Merckenweerdigste voorvallen en daegelijcksche gevallen. Brugge 1790

[Mei]

(3 meij 1790)

Op den 3 meij 's morgens om 7 uren, in plaets van om vijf uren, saeg men als naer oude gewoonte de begijnen den ommegang gaen, welcke sedert de suppressie der processiën teenemael was onderbleven, gevolgt door menige godtvrugtige terwijl de veel bekwaemere ure als zulks 's morgens vroeg in gewoonte was. Zulks is des anderdaegs door de heeren van den choor van St.-Donaes ter gelijcke ure ook gepleegt en zal vervolgens als naer oude gewoonte door alle - fol. 282 - de kercken geduerende de vijfthien daegen agtervolgt worden. Nu zijn ook als over jaer alle de diensten in de kathedraele kercke en in degene van de H. Bloetcapelle wegens het H. Bloetfeest met de grootste gestigheijd verricht geworden en heden saeg men de processie met meerder luijster als voorheen omgedraegen worden, voorgegaen wordende door de kinderen der patriotique krijgsschool met musicaele instrumenten en in de waepens en gesloten wordende door alle de volontaire der drije gildens met hunne vliegende vaendels, in schoone uniforme en in de waepens, een alderschoonste detachement verbeeldende, gevolgt door het volontaire peerdevolk, alle op het pragtigste uijtgedost. Dese jaere saeg men ook in pontificael gewaed die pligtige processie versellen den prelaet van St.-Bertin⁽²²⁸⁾, verbeeldende den overbrenger van het H. Bloet ons Heeren, die ten desen eijnde daertoe alle jaere geregtigt is.

Heden verscheen in 't licht: eenen brief uij[t] Trier van den 26 december 1789, gelijk - fol. 283 - ook ‘Het bedrog der fijgen ontdekt’, (welcke twee seltsaeme stukken, zeer eijgen om de oogen der goede burgervlamingen in dese tijdtsomstandigheden te openen, in de versaemeling N. 3 onder de stukken N. 38 en 39 konnen gesien worden).

Heden verneemt men in de XXXV gasette: Z.M. den keijser (uijt Weenen) heeft de straffe van het schiptrekken vernietigt; Orsova den 16 april in besit genomen; de stadt Varna in Bulgariën door de Russen overmeestert. Uijt Parijs de regeeringe van Algiers heeft alle de Fransche slaeven in vrijheijd gestelt. Uijt Luijk eenige corpsen van het vaderlandts leger begeven hun in aentogt. Uijt Namen de vaderlandtsche troupen trecken naer den kant van Andennes op. Uijt Brussel groot getal waegens en krijgsbehoeften naer 't zelve leger opgetrokken; de desertie der keijserlijcke neemt van langsom meer toe. Uijt Antwerpen altilleritrijn van vijf veldstukken naer zelve leger opgetrokken. Uijt Gend merkweerdige vaderlandsche giften gedaen; - fol. 284 - den marquis De Lede legt den vaderlandtschen eedt af. Pligtigheijd wegens

(228) Een bijzondere uitnodiging voor de H. Bloedprocessie, ging telkenjare naar de abt van de Sint-Bertinusabdij in Sint-Omaars, uit piëteitsvolle nagedachtenis aan abt Leonius aan wie graaf Diederik van den Elzas in Jeruzalem het Heilig Bloed zou hebben toevertrouwd. We hebben deze persoon niet kunnen identificeren. (K. ROTSAERT, De Heilig-Bloedprocessie, een eeuwenoude Brugse traditie, Brugge, 1982, blz. 15).

[p. 52]

de revolutie tot St.-Nicolaes gehouden. Gedenkschrift van d'inwoonders van Lannaeken aen Z.E. den graeve De Merode⁽²²⁹⁾ over de ontslaeging van de slaevelijcke karreweijen die daer in gebruijk waeren.

(229) Graaf Charles-Guillaume-Ghislain de Mérode werd geboren te Brussel op 16 september 1762 als zoon van graaf Filips en Maria de Mérode van Rubempré-Everberg. Op 1 juni 1778 huwde hij Marie d'Ongnyes de Mastaing en was de vader van o.a. Felix, die in de Belgische Revolutie van 1830 een grote rol zou spelen. Op zeer jonge leeftijd diende hij reeds in het Oostenrijkse leger en werd kapitein in het regiment de Ligne. Later trad hij toe tot het diplomatiek kader. Eerst was hij te vinden bij de kanselarij van Kauntiz en Trauttmansdorff en in 1788, werd hij gevolmachtigd minister van Jozef II bij het Hof te Den Haag. Tijdens de onlusten in België (1789), was hij in Italië. Hij bood er zijn ontslag aan en kwam naar zijn geboortestreek, waar hij voortaan zetelde in de Staten van Henegouwen en afgevaardigde was van de adel in het Belgisch Congres van 1790. Later verzoende hij zich met Leopold II en Frans II en zette zich voor Oostenrijk in, tegen Frankrijk. Met de Franse overheersing week hij uit naar Maagdenburg, waar hij zijn diensten aanbood aan Frederik-Willem II van Pruisen. Napoleon haalde hem in 1800 terug naar Brussel, waar hij prompt burgemeester werd. In 1815 werd hij eerst grootmaarschalk aan het Hof van Willem I, maar spoedig nam hij, uit persoonlijke motieven, ontslag en zou de agitatie tegen de koning blijven aanwakkeren. In 1829 stond hij dan ook aan het hoofd van een petitie voor vrijheid van onderwijs en pers, maar dit was tevens zijn laatste politieke aktiviteit. Hij overleed immers te Brussel op 18 februari 1830. (Biographie Nationale, o.c., dl. XIV, kol. 534-539).

(6 meij 1790)

Op den 6 meij 's morgens om agt uren, kwartier eurs daemae en om agt en half uren wiert drijmael door het luijden van eenige der klokken van de cathedraele kercke van St.-Donaes aengekondigt de verkiesing van eenen nieuwen heer deken wijlent het afsterven van den edelen heer baron De Vicq, welcke pligtigheijd, naer het officie, op 't kapittel plaetse hadde en bij meerderheijd van stemmen tot het bekleeden deser weerdigheijd verkosen wiert, den eerw. heer kanonink De Pauw⁽²³⁰⁾, dog tegen welcke verkiesing men zegt door d'hoogmogende heeren Staeten geprotesteert te zijn omdat zij als souvereijn tot die verkiesing alleen het regt willen hebben, dus nu onseker is of desen heer possesie zal nemen of niet. Door het kapittel van O.L.V. is ook sedert - fol. 285 - eenige daegen, wegens het overlijden van den eerw. heer Marant⁽²³¹⁾, tot proost van die kerk verkosen dep eerw. heer Van Kaprijcke⁽²³²⁾, die ook tot heden van die plaets geene possessie genomen heeft.

Heden verneemt men in de XXXVI gasette: uijt Weenen den veldmarechal Laudon bevint zig krank; groote aerdbevinge in Wallachiën gevoelt die groote schaede veroorsakt heeft; gevegt ontrent Alexinze in Serviën voorgevallen. Uijt Berlijn groote bereijdingen voor den oorloog. Uijt Parijs decreet der landtsvergaederinge nopende de vremdelingen. Uijt Lujk alles wordt in staet gestelt om tot verdeding te konnen dienen; oneenigheijd ontstaen tusschen twee gevlugt heeren. Uijt Gend pligtigheijd gehouden wegens de verkiesinge van de collatie van Gend met den ontloken eedt in verbis. Pligtigheijd wegens de revolutie tot Veurne gehouden.

(230) Petrus-Jakobus de Pauw werd geboren te Torhout op 9 juli 1727 als zoon van Petrus en Johanna de Houck. Op heel jonge leeftijd werd hij acoliet-koorknaap bij het Sint-Pieterscollege te Torhout, waar hij ook Latijn leerde. In oktober 1743 trad hij toe tot het seminarie en werd naar Leuven gezonden, waar hij eerst filosofie studeerde, in 1747 meester in de kunsten en in 1754 licentiaat in de theologie werd. Vanaf 1750-51 was hij terug in het seminarie te Brugge. In juni 1754 werd hij er de secretaris van bisschop Caimo. Deze benoemde hem tot vicaris-generaal. Van januari 1779 tot april 1786 werd hij secretaris van Sint-Donaas, en begin oktober 1790 volgde hij J.B. de Vicq op als deken van dit kapittel. Ook onder bisschop Brenart bekleedde kanunnik de Pauw hoge functies; op 26 februari 1788 werd hij zelfs president van het seminarie, een functie die hij zou uitoefenen tot 12 maart 1791. Intussen was hij te Brugge het brein geworden achter de oppositiebeweging tegen Jozef II. Vooral tegen het seminarie-generaal te Leuven viel hij enkele keren scherp uit. Tijdens de omwenteling van 1789-90 was hij dan ook afgevaardigde van de geestelijkheid bij de Staten van Vlaanderen. Zo was hij aanwezig toen men begin januari 1790 te Brussel de Verenigde Belgische Staten onafhankelijk verklaarde. De Pauw, die zich bekeerde tot trouwe royalist van zodra Leopold II keizer geworden was, verwelkomde bijgevolg de landvoogden Albert en Marie-Christina toen die begin augustus 1791 Brugge bezochten. Hieruit moet nog eens zijn hoog aanzien en prestige blijken. Dit werd ten volle duidelijk toen hij naast deken van Sint-Donaas, vicaris-generaal werd en m.a.w. de hoogste rang bekleedde onder de 4 vicarii capitularii (met De Gryse, Jooris en Van Parijs) toen bisschop Brenart overleden was (oktober 1794). Dit was ook het tijdstip van de verscherpte maatregelen van de Fransen tegen de geestelijkheid. Zo werd ook kanunnik de Pauw een tijdlang opgesloten in de citadel van Rijsel (23 januari - 18 februari 1795). En, in tegenstelling tot vicaris de Gryse, weigerde hij op 5 september 1797 de eed voor de Fransen af te leggen. Daarom werd hij (met Jooris, Matthys en Caytan) verbannen door het besluit van het Directoire van 4 november 1798 en opgesloten (eerst in een hospitaal) in het seminarie vanaf februari 1799. Volgens L. Preneel legde hij de eed niet persoonlijk af omdat hij niet rechtstreeks bij de pastoraal betrokken was. Volgens hem moesten de gelovigen wel de kerkdiensten van de beëdigde priesters bijwonen. Toch viel hij vanuit zijn gevangenschap scherp uit tegen de Gryse en de beëdigde priesters. Om deze reden werden tegen hem in juli 1799 processen ingespannen en werd hij weer opgesloten in het seminarie, waar hij nog tot 4 april 1800 zou blijven. Toen in juli 1802 het bisdom Brugge werd afgeschaft en een deel werd van het bisdom Gent, werd de zorg over dit distrikt Brugge toevertrouwd aan de vijfenzeventigjarige de Pauw, grootvicaris, deken en kanunnik van Sint-Baafs. Hij werd ook lid van de bisschopsraad en zodoende tweede man, na bisschop de Broglie, van het bisdom. Hij waakte over het behoud van de eigen Brugse traditie en hield de hoop op een herstel van het bisdom Brugge levendig. Hij had dan ook een aanzienlijk aandeel in de totstandkoming van de decanale indeling van mei 1803 en in de informatie rond de definitieve parochieindeling van 1804. Als gevierd spreker mocht de Pauw als vertegenwoordiger van de Brugse clerus op 18-20 mei 1810 het keizerspaar Bonaparte in de stad ontvangen. Zijn sympathie voor Napoleon die orde en rust gebracht had, was zonder meer duidelijk. Meteen bracht hij ook de heroprichting van het bisdom Brugge bij Napoleon ter sprake. Napoleon benoemde hem tot ridder van het Erelegioen en zijn bisschopsbenoeming op de zetel van het nieuw omschreven bisdom 's Hertogenbosch volgde einde mei 1810. Dit gebaar beantwoordde aan een late ambitie. Hij aanvaardde deze benoeming, echter niet zonder weerstand, want er was o.a. hiervoor geen goedkeuring van de paus bekend. In feite was hij dus het liefst van al bisschop van Brugge geworden. Begin september 1810 moest hij zich, voor deze benoeming, naar Parijs begeven. Ziek en uitgeput stierf hij er op 19 september 1810 en werd op het kerkhof van Montmartre begraven. (Biographie Nationale, XVI, o.c., kol. 725-729), (J. DE SMET, Onze Vicarri, blz. 226-233), (A. DECOENE, Nog over..., o.c., blz. 34-42), (L. PRENEEL, De Brugse clerus..., o.c., blz. 289-292), (IDEM, Inleiding op deel III, in: Het bisdom Brugge, o.c., blz. 297-299), (M. VAN EENOO, Kerkelijk leven in West-Vlaanderen (1802-1834), in: Het bisdom Brugge, o.c., blz. 324-326).

(231) Augustinus Balthazar Marant werd geboren te leper op 7 juni 1724 (op de Sint-Jacobsparochie) als zoon van Balthazar en Isabella Maria Lambrecht. Hij werd tot priester gewijd op 8 juni 1748 te Brugge door Mgr. de Castillion. In 1758 werd hij pastoor te Jabbeke en zou dit blijven tot in augustus 1777, toen hij proost werd van het kapittel van de O.-L.-Vrouwekerk te Brugge. Het feit dat zijn familielid P.J. Marant, doctor in de theologie en professor te Leuven, ook kanunnik van Sint-Donaas was, was hieraan wellicht niet vreemd. Bisschop Brenart verkoos hem in 1786 als eerste vertegenwoordiger van de geestelijkheid bij de Staten van Vlaanderen. Marant overleed echter te Brugge op 12 mei 1789 en werd begraven te Jabbeke. (Y. VANDEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. I, blz. 83 en 100), (S.A.B., Algemeen Overlijdensregister 1789), (‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1789, folio 298), (G.F. TANGHE, Parochieboek of Beschrijving van Jabbeke, Brugge, 1860, blz. 38 en 66), (IDEM, Panorama der bekende Kerkdienaers van Onze-Lieve-Vrouw te Brugge, Brugge, 1864, blz. 50-52).

(232) Charles-Thomas-Eugène-Dominique de Schiefere van Caprycke werd geboren te Brugge (Sint-Anna-parochie) op 22 oktober 1762 als zoon van Charles-Albert en Marie-Jeanne de Cridts. Na zijn theologische studies te Leuven, werd hij priester van het diocees te Brugge. Toen hij weigerde de eed af te leggen voor de Fransen, moest hij vluchten en emigreerde. Later werd op zijn kosten de zondagsschool in de Nieuwe Gentweg te Brugge opgericht en was hij directeur van het klooster van de Maricolen te Brugge. Om zijn sociale werken werd hij de ‘Brugse Vincentius’ of ‘de vader der armen’ genoemd. Hij overleed te Brugge op 18 juni 1815. (A. DE SCHIETERE DE LOPHEM, Histoire..., o.c., blz. 374-375), (S.A.B., Doopregisters Sint-Anna 1762), (A. SCHOUTEET, Gedenkweerdige Aenteeckeningen van Jan Karel Verbrugge, Brugge, 1958, blz. 69-70).

(10 meij 1790)

Op den 10 meij is eijndelinge de saeke van den heer Penaranda⁽²³³⁾, gewesen tresorier, naer veele debatten beslist door 't generaele gemeente - fol. 286 - der ambagten en neeringen van Brugge, van welcke drij dekens bij d'heeren Staeten waeren gecommitteert, die den heer Penaranda in zijn amploij, op de goetkuering van 't gemeente, hadden herstelt; dog nu andermael van 't zelve officie vervallen verklaert is; zullende d'heer Van Merkem, bij de verandering van 't magistraet aengestelt, hetzelve blijven continueeren. Het comtoir en de boeken van den gewesen tresorier zijn gesegelt en den heer Larue⁽²³⁴⁾ en Valkaert⁽²³⁵⁾ gecommitteert om door dezelve zijne pertinente rekening naergesien te worden, waer den heer Penaranda daegelijkx zal moeten tegenwoordig zijn; dus siet men nu dien heer op d'enkele stemme der gemeenten van zijn officie berooft daer hij hetzelve voor eene somme van 17.000 guldens hadde gekogt en zulks van wijlent den overleden keijser voor heel zijn leven bekomen hadde⁽²³⁶⁾.

Heden verscheen in 't licht: ‘Bericht op d'herstellinge der jesuïten’, voorgehouden aen hunne souvereijne - fol. 287 - mogentheden onse Heeren de vereenigde Staeten van het katolijk Nederlandt, ook memorie ingedient en voorgelesen aen hunne hoogmogende Staeten van Vlaenderen door Mr. Sandelin⁽²³⁷⁾, gemagtigt bij procuratie van Z.E. den generael veldtuijgmeester Van der Meersch tot zijne verdedinge en verontschuldinge, met de stuks daertoe behoorende, (welcke twee merkkensweerdige stukken versaemeling N. 3 onder de stukken N. 40 en 41 konnen gesien worden).

Heden verneemt men in de XXXVII gasette: uijt Stokholm streng vonnis te Fredrickshof over verscheijde opperhoofden en officieren uijtgesproken; de Russis-

(233) Antoine-Pierre-François de Peneranda werd geboren te Brugge op 5 september 1747 als zoon van Pierre-Corneille-Emmanuel, schepen van het Brugse Vrije, en Claire-Eugénie Simon de Ville. Hij werd licentiaat in de rechten en reeds op 7 juli 1768 werd hij verkozen als raadslid, ter vervanging van J. de Peellaert, die zelf verkozen was tot schepen van het Brugse Vrije. Rond deze tijd werd hij deken van de korenmarkt (1770 tot 1784), deken van de broodwegers (1769-1772) en deken van de fusteinhalle (1765 tot 1784). Op 9 juni 1778 trad hij in de O.-L.-Vrouwekerk in het huwelijk met Marie-Robertine-Alexandrine Coppieters, dochter van Robert, burgemeester van de schepenen van Brugge, en Jeanne le Bailly. Op 9 december 1784 diende zijn oom F. le Bailly zijn ontslag in als tresorier van Brugge. Niet zonder het nodige touwtrekken werd de Peneranda verkozen tot nieuwe tresorier ad vitam en werd hij als raadslid vervangen. Rond deze tijd werd hij ook lid van de Sint-Sebastiaansgilde (einde januari 1778 en later stadhouder), lid van de Sint-Jorisgilde (vanaf 1784) en lid van de ‘Société Littéraire’ (van december 1786 tot januari 1793). In tegenstelling tot zijn schoonvader was hij helemaal niet keizersgezind. Midden 1787 was hij dan ook een van de leiders van het verzet (te Brugge) tegen de keizerlijke hervormingen. In datzelfde jaar richtte hij het zg. patriottisch korps op dat vooral uit de Sint-Jorisgilde recruteerde en bestond uit vertegenwoordigers van de gegoede standen, ontevreden met de politiek van Jozef II. Ze richtten die militie op om hun bezit te beschermen tegen het ‘canaille’. Daarnaast was hij de uitgever van het manifest ‘De Bruggelingen uijt hunne sluymeringe ontwaekt’. Eveneens met de bedoeling het hoofd te kunnen bieden aan een sociale revolte, richtte hij een cavaleriekorps op, het zg. ‘Corps Cavalerie Volontaire’, dat vanaf 1790 door de hoofdgilden gepatroneerd werd. In de nieuwe Wet van 1788 behield hij zijn plaats, want zijn tresorierschap was ad vitam toegekend. Daar hij, met raadpensionaris B. de Deurwaarder, de anti-royalistische vleugel binnen het stadsbestuur vertegenwoordigde, werd het vanaf oktober 1789 onder permanente controle geplaatst door de Oostenrijkers. Merkwaardig genoeg werd hij door de nieuwe Wet van 11 december 1789 vervangen als tresorier. O.a. zijn populariteit bij de ambachtsknechten werd immers niet geapprecieerd door de meesters, die nu de macht naar zich toe getrokken hadden. Deze laatsten hadden zich trouwens ook in 1787 tegen het patriottisch korps gekant. De Oostenrijkers herstelden hem op 14 januari 1792 als tresorier. Begrijpelijk werd de Peneranda daarom niet meer opgenomen in de Revolutionaire Schaduw-Wet en tijdens de eerste Franse overheersing. De ‘jonge onstuimige’ van weleer was intussen een traditionalistische notabele geworden en had definitief de kant van Oostenrijk gekozen. Voor de derde keer werd hij daarom op 27 mei 1793 geïnstalleerd als tresorier van de stad Brugge. Toen de Franse legerbendes in juni 1794 weer de Nederlanden veroverden en naar Brugge afzakten, was A. de Peneranda een van de 100 (vooral notabele) Bruggelingen die ijlings de stad verlieten. Hij keerde later naar Brugge terug waar hij zich voortaan van alle politiek onthield en alleen nog het voogdijschap over de armemeisjesschool uitoefende. Hij stierf te Brugge op 21 september 1824. (E. COPPIETERS DE TER ZAELE - C. VAN RENYNGHE DE VOXRIE, Histoire professionelle et sociale de la famille Coppieters 1550-1965, in: Tablettes de Flandres, recueil 7, o.c., dl. I, blz. 359-360), (S.A.B., Wetsvernieuwingen, 1764-73, fol. 105r-4; 1781-88, fol. 142v en 150), (Y. VANDEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. II, blz. 174 en dl. I, passim), (H. GODAR, o.c., blz. 370) (A. VANHOUTRYVE, De Brugse kruisbooggilde..., o.c., blz. 244), (S.A.B., Listes de la loi 1762-1795, fol. 45, 60, 98, 135), (S.A.B., Almanakken 1789, BI - hh, blz. 172).

(234) Pieter-Guillaume de la Rue werd geboren te Meulebeke op 24 september 1742. Hij werd licentiaat in de rechten en huwde later te Brugge Maria Carolina van der Donckt (^o Aalst, 1752 - Brugge, 1819), zuster van de Brugse schepen. Het echtpaar zou 10 kinderen krijgen. Hij vestigde zich in 1765 als advokaat in de Blinde Ezelstraat. Vanaf 1779 werd hij echter benoemd tot raadpensionaris van stad Brugge (we betwijfelen of hij dit ook al was vóór 1771, zoals Y. Vanden Berghe beweert). Als royalist bekend staand, (met de pensionarissen de Cridts, Kesteloot, O'Donnoghue) was hij tweede rechter bij de ‘Judicature van de keizerlijke domeinen’, behoorde hij tot de vriendenkring van burgemeester Coppieters en was hij (vanaf 1774) lid van de Sint-Jorisgilde. Maar sedert december 1786 was hij ook lid van de ‘Société Littéraire’ en zou dit blijven tot einde 1793. In de wet van 7 maart 1788 was hij vijfde raadspensionaris. Tijdens de troebelen van 1789-90 werd hij eensgezind voorgesteld als tweede pensionaris en vanaf 1792 werd hij daarbij ook nog griffier van de tresorie. Met de Franse overheersing en de Revolutionaire Schaduw-Wet van juli 1792 werd hij als traditionalist aan de kant gezet. Maar in mei 1793 herstelden de Oostenrijkers hem als vierde pensionaris van de stad Brugge. Met de Franse inval in 1794 was zijn rol in het stadsbestuur van Brugge uitgespeeld. Heel wat later, in 1816, was hij nog lid van de raadplegende commissie, voor de ‘contentieuse zaeken aengaende d'hospicen en den bureau van weldaedigheyd’. Pieter de la Rue overleed te Brugge op 3 juli 1826. (S.A.B., Algemeen doopregister 1781), (S.A.B., Almanakken 1779, BI - hh, blz. 134 en Almanakken 1792, BI - hh, blz. 150, 152 en 167), (Y. VANDEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. II, blz. 24-25, 40-41, 86-87, 174 en dl. I, blz. 246), (A. VANHOUTRYVE, De Brugse kruisbooggilde..., o.c., blz. 24), (P. VERHAEGEN, Journal...., o.c., blz. 82 en 184), (S.A.B., Volkstelling 1809-1830, bevolkingsboek B-6), (Ph. VAN HILLE, Het hof van beroep van Brussel en de rechtbanken van Oost- en West-Vlaanderen onder het Frans bewind, 1800-1814, Handzame, 1970, blz. 143), (S.A.B., Almanakken 1816, BI - ii, blz. 71).

(235) Josephus Franciscus Volckaert werd geboren te Brugge (Sint-Walburga-parochie) op 19 november 1740 als zoon van Adriaan en Maria Anna Maes. Vader Adriaan Volckaert was een van de voornaamste Brugse kooplieden in de laken- en (Engels) linnenhandel. Hij vervulde in de eed van het ambacht der merceniers enkele bestuursfuncties: tweemaal deken (1768 en 1771), tweemaal 1ste vinder (1767 en 1770). Net zoals zijn vader zou ook Jozef Volckaert een heel invloedrijke koopman worden. Op 19 juli 1774 trad hij in de Sint-Walburgakerk in het huwelijk met Joanna Theresia vanden Berghe, die wellicht eveneens uit een koopmansfamilie stamde. Vervolgens vestigde hij zich op de Grote Markt. In diezelfde periode bekleedde hij al enkele bestuursfuncties: zo was hij o.a. 3de vinder van de vogelmarkt (1765-1766), stadhouder van de korenmarkt (1768-1769) en hoofdman van de makelaars (1780-1783). Evenals zijn vader was hij terug te vinden in de eed van de merceniers: deken (1780), 1ste vinder (1779, 1782 en 1784) en 4de vinder (1778). Vanaf de omwenteling van 1789 zou hij een belangrijke politieke rol gaan spelen. In november 1789 werd hij lid van het ‘comité om de stad te helpen besturen’. Samen met o.a. N. Donche en van Outryve d'Ydewalle zetelde hij er voor het departement van financiën. In de Wet van 11 december 1789 werd hij echter niet meteen opgenomen. Toch zetelde hij er vanaf 23 december 1789 als (twaalfde) schepen, omdat A. Coppieters op eigen verzoek niet werd aangeduid voor dit ambt. In maart 1790 was hij dan ook een van de gevolmachtigden bij de ‘vaderlandse inschrijving’ te Brugge en was een van de controleurs van de archieven van A. de Peneranda, die van zijn tresorierschap geschrapt werd. In ditzelfde jaar werd hij lid van de Sint-Jorisgilde en was afgevaardigde van de ‘borgers’ in de Brugse Akademie. Tevens werd hij in die periode vertegenwoordiger en tresorier van de Brugse Kamer van Koophandel. In augustus 1792 werd hij lid van de ‘Société Littéraire’ (tot 1793) en trad hij toe tot de Jacobijnse club, waar hij echter een onopvallende rol speelde, in tegenstelling tot bv. zijn schoonbroer, de progressieve en vurige dokter J. vanden Hende (die gehuwd was met Maria Volckaert). Begin december 1792 werd hij 5de voorlopige vertegenwoordiger voor Brugge, maar toen men hem in mei 1793, terug onder Oostenrijks bewind, het (zesde) hoofdmanschap aanbod, weigerde hij. Vanaf dat moment werkte hij zich in de gunst van de Franse bezetter. In maart 1797 werd hij commissaris bij de ongeschoeide karmelieten. Einde april - begin mei 1797 werd Jozef Volckaert zelfs voorzitter van de Brugse gemeenteraad. In november van ditzelfde jaar werd hij echter aan de kant gezet, omdat hij de Franse wetten niet stipt genoeg had laten toepassen. Later, in 1801 vonden we hem nog terug als administrator van het ‘Bureau van Weldaedigheyd’ en in 1816 was hij nog algemeen ontvanger van het ‘gemeentelijk oktrooi’. (S.A.B., Doopregisters Sint-Walburga 1740), (S.A.B., Huwelijksregisters Sint-Walburga 1774), (Y. VANDEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., blz. 376 en 382), (S.A.B., Almanakken 1790, BI - hh, blz. 166 en BI - ii, blz. 23 en 1816, BI - ii, blz. 36), (L. TEETAERT, Bijdrage..., o.c., blz. 214-215), (A. VANHOUTRYVE, De Brugse kruisbooggilde..., o.c., blz. 246), (S.A.B., Wetsvernieuwingen 1788-91, fol. 112 en 117), (S.A.B., Listes de la loi, 1762-1795, fol. 168-170; cfr. ook fol. 60v, 156 en 236), (S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 155v), (S.A.B., Resoluties van de gemeenteraad, fol. 110v^o, 111 & 119).

(236) De tresorier werd eigenlijk niet ad vitam benoemd maar het was traditie geworden dat hij zijn gehele leven lang aanbleef. Hij was een ambtenaar die het departement van tresorie voorzat. De derde en vierde schepen zetelden slechts als raadsleden samen met de griffier van de tresorie. Ook de directeur van de stedelijke belastingen en de opzichter van de stadswerken zetelden in deze commissie. Het departement van de tresorie behandelde alle financiële en economische problemen van de stad. Dit uiteraard belangrijk organisme was de spil van de Brugse stadsadministratie. Als voornaamste ambtenaar van de stad verdiende de tresorier dan ook het meest. Vandaar dat er steeds een hevige strijd om deze functie plaats had. (Y. VANDEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. 1, blz. 4-5, 11).

(237) Notaris Alexander Sandelin (1752-1793) was een der eersten die zich actief aansloot bij de oppositie tegen Jozef II. Hij werd lid van de beweging ‘Pro Aris et Focis’ (1789) maar emigreerde niet. Toen de spanning tussen de Statisten en Vonckisten groeide, koos Sandelin de zijde van de laatsten. Zo werd hij lid van de ‘Société Patriotique’ en was een van de 40 ondertekenaars van het adres aan de Staten van Brabant. Hij werd door vander Mersch gekozen als zijn raadgever en in die functie spande hij zich tevergeefs in om vander Mersch vrij te krijgen. Sandelin verkreeg een leidende rol in de democratische partij naast Vonck, Verlooy en Weemaers... Ook verliet hij de republiek en vestigde zich in Frankrijk waar hij zich aansloot bij de club der Jacobijnen. Hij keerde niet terug voor eind januari 1791. Terug in België vormde hij met Weemaels, Chapel e.a. de groep ‘Société des Amis du Bien Public’, een Brusselse Jacobijnse club en werd er de bezielende kracht. Tijdens de eerste overheersing werd Sandelin verkozen als een der 80 voorlopige vertegenwoordigers van Brussel (1792). Hij werd voorzitter van de Jacobijnse club maar liet later de functie over aan Torfs. (Biographie Nationale, o.c., dl. 21, kol. 292-306).

[p. 53]

sche vloten van Savolax en Suomeniemi aengetast en verovert. Uijt Weenen den oorloog met Pruijssen staet eerstdaegs te beginnen; voorval tusschen de troupen van Z.M. den keijser en de Turken. Uijt Luijk eenen baron verwesen als verraeder des vaderlandts; gevegt voorgevallen door de troupen van het Luijsch leger. Uijt Namen plaetsing - fol. 288 - van verscheijde regementen van het vaderlandts leger. Zelve berichten uijt Bergen en Mechelen. Uijt Antwerpen begin genomen met de voorwercken van het kasteel te slegten. Uijt Brussel uijt Vlaenderen een vaertuijg met tenten en andere noodigheden voor 't leger aengekomen. Uijt Gend bericht an den lieutenant generael baron De Schönfeld⁽²³⁸⁾ (die nu in plaets van den generael Van der Meersch het bevel over 't vaderlandts leger voert); uijt hetzelve leger toegesonden aenspraeke van de gedeputeerde van het committé-generael der stadt Gend aen de hoogmogende heeren Staeten van Vlaenderen gedaen met de antwoorde daer gevolgt. De cessering van 't zelve committé-principael met de naemlijst van d'heeren die hetzelve hebben bekleet; vrijwillige vaderlandsche giften gedaen; pligtigheijd wegens de nieuw gekosen colatie der stadt Gend gehouden.

(238) Baron Nicolaas-Heinrich von Schoenfeldt werd geboren te Schlönwitz op 9 maart 1733 uit een oude Brandenburgse aristokratische familie. Reeds in 1747 trad hij toe tot het Pruisisch leger en hier zou hij langzaam opklimmen tot de graad van generaal-majoor (1782). Einde januari 1790 stuurde de Pruisische koning hem naar de Verenigde Belgische Provinciën om hen te helpen een leger te vormen. Hij werd hier luitenant-generaal en stond in rang direct na opperbevelhebber vander Mersch, wat de ogen uitstak van de Belgische edelen Ursel en Arenberg. Toen vander Noot de Vonckisten voorgoed voor schut gezet had, verving Schoenfeldt vander Mersch als opperbevelhebber. In februari 1791 werd hij opnieuw luitenant-generaal bij de Pruisische cavalerie. Hij was achtereenvolgens bevelhebber in Polen, Frankrijk en te Schweidnitz in Silezië, waar hij op 22 augustus 1795 overleed. (Biographie Nationale, o.c., dl. XXI, kol. 749-812).

(13 meij 1790)

Op den 13 meij wierden binnen de stadt Brugge uijt de volontaire hooftgilde van den - fol. 289 - edelen ridder St.-Jooris verbannen en gedisgratieert den heer Van Hauttem, Mulenaere⁽²³⁹⁾, Gasbeke en eenige andere omdat dese d'andere confraters wilden ophitsen en opstooken om eene dweersdrijvende partije te maeken en als Gend, Kortrijk, Meenen en andere plaetsen van Vlaenderen reets verklaert hebben van den generael Van der Meersch uijt het kasteel van Antwerpen met gewelt te haelen, tot welcken stap de stadt Brugge tot nog toe geen de minste medewerking betoont heeft en dus gelukkig de ruste stant hout, eenider zeggende: ‘Is hij plichtig, dat hij daer beter als in Vlaenderen bewaert wordt en dat zijne bepleijtinge aldaer met veijligheijd kan gedaen worden; en is hij onpligtig dat hij daer ook kan verregtveerdigt worden’. Desen stap wordt alom aengeleijt door de keijsersgesinde fijgen, die geen ander oogwit betragten als d'oneenigheden binnen het landt te verbreijden om dus d'eene provencie tegens d'andere te doen revolteren, middel voor den gewesen keijser om de Nederlanden weerom onder zijne - fol. 290 - gehoorsaemheijd te brengen, leest tot bevestinge maer den brief uijt Lier en ‘Het bedrog der fijgen ontdekt’, (versaemelinge N. 3), daer vint men alles in een klaer daglicht gestelt, want wat zal er van ons geworden wanneer eens d'inlandtsche troubels binnen het landt heerschen, wanneer eens den eenen tegens den anderen zal opstaen vooraleer onse vrijheijd versekert is, alle souvereijn of wettig gesag zal vernietigt zijn, men zal tegens malkaer twisten en onse eijgen belangen vergeten, d'algemeene saek zal niet meer konnen verdedigt worden en door alle die menigte gesinten zal het te vreesen zijn dat de Nederlanden naer zoo veele bloetstortinge en de moeijt[e] andermael onder de regeering van [het] huijs van Oostenrijk, waervan men ten deele vrij is, zal gedompelt worden.

Heden verneemt men in de XXXVIII gasette: uijt Roomen, men is bevreest voor het verlies van de provencie van Avignon; den heer Celestini op bevel van den paus daer naetoe gesonden. Uijt Weenen het buskruijtmagasijn te Gladova in de locht gesprongen; groote droogte. Uijt Londen alles - fol. 291 - wordt toebereijt voor een onverwagten oorloog en andere omstandigheden. Uijt Parijs decreet der landtsvergaederinge wegens de gemunte metaelen. Uijt Gend vaderlandsche giften gedaen door de edelmoedige borgers van Rupelmonde; naemlijst van de collatie verbeeldende het volk van Gend. Pligtigheijd wegens de revolutie tot Temsche gehouden.

(239) Franciscus Ludovicus Jakobus de Meulenaere werd geboren te Brugge (O.-L.-Vrouweparochie) op 26 maart 1738 als zoon van Jakobus en Maria van Severen. Op 28 februari 1764 trad hij te Duinkerke in het huwelijk met Ursula Gillots (of Gilliodts?). Deze rijke koopman (100.000 L bezit!), wonende in de Hoogstraat, was in augustus 1787 een van de leiders van het Patriottisch Korps, dat de rust en de veiligheid in de stad wilde herstellen. In datzelfde jaar werd hij met zijn collega's Michot, J. Donche, J. Gailliard, vande Steene, Ysenbrandt, ... lid van de Sint-Jorisgilde. Maar ook nog na die datum bleven ze (waaronder dus de Meulenaere) vergaderen, hoewel dat verboden was. Wellicht speelde hij dan ook een zekere rol bij de bevrijding van Brugge in november 1789. In de Wet van 11 december 1789 werd hij alvast opgenomen als tweede schepen na vleeshouwer Thomas van Vijve (door het comité was hij voorgesteld als eerste schepen) en werd hij bestuurslid van de Brugse Akademie. Op 1 december 1792 werd hij 15de voorlopige vertegenwoordiger voor Brugge, lid van de ‘Société Littéraire’ (in augustus 1792) en later lid van de Jacobijnse club, wat nog eens zijn democratische gezindheid benadrukte. In januari 1793 werd hij Brugs afgevaardigde bij de Staten van Vlaanderen en een maand later 4de commissaris voor Brugge. (S.A.B., Doopregister O.-L.-Vrouw, 2^e wijk 1738), (S.A.B., Huwelijksregister O.-L.-Vrouw - 2^e wijk 1764), (S.A.B., Almanakken 1790, BI - hh, blz. 74), (W. BOUSSY, o.c., bijlagen II, blz. 271), (Y. VANDEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. I, blz. 198, 216 en dl. II, blz. 34-35, 58-59, 178, 184-185), (A. VANHOUTRYVE, De Brugse kruisbooggilde..., o.c., blz. 245).

[p. 54]

(14 meij 1790)

Op den 14 meij wiert 's morgens door de stadtssoldaeten der borgerlijcke wagt in 't wagthuijs agter d'Halle in de Wollestraete verkogt de weijnige mubelaire effecten die zij gewonelijk hadden gebruijkt, die van weijnige waerdije moesten wesen terwijl ider soldaet van den zelven ontfang maer drij oorden voor zijn part toekwam. Naer dese verkooping moet ider in't besonder zijn waepens overgeven en hunne gewone kleederen mogende behoudende mits dezelve te doen hermaeken, wierden alle dezelve teenemael afgeschaft en vernietigt even alsof zij noijt [in] bediening zouden hebben geweest.

Om twalf uren wiert van 't Stadthuijs afgekondigt⁽²⁴⁰⁾ het - fol. 292 - reglement van 27 artikelen behelsende, als fol. 267 vermelt, tot formatie van de dekens of wijkmeesters der huijsen en de substituten, uijt welcke wijkmeesters voor 't toekomende de hooftmannen van 't magistraet zullen moeten gekosen worden; behelsende verders de wijtloopige formatie van dese te verkiesen wijkmeesters, het nombereren der huijsen en de pligten die dezelve zullen moeten quijten; ook hoe uijt de suppressie der stadtssoldaeten noodig is geworden dat er aengestelt worden een meerder getal van 20 nieuwe schaedebeletters, 18 nagtroepers en 50 garden; tot uijtvinding van d'onkosten van welcke en tot ontlasting van 't borgerlijk last van de contributie, dit recht zal gevonden worden door de toelaeting van het uijt- en inkomen van de stadtspoorten; zullende, niemant uijtgesondert, naer d'eerste halve ure naer het sluijten der stadtspoorten voor inkomen of uijtgaen moeten betaelen eenen stuijver, van d'eerste half ure tot de ure twee stuijvers, van d'eerste ure tot de tweede ure drij - fol. 293 - stuijvers, van de tweede ure tot de derde vijf stuijvers en naer den middemagt seven stuijvers; elcke fouture of chaise zal betaelen ter zelver tauxatie voor twee persoonen behalvens het regt van de persoonen die hun in dezelve zullen bevinden. Dit regt zal ontfangen worden door de portiers ofte door de garden die hun aen de poorten zullen bevinden; van welcke nogtans zullen vrij zijn alle publicke fouturen, postchaisen, boden, estafetten, posteljons ofte degone belast met besondere commissiën, welcke van eene attestatie zullen moeten voorsien zijn. Van desen avond af wiert het gemelt reglement werkstellig gemakt, zoo wegens den ontfang aen de poorten; aen ider van welcke nu een lanteeren gehangen is om de persoonen te beter te konnen uijt- en inlaeten. De nieuwe schaedebeletters, garden en nagtroepers zijn reets alle geformeert, onder welcke verscheijde van de gewesen stadtssoldaeten in bediening zijn gestelt zoodat men desen avond naer den 10 uren de nagtroepers, bijgenaemt wagjeviers, voor de - fol. 294 - eerste mael hunne functie siet bedrijven. Dese gaen als voortijdts, dog nu in hunne kleeding, met een langen stok waeraen eene pijcke is, op hunne borst is gehangen een lanteeren met licht; aen alle hoeken en in de straeten slaen sij kruijswijs met hunne pijcke drijmael op den grondt en roepen met een hevige stem: ‘Wagjevier en keersselicht wel, de klokke is 10 uren’, (of zoo laet als het is geslaegen). ‘Leest elk een paternoster en Ave Maria voor de gelovige zielen in 't vagevier’. Sij moeten besonder letten op alle stoorders der ruste, de dronkaers thuijs bewegen en sien of er nergens brant of andere ongemakken ontstaen. Nu zullen de schaedebeletters, als door de stadtssoldaeten gepleegt, de patrouilliën onderhouden en vigileeren op alle disorders die er zouden konnen voorvallen; zijnde hunne wagt in dezelve plaets der stadtssoldaeten agter d'Halle bestemt. De stadtssoldaeten formeerden de wagt als de militaire, hunne monture was blouw carseij⁽²⁴¹⁾ omset met root en swarte getten, alles ten koste van 't gemeente hebbende moeten onderhouden worden.

(240) Zie S.A.B.; Hallegeboden pf. 1786-1793, fol. 162.

(241) Carsey, kersey of karsaai is een soort wollen stof, grof gekeperd laken. (E. VERWIJS - J. VERDAM, o.c., dl. III, kol. 1378-1379).

(15 meij 1790)

- fol. 295 - Op den 15 meij wiert bij orders van 't magistraet van Stadthuijs afgekondigt⁽²⁴²⁾ en geaffixeert eene ordonantie nopende het houden der herbergen,

(242) Zie S.A.B.; Hallegeboden pf. 1786-1793, fol. 161v^o, S.A.B., Plakkaten, 2^e reeks, 11 mei 1790, reg. 36 nr. 16.

[p. 55]

waerbij, vernieuwende den Heere ende Wet de ordonantie van den 11 februarij 1773, aen eenider verboden wordt herberg te houden of drank te schenken dan degene daertoe volkomentlijk bevrijf zijn, mits een teeken of toogbert uijtstekende, op confiscatie van het vrijdom en eene boete van 12 ponden parasijse voor die zonder toogbert zullen bestaen drank te schenken en om te voorkomen het teveel vermenigvuldigen van de herbergen binnen dese stadt verbiet den Heere ende Wet aen eenider in 't toekomende tot het vrijdom te worden aenveert dan naer schriftelijk consent te hebben bekomen door de heeren van 't tresorie, naer bekomen consent van welcke en die maer alleen, op pene van nulheijd, door de vrije neeringe der herbergiers zullen mogen worden aenveert, mits voor het vrijdom van herbergier betaelende tot drij pond groote courant en voor het vrijdom van penewaerder⁽²⁴³⁾ tot een pond - fol. 296 - thien schellingen groote courant. Den Heere ende Wet, aen zig reserveerende zulks te veranderen zoo het de tijdtsomstandigheden zullen vereijsschen; aen niemant, wie het zij, wel uitdrukkelijk zonder vrijdom te hebben betaelt verboden wordende drank te schenken, op de boete van 60 pond parasijse, een deel van welcke aen den aenbrenger, een deel aen de vrije neeringe der herbergiers en een deel aen den gemeenen armen zal verdeelt worden.

Heden is ook in Gebannen Vierschaere in 't Stadthuijs deser stadt voor den tijdt van 10 naereenvolgende jaeren tot het Provencial Correctiehuijs der stadt Gend verwesen eenen man⁽²⁴⁴⁾ geboortig deser stadt en gewoont hebbende agter St.-Gilliskercke, den welcken ten huijse van d'heer Van den Berge met verscheijde braeken in des zelfs pakhuijs hadde bestaen te ontroven eene merckelijcke partije porcelaijn en andere koopmanschappen zoodat het voorseker door de overgroote voorspraek is, zelfs van den bestolen, dat hij tot geen voorder justitie is verwesen geworden.

(243) Penewaerder of pe(n)newarier, d.i. iemand die een penewarijwinkel openhoudt, waar men winkelwaren van dagelijks gebruik en kleine waarde verkoopt. (L.-L. DE BO, o.c., blz. 842-843).

(244) Het betreft hier Joannes Goedgebeur (^o 1750), koetsier, die veroordeeld werd op 15 mei 1790 tot 10 jaar verblijf in het Correctiehuys van Gent. (R.A.B., Fonds Brugge, nr. 725, Register Crimineel der stad Brugge Behelsende de wettelycke... (1790), cahier 2, fol. 14, 23-28), (IDEM, nr. 659, Register Crimineel der stad Brugge Behelsende de Tighten... (1790), cahier 7, fol. 9-19, 22-23), (S.A.B., Register der Naemen van de persoonen gecolloqueert in het provinciale Correctiehuys binnen de stad Gendt).

(16 meij 1790)

- fol. 297 - Op den 16 meij in de katedraele kercke van St.-Donaes deser stadt geviert wordende de gedagtenis van den H. Macharius. Wegens het onderhouden der gewone pestmissen is vanuijt des zelfs kercke desen morgen de processie met de H. Reliquiën rondt den Burg en Philipstokstraete omgedregen dog niet als naer oude gewoonte rond de Mart, 't welk waerschijnelijk om de kraemen wegens de foire gelaeten wordt en welcke processie over jaer teenemael onderbleven was.

(17 meij 1790)

Op den 17 meij vernam men 's morgens dat er geduerende den nagt eenige vremde, waer onder een vrouwspersoon, waeren ontdekt en in egte van vangenis beweegt voor het houden van geheijme vergaederingen tot naedeel van d'omwentelinge deser landen en die als spions voor den gewesen keijser de stadt en dorpen rondt loopen, het volk tragten oproerig te maeken en alle soorten van valsche gerugten verbreijden om dus, waer 't mogelijk, d'oneenigheijd onder het publik te verspreijden en langs dien - fol. 298 - kant de Nederlanden wederom tot de gehoorsaemheijd van den keijser en koning Leopold den II te doen weerkeeren. Desen morgen is er nog eenen heer, rijk gekleet, die schijnt eenen Engelschman te zijn en van dezelve clijque, langs de straeten aengehouden en in egte van vangenis beweegt geworden.

Om de gemoederen tot de goede saeke hoe langer hoe meer te bewegen verscheen heden in 't licht: ‘Een vermaen aen alle waere vaderlanders’, (welcke versaemeling N. 3 onder de stukken N. 42 kan gesien worden).

Heden verneemt men in de XL gasette: uijt Weenen aengaende den oorloog met Pruijssen is nog geene sekerheijd. Hetzelve ook uijt Berlijn en andere omstandighe-

[p. 56]

den. Uijt Parijs nopende het verschil dat tusschen de hoven van Madrid en Londen ontstaen is; decreten der landtsvergaederinge. Uijt Luijk het leger agteruijt geweken. Uijt Gend merkweerdige vaderlandtsche giften gedaen, gelijk ook door verscheijde parochiën en opoffering door 't hooftcollegie van het landt van Aelst gedaen.

(18 meij 1790)

- fol. 299 - Op den 18 meij wiert met alle pligtigheijd door de beggijnen geëijndigt den ommegang van het H. Bloet die nu geduerende 15 daegen 's morgens om 7 uren met meerdere pligtigheijd als oijt voor de suppressie hadde plaetse gehadt. Daegelijks wiert de geestelijckheijd agtervolgt door menige godtvrugtige waerdoor men ook meer als de helft meer menschen als over jaer den ommegang heeft sien gaen en dus dit loffelijk gebruijk als herleven. Tusschen beijde saeg men ook de kinderen der armescholen, de sondaegsche⁽²⁴⁵⁾ scholen en andere onderwijsscholen den ommegang gaen, die ook van menige godtvrugtige gevolgt wierden.

(245) Een groot deel van de Brugse jeugd kon niet regelmatig school lopen. Zij moesten helpen de kost verdienen. Vooral om de jongeren enige rudimentaire begrippen over het Katholiek geloof bij te brengen richtten parochiegeestelijken zondagscholen op. Gewoonlijk werd dit armenonderricht gegeven tussen hoogmis en vespers. De ouders die hun kinderen niet naar school stuurden, verkregen geen armensteun. (J. GELDHOF, De armenzorg in de 18de eeuw, in: Bisdom Brugge, o.c., blz. 265-266).

(20 meij 1790)

Op den 20 meij is van 't Stadthuijs bij orders van 't magistraet afgekondigt bij hallegebode en trommeling dat binnen de twintig daegen ten huijse van d'heer Van der Steene⁽²⁴⁶⁾, ontfanger der contributie tot onderhout van d'ordinaire en extraordinaire vraegen van de hoogmogende heeren Staeten van Vlaenderen, den zelven agterstel van 't jaer 1789 zal moeten voldaen worden, op pene van die in gebreke blijven van parate executie; dat aen den - fol. 300 - zelven ontfanger op zijn versoek zullen moeten overgelevert worden, aen die hij zulks zal versoeken, de koopen pagtbrieven, gelijk ook de laeste quitantiën der bewoonde huijsen en immubilaire goederen gelegen binnen de paelen van Brugge 't welk de gebruijkers, dies noodt zijnde, onder eedt zullen moeten purgeeren⁽²⁴⁷⁾, om dus de menige frauden te voorkomen. Ook is van 't Vrije door d'heeren van 't magistraet afgekondigt en zoo binnen dese stadt als alom ten plattenlande geaffixeert eene wijtloopige ordonantie van 14 artikelen hooftsaekelijk behelsende: tot voorkoming van de veroorsaekinge van brandt en het vermenigvuldigen der menige honden die hun te lande bevinden, dat elk huijsgesin zig moet voorsien van een welgesloten lanteeren; met geen vuur, keerselicht, smoorpijpen of andere brandstoffen op de solders, schueren, ontrent stroij- of houtvimmen⁽²⁴⁸⁾ en in de bosschen en zal vermogen te gaen; zullende den aenbrenger, eenen brant hierdoor veroorsakt, eene premie van 25 patacons bekomen. De eijgenaers van eenige quaedbedagte honden- fol. 301 - zullen hun binnen de 14 daegen naer de publicatie deser van dezelve moeten ontmaeken en tot voorkoming van de menigvuldige honden die hun te lande bevinden zal elcken disgenoot zig binnen den zelven tijdt van hunne honden moeten ontmaeken, op pene van van de emolumenten van den disch teenemael berooft te worden.

(246) Franciscus Joannes Josephus vande Steene werd geboren te Brugge (O.-L.-Vrouw- parochie) op 8 oktober 1736 als zoon van Josephus en Catharina de Backer. Hij trad er op 7 september 1762 in het huwelijk met Petronilla le Maitre. Het gezin telde 4 kinderen. Vanaf 1767 was vande Steene, die in de Sint-Amandstraat woonde, procureur en notaris van stad Brugge. Hij was daarbij ook procureur van de ‘Judicature van de keijserlijcke domeinen’. In 1787 werd hij lid van de Sint-Jorisgilde en secretaris van de Akademie van Brugge. Tijdens de Brabantse Omwenteling vervulde hij geen politieke rol. Op 11 februari 1793 werd vande Steene wijkmeester voor het Sint-Jacobssestendeel, doch een week later vluchtte hij, samen met de overige bestuursleden van het wijkmeestercomité (F. Moentack,...), uit de stad Brugge, uit vrees voor de Franse commissaris Silnet. Later vonden we Frans vande Steene nog terug als notaris van het arrondissement Brugge (1808) en ‘syndicael van de Kamer van Bestier en Regeltugt der Notarissen’ (1824). (S.A.B., Doopregister O.-L.-Vrouw 1736 (2de portie)), (IDEM, Huwelijksregisters O.-L.-Vrouw 1762, (2de portie)), (IDEM, Almanakken 1789, BI - hh, blz. 174), (IDEM, Almanakken 1792, BI - hh, blz. 167), (IDEM, Almanakken 1808, BI - ii, blz. 50), (IDEM, Almanakken 1824, BI - jj, blz. 90), (Y. VANDEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. I, blz 359 en dl. II, blz. 138-139), (W. BOUSSY, o.c., bijlagen II, blz. 386), (A. VANHOUTRYVE,De Brugse kruisbooggilde..., o.c., blz. 246).

(247) Purgeren of purgieren is de rechtsterm voor zich verrechtvaardigen. (F. DEBRABANDERE, Stallaert's Glossarium..., o.c., kol. 171), (Zie ook R. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht in Vlaanderen van de XIde tot de XIVde eeuw, Brussel, 1956, blz. 231-232).

(248) Een vim(me) of vu(me) is synoniem voor hoop, stapel, mijt; (vooral gebruikt voor opstapelingen van hout, stro, vlas of koolzaad). (L.-L. DE BO, o.c., blz. 1326).

(23 en 24 meij 1790)

Op den 23 en 24 meij waeren andermael alle de ambagten en neeringen deser stadt op hunne gewone vergaederplaetsen saemengeropen tot het nemen van de laeste besluijten tot de formeering der wijkmeesters en substituten, 't welk van veele wordt tegengesproken als niet overeenkomstig met de constitutie en gewoonte van Brugge en omdat veele beweeren dat het wettig gesag, zoo van de swaerdekens als subalterne dekens, hierdoor zal vermindert en gekrinkt worden en dat dese ten allen tijde de generaeliteijt der gemeenten verbeelt hebben; andere nogtans oordeelen die invoering nopende de tijdtsomstandigheden als nu ten hoogsten noodig en dese zijn wel het meeste deel.

[p. 57]

Uijt eene - fol. 302 - saemenstellinge, heden in 't licht verschenen, kan men sien hoe hiertegen gekant wordt, voerende voor tijtel: ‘Niet te haestig. Sat Cito, si sat bene. 't vroeg genoeg is 't wel genoeg’. Ook verscheen in 't licht: ‘Saemenspraek tusschen eenen boer, eenen visscher en eenen lapper over de saeken van den tijdt’, (welcke twee stukken [in de] versaemelinge N. 2 onder de stukken N. 22 en 23 konnen gesien worden). Ook verscheen in 't licht eenen brief uijt Namen van den 19 deser behelsende een slag boven Emptine en hoe tot Namen drij huijsen geplondert zijn⁽²⁴⁹⁾. Verders omstandig verhael raekende de omwenteling van desen lande uijtgegeven vanwegen J.B. Cammaert, notaris tot St.-Amandts in Vlaenderen, (welcke twee stukken ook [in de] versaemeling N. 3 onder de stukken N. 43 en 44 konnen gesien worden).

Heden verneemt men in de XLI gasette: uijt Maltha eenen der sonen van den keijser van Marocco makt zig meester van den troon naer zijnen vader en zijnen broeder te hebben doen om hals brengen. Uijt Madrid, in de haeven - fol. 303 - zijn ontzacchelijk [toerustingen] en andere omstandigheden. Uijt Stokholm groote overwinninge over de Russen behaelt. Uijt Weenen den koning van Naepels word verwagt, ook de keijserlijcke familie; den gewenschten regen bekomen; eenige troupen gedoodt. Uijt Parijs in verscheijde plaetsen verregaende beroerten voorgevallen. Uijt Mechelen de geschutgieterije in werksaemheijd gebragt; 10 kanons naer het vaderlandts leger vertrokken. Uijt Brussel geene voldoende memoriën op de voorstellingen van 't concours toegekomen; den graeve d'Arberg, zijne gemaelinne, zijne schoonsuster- en soon aengehouden. Uijt Gend den voorval ontrent Emptines bewesen en 't verlies der vaderlandsche troupen en keijserlijcke. Uijttrek van eenen brief aen hunne hoogmogende de Staeten van Vlaenderen; ten desen opsicht peerdemarten, voor 't vaderlandts leger bestemt, in verscheijde plaetsen. Eerste schietfeest, die wegens de troubels verhindert worden op den 13 junij binnen de stadt Assenede te houden, aengewesen.

(249) De Oostenrijkers werden aktiever nadat ze versterkingen hadden verkregen en op de hoogte gebracht waren van de werkelijke toestand van het Belgische leger (nl. het bestond grotendeels uit vrijwilligers die gebrek hadden aan allerlei noodzakelijke voorzieningen). Op 18 mei vielen ze aan langs de kant van Assesse. De Belgische troepen boden fel weerstand maar waren niet tegen de Oostenrijkers opgewassen, men diende de aftocht te blazen. In wanorde gearriveerd te Emptinne, verspreidden ze paniek waarop alle Belgische troepen zich terugtrokken tot Namen. Om deze nederlaag te wreken, vernietigde de Naamse bevolking de huizen van 3 keizersgezinde personen. (TERLINDEN, o.c., blz. 70).

(25 en 26 meij 1790)

- fol. 304 - Op den 25 en 26 meij wierden andermael de ambagten en neeringen op hunne gewone vergaederplaetsen binnen Brugge saemengeropen op de vraege aen dezelve gedaen door het congres-souvereijn nopende het volontairelijk geven van ider ambagt of neeringe van een of meer stukken canon, ses ponders⁽²⁵⁰⁾, die aen den staet voor ider kosten tot 30 Louis d'ors⁽²⁵¹⁾, tot onderstant van 't vaderlandts leger, om dus te spoediger den vijand te verdrijven. Hierop is door verscheijde dees vraege toegestaen en van andere afgeslegen, onder andere heeft de neering van de merceniers en verscheijde andere een stuk canon toegestaen, tot vinding van welcke requeste aen 't magistraet zal gepresenteert worden om eenige vrijdommen te verhoogen. Eene tweede vraege door het congres-souvereijn gedaen, behelst het doen van eene lichtinge in veroverde Nederlandsche provenciën van eene somme van f. 3.500.000 tegens den intrest van 4½ parcent en waerin de stadt Brugge tot eene somme van 200.000 is - fol. 305 - voor des zelfs aendeel getauxeert geworden. Op dese vraege zijn er door menige supposten veele debatten gevallen en aengetoont de slegte gesteltheijd van den tijdt, de reede schaersheijd aen gelt ende wat er van den koophandel, die alreede in den slegsten staet is, zal gaen geworden wanneer eens al het gelt naer het vaderlandts leger zal versonden zijn. Van den anderen kant is er met groote klagten aengetoont hoe de stadt Brugge zig met alle recht te beklaegen heeft en alles siet teniet gaen, hoe voor Vlaenderen alles tot Gend verveerdigt wordt⁽²⁵²⁾, onder meer andere hoe men daer voor het leger verveerdigt 500 legerwaegens en meer andere munitie van oorloog en dus hier haest de werklieden van honger zal moeten sien vergaen terwijl alle ambagtslieden zonder werk zijn en alle begoede de wercken

(250) Voor ponder of pondel bestaan er meerdere verklaringen. De meest plausibele is de benaming voor een zwaar kanon uit lood of koper. Zo zijn er o.a. acht- en twaalfponders, al naargelang de grootte van de obussen. (E. VERWIJS - J. VERDAM, o.c., dl. VI, kol. 551-552).

(251) Wat gelijk stond aan een waarde van ongeveer 270 gulden. (Taryf der goude en zilvere specien..., o.c., blz. 13).

(252) De ambachten gingen de revolutie niet aan om de revolutie. Ze speelden het spel mee omdat ze dachten er voordeel uit te kunnen halen. Deze ambachtslieden die op speciale bestellingen hadden gerekend, kwamen echter bedrogen uit. Dit bleek zeer duidelijk op de algemene vergadering van de 3 banken van 27 mei 1790. Toen weigerden de dekens een lening van 200.000 gulden tegen 4, 5% aan de Staten van Vlaanderen toe te staan. De voornaamste reden was dat Brugge te weinig deel had aan de bestellingen voor het leger. Op 14 juni 1790 werd de lening toch goedgekeurd op voorwaarde dat Brugge een aantal bestellingen zou mogen leveren. Het waren vooral de wolwevers die op een aantal orders van het leger rekenden. Omdat onvoldoende gevolg aan hun klachten werd gegeven, trokken ze hun gift aan de Staten weer in. Op 20 augustus 1790 poogden de swaerdekens nogmaals enkele bestellingen van de Staten los te krijgen. Het is niet bekend of ook deze poging is mislukt. (Y. VANDEN BERGHE, De Jacobijnen..., o.c., dl. 1, blz. 231).

[p. 58]

opschorten tot'er tijdt dat sij alles zullen vereffent sien. Dese en meer andere regtmaetige klagten zijn naer de hoogmogende heeren van Vlaenderen toegesonden en men verwagt over dezelve eene beslissende antwoort- fol. 306 -, op welcke de vraege van de lichting zal worden toegestaen ofte gerejecteert. Niet alleen het borgerlijk gemeente zijn tot alle dies vergaedert geweest maer ook alle kapitels en congregatiën der geestelijkheijd en besonder ook opdat door dese de weerdije van eenige canons zoud geschonken worden. Door eene generaele vergaederinge, door d'heeren van 't Brugsche Vrije ende gedeputeerde gehouden, is er toegestaen, tot onderstant van 't vaderlandts leger, zoolang de nootwendigheijd zulks zal vereijsschen, eene augumentatie van vijf stuijvers van het gemet van de generaele landen van 't Brugsche Vrije, 't goon men rekent eene somme van 6.000 ponden groote courant 's jaers te zullen uijtbrengen.

Sedert eenige daegen siet men onder het publik verspreijt eenige halve stuijverstukken en oorden, geslaegen op den stempel van de generaliteijt der vereenigde Staeten, van welcke eenige zal behouden om die in laetere tijden te konnen gesien worden.

(27 meij 1790)

Op den 27 meij verneemt men in de XLII gasette: uijt Stokholm Te Deum over de bekomen segepraelen gesongen. Uijt Weenen vier ardtshertogen - fol. 307 - 's keijsers soonen aengekomen; berichten wegens den oorloog. Uijt Parijs decreeten der landtsvergaederinge nopende het maeken van vrede en oorloog en nopende de aenveerdinge op de galeijen. Uijt Gend bericht uijt het vaderlandts leger wegens verscheijde aenvallen; merkweerdige vrijwillige door verscheijde steden en dorpen gedaen. Mildaedigheijd der stadt Audenaerde. Schietting tot Gend buijten de Brusselsche poort gehouden.

(28 en 29 meij 1790)

In den nagt tusschen den 28 en 29 meij was het magistraet 's Landts van den Vrijen en hetgene der stadt Brugge van 's middernagts tot 's morgens vergaedert om de maeren alhier toegekomen dat den saemenaenhang van Doornijk, Kortrijk, Meenen en andere omliggende plaetsen saemengerot waeren om den heer Van der Meersch met gewelt uijt het kasteel van Antwerpen te lichten, om hem te doen verrechtveerdigen ofte straffen en dat men degene van Brugge daertoe ook aensogt of met gewelt zoude daertoe bedwingen. Den heer pastor van Tourhout⁽²⁵³⁾ en den heer borgmeester wierden geduerende desen nagt gelicht - fol. 308 - als mede aenhangers van die onderneminge. Des anderdaegs hadde den Toorenwaeker op d'Halle onophoudelijk het last van eene waekende oog te houden om te zien of er geen geattroppeerde benden toekwaemen, tegens welcke alle maetregelen genomen wierden.

(253) Ambroos de Busschere, geboren te Ardooie op 10 februari 1745, als zoon van Joannis en Joanna Theresia Vanneste, was pastoor van Torhout van 1788 tot 1821. (B.A.B., Fiches pastoors), (D. LESCOUHIER, Algemene lijst der E.H.H.H. Pastoors van al de parochiën van West-Vlaanderen van 1802-1930, Kortrijk, s.a., dl. 1, blz. 51).

(30 meij 1790)

Op den 30 meij wiert in de parochiale kercke van St.-Gillis als naer oude gewoonte wegens het feest van [de] H. Drijvuldigheijd de generaele absolutie op forme van jubilé gegeven en de diensten solemnelijk verricht en des naermiddags, als vóór de suppressie, de processie, eenige autaeren gestelt zijnde langs den weg, omgedregen.

Desen morgen is den heer Van de Casteele⁽²⁵⁴⁾, wonende bij d'Eijermart, kapijtijns der jaegers van 't vaderlandts leger, op 't onvoorsiens par chaijse binnen Brugge aengekomen; zijn huijs toe vindende, mits zijne vrouw was uijtgereden en onder het geloop van honderden menschen. Zoo men verneemt is desen heer gevlugt op den 23 deser, gelijk ook menige van 't vaderlandts leger, wegens eene neerlang

(254) Petrus Jacobus van de Casteele werd geboren te Brugge (Sint-Salvatorsparochie, 1ste wijk) op 17 oktober 1762 als zoon van Jacobus en Maria Terwe. Op 25 april 1784 trad hij in de O.-L.-Vrouwekerk in het huwelijk met Anna Petronella Rommelaere. Deze koopman, wonende op de Grote Markt, was in 1784-1785 eerste vinder van de korenmarkt. Hij was echter bekend voor zijn rol te Brugge in 1787-1789. Na het verbod van Murray en na de volksopstand van 3 juli en 1 augustus 1787 durfden de leden van het destijds opgerichte ‘patriottisch korps’ zich voorlopig niet meer als dusdanig in het openbaar vertonen. De vereniging bleef echter clandestien voortbestaan, onder implus van vooral Petrus van de Casteele (en de koopman Frans de Meulenaere en Donche). In november 1789 zorgde hij dan ook als één der leiders van het korps (en met o.a. bakker Gailliard en de vurige Charles Breydel) voor de agitatie te Brugge tegen de Oostenrijkse troepen, die de prelude was van de bevrijding - enkele dagen later - van Brugge. Deze democratisch denkende koopman werd daarom opgenomen in het ‘comité om de stad te helpen besturen’ van november 1789. Hij zetelde er als ‘secourant voor het departement militairen en vivres van de gevangenen’. (S.A.B., Algemeen doopregister 1762), (IDEM, Algemeen huwelijksregister 1784), (Y. VANDEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. I, blz. 198, 215 en dl. II, blz. 30-31), (W. BOUSSY, o.c., bijlagen I, blz. 91), (Zie ook ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1789, folio's 16, 28, 89 en 97), (S.A.B., Wetsvernieuwingen 1762-1795, pf. 63).

[p. 59]

tegens de Oostenrijckers waerdoor menige gedoodt, menige gevlugt en ons leger in disorder zeer veel verloren heeft.

(31 meij 1790)

- fol. 309 - Op den 31 meij verneemt men uijt Brussel zeer onaengenaeme tijdingen⁽²⁵⁵⁾ wegens menige keijsersgesinde fijgen, zelfs van d'aensienelijkste soort, die aldaer aengehouden en opgelicht zijn geworden, welcke eenen aenslag hadden gesmeet om op heden, wanneer de processie van 't H. Sacrament van Mirakel moest omgedregen worden, het heele congres-souvereijn, alle de geestelijcke van Brussel en al dat patriot was om hals te brengen, hetwelk den tegenaenhang verdagt was uijt te voeren wanneer de processie zoude langs den weg geweest hebben, dog den hemel heeft het voorbedagt verraedt laeten aen den dag komen en alle de waepens daertoe bereijt, worden door de waere vaderlanders uijt alle plaetsen afgehaelt, in sommige huijsen boven menigen voorraedt meer dan duijsent snaphaenen en pistolen gevonden wordende; zullende de opstookers van desen goddeloosen aenslag naer verdiensten gestraft worden. Hieruijt siet men wat al listen - fol. 310 - en verraederijen het fijgenras hoe langer hoe meer is smedende om de goede saek omverre te werpen en ons wederom vroeg of laet onder de regeering van 't Huijs van Oostenrijk te doen buijgen.

Heden en de twee volgende daegen is, om den hemel te bewegen door de voorspraek van Maria de Victoria tot de vereening der gemoederen en segening over de vaderlandsche waepens, telkens om thien uren gesongen eene solemnele misse met expositie van 't Alderheij[lig]ste en 't beelt van Maria in 't midden der kercke in de kercke der eerw. paters predikheeren; welcke missen van menige waere vaderlanders bijgewoont wierden, gelijk ook heden eene andere solemnele misse van Requiem gedaen is in de kercke van St.-Jacobs tot laevenis der zielen van de menige gesnevelde vaderlanders in de batalie van den 23 deser, de keersen op den autaer met de waepens van Vlaenderen omhangen zijnde.

Heden is in 't licht verschenen: ‘Brief aen eenen besonderen persoon van Gend geschreven wegens eene behaelde victorie’, (welke versaemeling N. 3 - fol. 311 - onder de stukken N. 45 kan gesien worden).

Heden verneemt men in de XLIII gasette: uijt Weenen de koninginne en de gansche koninglijcke familie aengekomen; de vredebrueke met Pr[u]ijssen schijnt hoe langer hoe meerder; hetzelve ook uijt Berlijn. Uijt Hamburg omstandig bericht van een hevigen voorval tusschen de Russissche voorgevallen. Uijt Parijs tweegevegt aengegaen tusschen twee leden der landtsvergaederinge; den toestant van die hooftstad baert groote ontrustinge. Uijt Luijk de alarmklokke geklipt wegens d'aenkomst der troupen. Uijt Mechelen optogt der troupen; vaderlandsche giften gedaen; hetzelve ook uijt Brussel. Uijt Gend bericht aengaende den voorval van den 23 meij; uijttrek van eenen brief uijt Namen van den 27 wegens verscheijde voorvallen; vertaeling van eenen brief toegesonden aen eenen particulieren van Gend. Merkweerdige vaderlandsche giften door verscheijde parochiën en steden gedaen. Pligtigheijd wegens de revolutie tot St.-Baefsvijve gehouden.

(255) Op 27 en 28 mei speelden er zich te Brussel opnieuw gewelddadige scènes af. Alle personen, verdacht tot de Vonckisten te behoren, werden aangehouden en gevangen gezet. Een zekere A.J. Robineau, een intrigant, lag aan de oorsprong van dit geweld. Hij was erin geslaagd het vertrouwen te winnen van sommige democraten te Rijsel. Aldus kennis gekregen van het plan betreffende een expeditie naar Vlaanderen, bracht hij de Staten ervan op de hoogte. Robineau vertelde dat deze expeditie niet alleen de bedoeling had vander Mersch te bevrijden, maar verzon ook dat het een middel was om op de H. Drievuldigheidsdag zowel de leden van de Staten als de aartsbisschop van Mechelen om het leven te brengen. Dit bericht gaf aanleiding tot een kettingreactie van arrestaties en geweldplegingen op de democraten. (S. TASSIER, o.c., blz. 381-384).