Merckenweerdigste voorvallen en daegelijcksche gevallen. Brugge 1789

[p. 93]

Vervolg van 't jaer ons heeren Jesu Christi 1789.
jaerschrift.
't VYfthIenste DeeL zaL nU Den Leser VerkonDen aen, hoe aL 't opperste gebIet Van 't oostenrYks neerLant Voor ons keYser Is Vergaen.

(November)

(1 november 1789)

- fol. 1 - Op den eersten november heeft men binnen Brugge d'eerste egte ende sekere maeren van den eersten aenval door de patriotten tot Thournhout vernomen, gewaegt op de keijserlijcke en koninglijcke soldaeten, welcke mag aensien worden als het begin van de teweeg zijnde revolutie der Oostenrijcksche Nederlanden en die, indien dezelve zoo geluckig eijndigt als desen eersten wonderbaeren aenval begonst is voorseker tot verwondering van de heele weijrelt zal sterkken en daeraf geene voorbeelden in de jaerboeken der Nederlanden zullen gevonden worden⁽³¹⁷⁾. Het egt verhael van den gemelden eersten aenval wordt alhier op de volgende wijse geschiet te zijn vertaelt: den Oostenrijckschen generael Schröder⁽³¹⁸⁾ - fol. 2 - vertrok in den avond van den 26 October lestleden met allen mogelijcken spoet naer de Kempen met drij batalions voetvolk, eenige compagniën grenadiers, twee escadrons dragonders en ses stukken canon uijt Brussel, in de sekere meijning van het vereenigt patrioticq leger onder de bevelen van den generael Van der Meersch aldaer te ontmoeten en aen te tasten. Dog langs den weg vernemende dat de patriotten binnen Tournhout waeren, ontmoete den generael op den afstant van een kwaertier eurs van dese plaetse twee oude vrouwen die hem de eene naer de ander versekerden dat de patriotten, op 't vernemen der militaire aenkomst, seffens uijt Tournhout waeren vertrokken. Op 't vernemen deser maeren seffens halte voor de stadt maekende, dede den generael eenige canonnen losbranden om de inwoonders te verschrikken, nogtans, om niet bedrogen te zijn, sond hij verscheijde piquetten binnen die versekerden dat zij niets vernomen hadden en dat men gerustelijk mogte binnen treden. Hierop trok het volk in slagorder binnen, de grenadiers van vooren, gevolgt door de canons, agter hun een batalion van Bender en een van Ligne⁽³¹⁹⁾, gevolgt door de - fol. 3 - dragonders; den generael sat in 't midden te peert. Het was op den 28 october ontrent seven uren en half 's morgens wanneer dees versaemelde magt tusschen een dikken nevel binnen trokken. Men liet dezelve aldaer gerustelijk doorgaen tot in de Gasthuijsstraete, maer nauwelijks was de militaire, zonder iets te vernemen, gekomen aen het ‘Hof van Holant’, of op één oogenblik vloegen alle vensters, kelder- en gootgaten open en seffens regende vuer op de soldaeten; de kogels kwaemen, als den haegel, uijt meer als zesduijsent hollen en gaeten; den generael, zoo verdwelmt dat hij nauwelijks wist waer hij was, gaf bevel om naer de Mart voort te trecken alwaer hij bataillon-quarré dede formeeren; de soldaeten gaeven een hevig vuer, dog zonder uijtwerking, want konden niemant

(317) In deze voorrede komt de visie van Van Walleghem duidelijk naar voor. In het veertiende deel was de ontevredenheid van Joseph van Walleghem over de keizerlijke politiek wel voelbaar, maar zijn angst voor ongebreidelde volksacties deed hem telkens opnieuw een vrij gematigde houding aannemen. In zijn inleiding op het vijftiende deel nam hij resoluut stelling voor de Omwenteling. In zijn beschrijving van de voorvallen van de twee laatste maanden van 1789 kwam zijn revolutionaire ingesteldheid op het voorplan. Daarmee volgde hij de publieke opinie die zich vanaf november duidelijk achter de Revolutie schaarde.

(318) Guillaume de Schröder de Lilienhoff had bij de inval van het patriottenleger van generaal Vander Mersch (24 oktober 1789) de leiding over het Oostenrijkse leger. Dit goed uitgeruste leger werd te Turnhout verslagen (27 oktober 1789), generaal de Schröder moest zich noodgedwongen terugtrekken. Voor nadere biografische gegevens m.b.t. deze generaal verwijzen we hier naar Biographie Nationale, dl. 22, blz. 41.

(319) Zowel Bender als De Ligne waren aanvoerders van het Oostenrijkse leger in de oorlog tegen de Turken. Van generaal Bender weten we dat hij als legeraanvoerder van de Oostenrijkers een belangrijke rol speelde in de herovering van de Nederlanden (1790). Omtrent generaal De Ligne hebben we meer informatie teruggevonden, hij behoorde immers tot een oud Belgisch prinselijk geslacht. Charles-Joseph, prins de Ligne werd geboren in 1735 te Brussel. Hij trad reeds in 1752 in Oostenrijkse dienst en werd later adviseur van keizer Jozef II. Hij is niet alleen bekend gebleven om zijn militaire loopbaan, maar ook. omwille van zijn litteraire creaties: hij schreef poëzie en drama's. In 1814 overleed hij te Wenen. (S. TASSIER, Les démocrates belges..., o.c., blz. 428), (A. BORGNET, Histoire des Belges... o.c., dl. I, blz. 228-230), (L.P. GACHARD, Le feld-maréchal prince Charles-Joseph de Ligne. Particularités et lettres inédites, in Bulletin de l' Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux Arts de Belgique, 2^o serie, dl. 13, 1862, blz. 579-636), Zie ook: S. DEROISIN, Le prince de Ligne, s.l., 1965.

[p. 94]

zien en verre van de patriotten te geraeken, vielen zij doodt, als den haegel. Het vuer der patriotten kwam uijt alle zijdestraeten, uijt alle vensters, jae tot uijt de klokvensters van de kercke toe; immers het scheen dat er de mondt van d'helle geopent was om op de militaire vuer te spouwen en dezelve te vernielen. Gelukkig nog waeren - fol. 4 - dezelve niet verder binnen getrokken, want agter de kercke nog ses compagniën patriotten met batterijen en canons stonden die, zoo zij verder hadden ingedrongen, dezelve tot den laesten man zouden hebben vernielt. Wanneer den generael dan, dit groodt wanorder en de slagting van zijn volk saeg, riep hij seffens ‘sauvre qui peut’, waerop de overige militaire hun seffens op de vlugt begaf, malkaer, om eerst weg te zijn, in den weg loopende en dus nog meer in 't uijttrecken als in 't aenkomen als de musschen doodtgeschoten wordende, want saegen sij omhoog om de kogels te vermijden die door de daeken of vensters kwaemen, zij kreegen dezelve in de beenen door de goot- en keldergaeten. Uijt eene stookerije wiert uijt de bovenvensters geschoten met twee stukken canon, gelaeden met schroot, die de soldaeten met hoopen ter neder velde, op den aftogt de laeste nederlaeg uijt een koorenwindtmolen bekomende die ook op dezelve eene haegelvlaeg van vuer uijtspouwde; den generael zelfs in den schandigen vlugt eenen kogel door zijnen arm en een door zijne bil geschoten wordende; tot zoo verre dat de gevlugte soldaeten meer dan een - fol. 5 - ure verre gevlugt waeren eer zij door den dikken nevel, overgrooten rook, gedommel der canonnen en musquetten konden hooren of zien en meer dan vier uren verre vlugteden zonder te durven omsien, als uijt d'helle komende door den geduerigen donder, het gejammer der gequeste en het getier der peerden.

Dese eerste overwinning van Tournhout moet voorwaer aen 't wijs beleijt van den generael Van der Meersch worden toegeschreven die den generael Schröder, als verhaelt is, op dusdaenig eene wijse heeft weten te bedriegen en in dezelve plaetse in te lokken zonder dat hij de minste teekens van verraedt konde bespueren terwijl er op zijne orders op d'aenkomst der militaire alle dueren en vensters vast gesloten waeren. Men begroot het getal der gedoode en gequeste militaire ter plaetse gebleven tusschen 700 à 800 mannen en van den kant der patriotten zijn er ontrent hondert gedoodt en gequest; de militaire hebben in den haestigen vlugt vier stukken canon, menige peerden en krijgsbehoeften agtergelaeten die alle in de magt van 't vereenigt patrioticq leger gevallen zijn en grootelijks tot versterking - fol. 6 - van 't zelve zullen sterkken terwijl men van goederhant weet hetzelve nu nog maer 2500 mannen sterk te zijn⁽³²⁰⁾. Dog men verneemt dat desen eersten aenval, door het goddelijk Albestier gesegent, menige waere vaderlanders aenwakkert om hun, tot het weer bekomen der dierbaere vrijheijd voor de religie en staet, bij hetzelve te vervoegen en aldus haest een talrijk leger op den been te brengen om een volkomen oorloog tegens het Huijs van Oostenrijk te waegen.

Met ongedult verwagt men den verderen uijtval van dees gewichtige onderneming, van welcke zonder tegenseg het geluk of volkomen ondergang van onse rijcke landtschappen der Nederlanden teenemael is afhangende.

(320) De informatie die Van Walleghem doorgaf m.b.t. de inname van Turnhout door het patriotisch leger, is in overeenstemming met het verslag dat opgenomen werd in de werken van AD. BORGNET en S. TASSIER, de twee basiswerken voor de kennis van de Brabantse Omwenteling. (AD. BORGNET, Histoire des Belges à la fin du XVIIIe siècle, Brussel, Parijs, 1861, blz. 113-114), (S. TASSIER, Les Démocrates belges de 1789, étude sur le Vonckisme et la Révolution Brabançonne, in Académie royale de Belgique. Classe des lettres et des sciences morales et politiques. Mémoires, 2^o série, XXVII, Brussel, 1931, blz. 172-173).

(2 november 1789)

Op den 2 november waeren generaelijk de dekens der ambagten en neeringen buijtengewonelijk bijeen vergaedert om onder andere dringende voorvallen in dese tijdtsomstandigheden binnen Brugge de beste maetregelen te beraemen, onder andere om de bewaerde heeren, van welke in 't voorig deel fol. 470 en 479 mentie gemakt is, alhier als borgers in veijligheijd te houden terwijl er een gerugt loopt dat dezelve naer Brussel zullen overgevoert worden, waerom de

[p. 95]

- fol. 7 - dekens eene representatie aen 't gouvernement gedaen hebben en aengetoont de onheijlen die door de wegvoering der zelve zoud konnen veroorsakt worden. Tot zooverre is dese gewichtige saek reets gekomen dat dese heeren alle nagte reets door verscheijde leden van het choor patrioticq in hunne huijsen bewaert worden, om in geval eenige deser heeren opgelicht wierden, die met gewelt als borgers aen te houden.

Heden verneemt men in de LXXXVIII Gasette van Gend dat Z.M. den keijser in de schouwburg verschenen heeft, dog dat den staet zijner gesontheijd nog altijdt zeer veranderlijk is. Geschenken door den keijser wegens de verovering van Belgrado gedaen en den inventaris van volk en krijgsbehoeften die in die veroverde stadt gedaen is en andere merkweerdige omstandigheden diesaengaende. Uijt Parijs verscheijde besonderheden nopende de landtsvergaederinge en hoe door 't breeken van twee stuensels de galderije met een schrikkelijk gedruijs is ingestort. Uijt Brussel eene ordonantie waerbij op sekere voorwaerden het stooken van graenbrandewijn in de Nederlanden andermael toegelaeten wordt⁽³²¹⁾.

(321) Op 22 oktober 1789 werd het stoken van brandewijn opnieuw toegelaten, echter maar onder bepaalde voorwaarden, mits toestemming van de plaatselijke overheid werd het stoken van bepaalde soorten graan, maar slechts in beperkte hoeveelheid, opnieuw toegestaan. Deze ordonnantie was een gedeeltelijke opheffing van de ordonnantie van 5 juni 1789 (zie hiervoor dl. 14, fol. 318-319 en voetnoot 142). (O.P.B.A., 3^o serie, dl. 13, blz. 355-356), (S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 140v^o- 141).

(3 november 1789)

- fol. 8 - Op den 3 november 's morgens om 7 1/2 uren wiert in de parochiaele kercke van O.-L.-V. gedaen eene lesende misse tot laevenis van de zielen der overledene patriotten die reets in de verscheijde aenvallen en besonder tot Thournhout tot verdeding van 't lieve vaederlandt gesnuevelt zijn. In dese misse waeren meest alle de patriotten deser stadt versaemelt, die zulks naer 't huijs van ider der zelve choor met briefkens hadden laeten bekent maeken; offerende dezelve onder de misse over de zielen van hunne medebroeders en in welcke misse ook menige nieuwsgierige, van 't choor patrioticq niet zijnde, tegenwoordig waeren.

Heden verneemt men de tijding hoe gisteren binnen de stadt Kortrijk den volgenden opstant heeft plaetse gehadt. Eenige keijserlijcke soldaeten aldaer op de Mart den spot houdende met eenige leden der gildens die op hoog bevel de militaire teekens hebben moeten afleggen, deden hieraf terstont rapport aen eenige leden van 't choor patrioticq, van welcke zij ook waeren, die, uijt caffehuijs komende, met de stokken van den biliard en degens eenige der soldaeten ombragten en d'ander naer de stadtsgevangenis beweegt wierden⁽³²²⁾.

(322) Niettegenstaande het feit dat er heel wat archiefmateriaal voorhanden is voor de Oostenrijkse regeringsperiode in de Nederlanden, werden tot nu toe nog maar weinig studies gewijd aan de Brabantse Omwenteling. Als basiswerken gelden nog steeds A. BORGNET, Histoire des Belges à la fin du XVIIIe siècle, 2 dln., Brussel, 1861-1862 en S. TASSIER, Les démocrates belges de 1789. Etude sur le Vonckisme et la Révolution Brabançonne, Brussel, 1930. Enkel voor Brugge is een degelijke locale studie voorhanden, nl. het vaak geraadpleegde werk van Y. VAN DEN BERGHE. Voor nota's m.b.t. de gebeurtenissen in andere steden en regio's hebben we ons dan ook uitsluitend gebaseerd op de twee hiervoor genoemde basiswerken. We verwijzen echter wel naar de beredeneerde bibliografie, opgemaakt door L. DHONDT in N.A.G.N., dl. 9, blz. 520-523. Voor de gebeurtenissen te Kortrijk, zie A. BORGNET, Histoire des Belges..., o.c., dl. I, blz. 150 en 176.

(5 november 1789)

- fol. 9 - Op den 5 november tegens den avond was het collegie deser stadt Brugge vergaedert, wanneer op orders van 't zelve, op hoog bevel van 't Gouvernement-Generael ontfangen, de heeren, hiervooren fol. 6 vermelt, die tot nog toe met eenen soldaet bewaert wierden van den zelven zijn ontslaegen geworden en de soldaeten naer hunne casernen gesonden zijnde en is aen geene deser heeren eenig voorder leet gedaen, maer zijn als voorheen op hunne vrije voeten gestelt geworden. Hierop worden verscheijde redeneeringen gehouden en veele beginnen hier door te zien dat het gouvernement begint met schrik bevangen te worden door de saemenrottingen in alle steden die alle, verbittert op d'oneijndige dwingelandijen, niet anders meer in den sin hebben dan door eene eenpaerige revolutie hun van de gehoorsaemheijd van Z.M. den [keijser] door 't gewelt der waepens af te scheijden. Dese meijningen zijn zooveel te meer gegront omdat men verneemt ook in alle andere steden van 't Nederlant de menige heeren die met militaire wagten bewaert wierden van dezelve op gelijcken voet ontslaegen zijn geworden.

[p. 96]

- fol. 10 - Heden verneemt men in de LXXXIX gasette, onder verscheijde andere berichten, uijt Weenen een omstandig verhael van den segenprael door den prins van Hohenlohe⁽³²³⁾ bij Portsenij en Vaidenij in Wallachien op de Turken behaelt. Uijt Londen de belooningen aen de geneesheeren wegens d'herstelling des konings gedaen. Uijt Parijs verscheijde merkweerdigheden nopende de landtsvergaederinge, merkweerdige gifte aen dezelve gedaen en hoe het grouw tot Vernon in 't aenhouden van eenen koopman in hunne woede is gestut geworden.

(323) Ook in het handschrift van P. Ledoulx werd melding gemaakt van een mis ter zielerust van de overleden patriotten (6 november). Waarschijnlijk kan ook de keizerlijke brief die door bisschop Brenart op 6 november 1789 werd ontvangen, in verband gebracht worden met dit verschijnsel. Daarin werd ten strengste verboden nog langer extra missen te laten opdragen. Als reden werd daarbij vermeld dat dit een oproerige daad was omdat het missen betrof voor de bescherming van de godsdienst in onze gewesten. (S.A.B., Kroniek P. Ledoulx), (B.A.B., Acta Episcoporum Brugensium, nr. 78, fol. 92-93 / ingebonden document).

(6 november 1789)

Op den 6 november 's morgens om thien uren hadde het choor patrioticq wederom vastgestelt in de parochiale kercke van O.-L.-V. te laeten celebreren eene misse voor d'overleden patriotten; meest alle dezelve waeren er tegenwoordig en menige nieuwsgierige. Ter gestelde ure nogtans kwam er geen priester op den autaer te voorschijn, waerom de gedeputeerde van 't choor naer het sacristie gingen om te zien waeraen het schilde dat de versogte misse niet gedaen wiert. Hun wiert aengeseijt contre-orders door den eerweerdigsten heer bisschop bekomen te hebben, voorseker bij orders - fol. 11 - van 't Gouvernement-Generael bekomen, van geene hoegenaemde zielmissen ten desen opsicht meer te mogen gedaen worden. Het meeste deel der vergaederde patriotten nogtans wagte in de kerk tot den elf uren en hoorden terzelver intentie de gewone misse die er daegelijks gedaen wordt, zonder nogtans in dezelve te offeren en zonder dat dese mis ter deser intentie gedaen wiert.

Desen avont was tot laet in den nagt het collegie deser stadt Brugge vergaedert, in tusschentijdt van welcke eenige heeren gedeputeerde uijt hetzelve op expresse orders van den heer Maroux, fiscal van Vlaenderen, gingen naer het huijs van sieur Gailliard, bakker in de St. Jacobsstraete⁽³²⁴⁾, die desen morgen uijt de stadt gereden was, om in zijn huijs ondersoeking te doen naer het Manifest voor Brabant en Vlaenderen, gemakt door den heer H. van der Noot⁽³²⁵⁾ van Brussel die zig alsnu tot Breda bevint en welcke binnen dese stadt te hebben overgebragt, den zelven Gailliard grootelijks verdagt wordt, gemerkt hij reets eenige reijsen naer Brabant heeft gedaen en tot ontdekking van den heelen patriotiquen handel - fol. 12 - als eenen der hoofden van 't choor alhier is aengestelt. Zijnen vader over hem tot sorge van zijn huijs aengestelt zijnde, heeft d'heeren in d'absentie van den eijgenaer geene kassen laeten openen dan tot zijn wederkomst, maer wel gedoogt dat dezelve vermogten toegesegelt te worden, hetgoon door d'heeren aldus gedaen wiert, twee schaedebeletters tot zijn wederkomst in zijn [huis] gestelt wordende.

Ondertusschen waeren der geduerende desen nagt verscheijde gewaepent van 't choor patrioticq op de been langsom hetzelve huijs swervende om in geval van eenig gewelt aan 't zelve gedaen wiert, gewelt door gewelt te wederstaen, zoo verre d'orders van 't gouvernement maer meer ontsien wordende.

(324) Joannes Gailliard heeft een actieve rol gespeeld in het Brugge van de Brabantse Omwenteling. Als deken van de bakkers (6 februari 1789 - 9 maart 1790) heeft hij pogingen ondernomen om het ambachtsbestuur door een algemene vergadering te laten aanstellen. Deze pogingen mislukten, want er was een algemene beknotting van de democratische tendensen binnen de ambachten waar te nemen. (S.A.B., Wetsvernieuwingen, pf. 142: Liste de la loi 1762-1795, fol. 3v^o), (Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. I, blz. 230, 237) Zie ook voetnoot 139 van deel 1787.

(325) Het ‘Manifest van het Brabantse volk’ werd opgesteld door Van der Noot en kanunnik van Eupen, de twee belangrijkste traditionalisten achter de Brabantse Omwenteling. In dit manifest werd. Jozef II vervallen verklaard wegens het verbreken van zijn sociaal contract met het Brabantse volk, in concreto wegens de afschaffing van de Blijde Inkomst. Er werd geëist dat de keizer de souvereiniteit zou toekennen aan de Staten die dan in naam van het volk het land zouden besturen. Dit manifest werd voorgelezen op 24 oktober 1789 te Hoogstraten na de inval van het leger van patriotten o.l.v. Vander Mersch. De tekst van het manifest vindt men integraal terug in O.P.B.A., 3^o serie, dl. 13, blz. 257-369.

(7 november 1789)

Op den 7 november wierden in 't luijkhuijs van 't groot vleeschhuijs⁽³²⁶⁾ aen 't arm volk uijtgedeelt bij parten, die daertoe tevooren elk een schriftelijk briefke bekomen hadden, vier koeijbeesten, volgens een beset door eenen heer, overleden onlangs binnen dese stadt, gedaen; welcke uijtdeeling in 't beste order geschiede door degene van den zelven ambagte, eenider der deelgenoten in 't besonder tusschen drij à vier ponden van 't zelve vleesch bekomende.

(326) Zie hiervoor verder in deze uitgave voetnoot 453.

(9 november 1789)

- fol. 13 - Op den 9 november over den noen is sieur Gailliard met een open

[p. 97]

postchaise alhier aengekomen, blaesende den hoorn van 't inkomen der stadt tot aen zijn huijs, voorseker opdat ider hem zoude zien en om bekent te maeken dat hij niet gevlugt was zooals men alom hadde verbreijt. Desen naermiddag vergaederde seffens het collegie en in zijn huijs wierden ter presentie van commissarissen de gesegelde kassen geopent waerin verdagt wierden eenige manifesten van Van der Noot verborgen te zijn, dog in welcke niets het minste gevonden wiert omdat dezelve voorseker genoegsaem tevooren met voordagt geborgen waeren. Van desen naermiddag saeg men den zelven sieur Gailliard meer als oijt met de besonderste leden van 't patrioticq choor saement trecken en hunne conferentiën beginnen hun langer hoe meerder te publikelijk te veropenbaeren; van dag tot dag groeijen dezelve binnen dese stadt aen en zijn van nu reets de leden der gildens daeronder gerekent met 14 à 1500 mannen geteekende onder 't zelve choor⁽³²⁷⁾, dog alles wordt nog uijt vrees voor 't gouvernement zoo bedektelijk als 't mogelijk is gedaen.

- fol. 14 - Heden verneemt men in de XC gasette nog verscheijde veroveringen uijt Weenen, door de legers van Z.M. den keijser op de Turken gedaen en hoe tot Belgrado in de Grieksche kerk den Te Deum gesongen is. Uijt Parijs verscheijde decreten door de landtsvergaedering gedecreteert en andere besonderheden; welcke tot Gend de prijsen t'eijnden de lesgeving der vroedkunde bekomen hebben.

(327) Voor de politieke en militaire rol van de Brugse gilden, zie Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen ..., o.c., dl. I, blz. 199 en A. VANHOUTRYVE, De Brugse kruisbooggilde van Sint-Joris, Handzame, 1968, blz. 49-61.

(10 november 1789)

Op den 10 november naermiddag waeren der aen de barge van Gend, op 't aenkomen der zelve, bij honderden menschen vergaedert, ten meerderen deele van 't choor patrioticq deser stadt, om te vernemen de maeren uijt Gend; welcke behelsen dat er geduerende den voorleden nagt circa 2000 mannen keijserlijcke troupen van 't Clarifait⁽³²⁸⁾ zijn binnen getrokken, dat er alle de poorten reets gesloten zijn mits het vereenigt patrioticq leger tot verovering van die stadt, bestaende in ontrent 1500 mannen uijt Brabant, reets tot ontrent St.-Nicolaes genaedert is. Eenige der besonderste van 't choor patrioticq, hiermede niet vergenoegt, hebben seffens een postchaise genomen en zijn naer Gend gereden om alles in persoons te konnen naespueren.

(328) Hier werd het bataljon van Clairfayt bedoeld. Zie daarvoor o.a. S. TASSIER, Les démocrates belges ..., o.c., blz. 176.

(10 en 11 november 1789)

- fol. 15 - In den nagt tusschen den 10 en 11 november is in de kerke van St.-Cruijs buijten Brugge eenen seer groote diefte begaen en de kercke van menige effecten bestolen geworden, onder welcke de heijlige vaeten die op eene schandige wijse zijn onteert en berooft geworden. Geene braeke om in dees kercke te breken gedaen zijnde, vermoed men dat de booswichten hun in dezelve hebben laeten opsluijten. Over eenige nagten is insgelijks op dezelve wijse de kerke van Ettelghem bij Oudenburg bestolen geworden en ook de heijlige vaeten onteert geworden. In 't algemeen vermoed men dese dieven waerschijnelijk dezelve booswichten te zijn die ledent eenigen tijdt de kercke van Blankenberge, ziet voorig deel fol. 42, ook op eene goddeloose wijse hebben ontrooft en die ook tot nog toe niet zijn agterhaelt geworden.

(11 november 1789)

Op den 11 november 's morgens tusschen thien en elf uren, op 't aenkomen van d'heeren kooplieden in de Burse op de Mart, vonden zij aldaer geplakt een zeer schimpige pasquille⁽³²⁹⁾, inhoudende onder andere verdreijgingen dat eerstdaegs zouden opgehangen worden verscheijde particuliere deser stadt - fol. 16 - die hun opentlijk durfden toonen Z.M. den keijser toegenegen te blijven. De naemen van dese particuliere stonden in dees pasquille ook afgebeelt tot 16 in getal, van welke eenige vernomen hebbe, te weten: onsen

(329) Van dit schimpschrift hebben we geen exemplaar teruggevonden. De inhoudsweergave van Van Walleghem illustreert op een treffende wijze de groeiende (vooral morele) druk die, naarmate de Revolutie naderde, door de patriotistisch gezinden werd uitgeoefend op de totaal verwarde publieke opinie. Deze houding heeft er voor gezorgd dat een aantal keizersgezinden zich uit vrees voor een uitbarstende wolkswoede aanpasten aan de veranderde situatie en zich zelfs naar buiten toe akkoord verklaarden met de omwenteling. Burgemeester R. Coppieters is hiervoor een rekend voorbeeld. (Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. I, blz. 246-248).

[p. 98]

eerweerdigsten heer bisschop⁽³³⁰⁾, die de pasquille vermelt den eersten met de beenen in de locht te zullen gehangen worden; dat agter hem zullen gehangen worden d'heeren Van Praet, vader en soon⁽³³¹⁾, de gebroeders Kuekelink⁽³³²⁾, de heeren Isenbrant⁽³³³⁾, Van der Eede⁽³³⁴⁾, Van Cuijl⁽³³⁵⁾, Lamaire⁽³³⁶⁾ en eenige andere welcke tot nog toe niet hebbe vernomen⁽³³⁷⁾. Seffens wiert dees pasquille afgetrokken en aen 't collegie overhandigt, over welke en andere zeer dringende saeken in dees omstandigheijd des tijdts hetzelve tot den naermiddag vergaedert was.

Desen avont tusschen 10 en 11 uren zijn d'heeren Van de Casteele, Gailliard, Breijdel en Genotte, hoofden van 't choor patrioticq met hunne postchaise van Gend aengekomen en hebben seffens met de besonderste leden van hun choor bijnae den heelen nagt vergaedert geweest om alle maetregelen te nemen, voorseker wetende dat het patrioticq leger haest voor de poorten van Gend zal aenkomen.

(330) Voor biografische gegevens m.b.t. bisschop Brenart, zie voetnoot 2 van ‘Daegelijcksche Gevallen’ 1787. Het is wel merkwaardig dat Brenart in het schimpschrift als royalist werd afgetekend, we weten immers dat hij een fel tegenstander was van de keizerlijke hervormingen op kerkelijk vlak (vooral m.b.t. het Seminarie-Generaal) en dat hij zich achter de Omwenteling schaarde. Hoogstwaarschijnlijk ligt de reden van deze verwarring bij het feit dat Brenart, behorend tot de traditionalistische strekking onder de Revolutionairen, zich vrij gematigd opstelde tegenover de publieke opinie. Ook hij was waarschijnlijk bevreesd voor een mogelijke uitbarsting van volkswoede die niet in banen te leiden was.

(331) J. van Praet, boekhandelaar en drukker, stond vooral na de Brabantse Omwenteling aangeschreven als een vurig royalist, hij waagde het immers oppositie te voeren tegen het nieuwe bewind. We kunnen echter wel veronderstellen dat hij vanuit een democratische ingesteldheid handelde; in de jaren '80 had hij diverse filosofisch geïnspireerde werken uitgegeven en later werd hij lid van de Jacobijnse Club, wat toch in dezelfde richting wijst. (Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen ..., o.c., dl I blz. 109-110, 246-247, 250-251).

(332) We hebben geen royalisten met de naam Keuckelinck teruggevonden. In het ambacht van de wolwevers en in de lijst van de leden van het ‘corps patriotique’ vonden we ze wel terug.

(333) H.J. Ysenbrandt, een vurig democraat, zie voetnoot 301.

(334) De familie Van der Heeren werd onder de meest gekende Brugse royalistische families genoemd. Het is mogelijk dat hier Aybert van der Heeren werd bedoeld, hij was baljuw van Varsenare. (Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. I, blz. 246, 250).

(335) B. Van Cuyl, bereyder van het Brugse Vrije, trad in ieder geval tijdens de Brabantse Omwenteling naar voor als royalistisch tegenstander van het nieuwe bewind. (Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. I, blz. 246).

(336) We vonden in de literatuur m.b.t. de Brabantse Omwenteling te Brugge enkel een zekere M. Lameere terug, hij was lid van de Jacobijnse Club (1792). (Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. I, blz. 315 en dl. II, blz. 196-197).

(337) Zie hiervoor voetnoot 304.

(12 november 1789)

- fol. 17 - Op den 12 november 's morgens om thien uren wiert in de parochiale kercke van St.-Gillis aen den hoogen autaer, direct nogtans tegenstrijdig aen 't verbodt door onsen eerweerdigsten heer bisschop bij orders van 't gouvernement gedaen (vermelt fol. 10), gedaen eene solemnele misse van Requiem met drij priesters, met de lijktombe in 't midden van den choor geplaest, voor d'overleden vaderlanders die reets in de verscheijde aenvallen door de keijserlijcke soldaeten gesneuvelt zijn. Uijt d'offerhande, in welcke tot derthien kroonstukken offerpenningen ontfangen wierden, kan men afmeten hoe grooten toeloop van volk, zonder degene van het patrioticq choor, geweest heeft terwijl die kerck bijnae vol menschen was. Naer 't eijndigen van desen solemnelen lijkdienst kwaemen verscheijde patriotten naer 't cafféhuijs op de Mart, waer een groot disorder voorviel; want d'heer Van Cuijl, daer ook tegenwoordig zijnde, in de voorige pasquille vermelt en die zig nog opentlijk voor Z.M. den keijser verklaert, hadde aldaer seffens groote woorden met de patriotten, zoo verre dat d'heer Breijdel hem dreijgde - fol. 18 - door de vensters te zullen werpen indien hij nog een woort ten naedeele van de patriotten zoude spreeken, waerom hij, zig d'overmagt overmant siende, zig seffens door de vlugt moest redden wilde hij geen volkomen ondergang ondergaen. Zulks ontrent den 12 uren 's middaegs voorvallende, was er zeffens zooveel volk vergaedert dat men nauwelijks door de straeten konde gaen, terwijl den zelven Van Cuijl zelfs van eenige vervolgt wiert.

Desen naermiddag wierden in de kercke van St.-Gillis met de ontfangen offerpenningen aen 't arm gemeente van des zelfs disch verscheijde caritaten gedaen en brooden uijtgedeelt, alle tot laevenis der zielen onser medebroeders die reets voor 's landts welvaeren overleden zijn.

Heden verneemt men in de XCI gasette uijt Weenen verscheijde besonderheden wegens de veroveringen door de k. en k. legers op de Turken behaelt. Uijt Hamburg wegens het vertrek der Pruijsissche troupen nae het Luijksche; en uijt Parijs verscheijde aenbelangende stukken die in de landtsvergaedering voorgevallen zijn

(12 november 1789)

- fol. 19 - Op den 12 november wiert ook 's morgens van 't Stadthuijs afgekondigt en ter gewone plaetsen geaffixeert een k. en k. decreet van den 31 oktober lest door 't gouvernement in Brabant en nu in Vlaender afgekondigt,

[p. 99]

dog als naer gewoonte in de Gendtsche gasette niet geannonceert; waerbij tot de vlammen veroordeelt wordt het Manifest des volks van Brabant, hooftsaekelijk behelsende dat hetzelve gedrukt stuk, met het aenhangsel, een oproer verwekkende lasterschrift is, dat de grondtregels daerin vervat valsch, haetelijk en naedeelig zijn aen de souveraine magt, dat sij strekken tot vernieting van alle maetschapije, tot het invoeren van de anarchie en tot erbaering van de oude barbaersche steden en hunne grouwsaemheijd, dat de verwijtselen die dit lasterschrift inhout tegen Zijne Majesteijt en des selfs ministers van eene grouwsaeme onregtveerdigheijd en bittere smaetheijd zijn, dat hetzelve lasterschrift voorwend de buijtenspoorige ongehoorsaemheijd, den stoutsten opstant en het hoogste verraed en dat het niet anders en is dan een langen - fol. 20 - saemenhang van bittere smaetheden, gedaen aen Zijne Majesteijt en des zelfs ministers; om welcke redens hetzelve stuk met zijn aenhangsel veroordeelt wordt om geschuert en verbrant te worden door de hant van den scherpregter op een schavot ter plaetse waer men gewoon is de crimineele sententiën uijt te voeren; wordende aen alle drukkers verboden hetzelve te drukken, verkoopen ofte distribueeren, op pene van extra ordinairelijk vervolgt te worden. Ordoneerende het Hof aen alle persoonen, van wat staet of conditie zij mogen wesen, die er exemplairen of copien van hebben, dezelve binnen den tijdt van drij daegen over te brengen aen den raedtsheer fiscal van den Raedt, op verbuerte van eene boete van duijsent patacons, op pene nae dat het cas zal vereijsschen van crimineelijk vervolgt te worden⁽³³⁸⁾. Hoe strengelijk nogtans dese ordonantie wegens het manifest van den heer H.C.N. van der Noot door het gouvernement is gepubliceert, vreest men nogtans in 't algemeen dat hetzelve daermede weijnig zal winnen en dat het mogelijks het laeste decreet zal zijn die door hetzelve voor Vlaenderen zal konnen verbreijt en uijtgekondigt worden.

(338) De tekst van de ordonnatie van 31 oktober 1789 en herhaald op 4 november 1789, werd bijna woord voor woord overgenomen door Van Walleghem. (O.P.B.A., 3^o serie, dl. 13, blz. 373-374 en 376-377), (S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 141v^o-142v^o), (S.A.B., Plakkaten, 31 oktober 1789, reg. 33, nr. 147 en 4 november 1789, reg. 33, fol. 148-149).

(13 november 1789)

- fol. 21 - Op den 13 november saeg men binnen dese stadt Brugge meer als oijt het choor patrioticq in openbaere beweging, voorseker wetende dat [het] vaderlandts leger op heden de stadt Gend genaedert was om dezelve in te nemen. 's Avons tusschen vier à vijf uren kwam de bargie van Gend als naer gewoonte niet aen, dog eene estafette bragt alhier in aller haest de maeren aen dat het seker was dat het vaederlandts leger, bestaende in circa 1400 mannen, gekomen was in drij verdeelingen van St.-Nicolais tot voor de poorten der stadt Gend, dat de Brugsche Poorte reets was overweldigt, dog dat de Sas- of Muijdepoorte, gelijk de poorte van Antwerpen, grooten tegenstant waeren ontmoetende door de keijserlijcke wagten. Dit was alles wat men in den eersten oogenblik van die gewichtige onderneming alhier konde vernemen. Seffens dan was alhier alles in roer, de collëgien vergaederden, het choor patrioticq vatte seffens hunne verborgen waepens op, plaesten hun in de verlaeten militaire hooftwagt op de Mart en planteden ses stukken canon voor dezelve. Geduerende - fol. 22 - den heelen nagt wierden rondt de stadt sterke patrouillen gedaen voor stadtsveijligheijd en door de collëgien, die bijnae den heelen nagt vergaedert waeren, wierden voor 's anderendaegs, wegens den martdag, de beste maetregelen genomen opdat alle waeren als naer gewoonte zouden ter mart gebragt worden.

(14 november 1789)

Op den 14 november, zijnde martdag, waeren de militaire wagten, uijt vreese van overvallen te worden, reets van alle de poorten deser stadt in hunne casernen saemen getrokken en de poorten waeren door een sterke besettinge van gewaepende mannen van ons patrioticq choor beset, ook was de wagt in

[p. 100]

d'hooftwagt met eene veel grootere besetting van manschap als gisteravont versterkt. D'eerste voorsorge dan die men op heden nam was van niemant, wie het mogte wesen, te laeten uijt de stadt gaen vóór dat meest alle de landtslieden met hunne waeren zouden binnengekomen zijn, uijt vreese dat dese, de maeren van den troubel hoorende, op 't aenkomen alle met hunne waeren zouden hebben weergekeert, waerdoor het gelukte dat den martdag van heden zeer gerust, zonder stooring - fol. 23 - of verweering onder de buijtelieden, afliep; staende onophoudelijk duijsenden nieuwsgierige voor de hooftwagt op de Mart om alle dese nieuwigheden te zien. Onophoudelijk waeren de collëgien vergaedert en alle maetregelen wierden genomen om in d'algemeene revolutie, die men voor oogen siet, alle maetregelen tot voorkoming van alle plunderingen en geweldigheden van 't gepeupel te voorkomen. Hierom wierden tegens den avont, den martdag voleijnd zijnde, alle de leden der ambagten en neeringen op hunne gewone(ne) vergaederplaetsen saemengeropen om seffens, op 't versoek van d'heeren van 't collegie, voor stadtsveijligheijd de patrouillïen te doen en eene waekende ooge op alles te houden 't goon voor 't geluk van de stadt zoud konnen naedeelig wesen, welke seffens van desen nagt af door menige borgers in 't beste order gedaen wiert. Hierop wiert seffens ook een reglement in druk uijtgegeven met den nomber der manschap van elk ambagt ende neering, voor tijtel hebbende: ‘Reglement op het fait van de - fol. 24 - borgerlijcke patrouilliën, etc.’, 't goon den leser in alle zijne deelen sien kan in d'algemeene versaem[el]inge van alle de stukken die ik geduerende onse zoo seltsaeme 's landts omwenteling zal konnen bekomen, die veel te wijtloopig zullen zijn om hier geplaest te worden. Dus siet dit eerste stuk N. 1 in d'algemeene versaemeling N. 1 die ik dus saemen tot lesers gemak met numeros in verscheijde versaemelingen zal vervoegen.

Heden wierden alle de toogberdels en k. en k. waepens door de heeren collecteurs der k. en k. loterije, voor hunne huijsen hangende, afgenomen uijt vreese van door het volk in stukken geslaegen te worden, want het gesigt van die waepens zoo haetelijk aen 't volk als den keijser ende koning zelve geworden zijnde.

Geduerende den volgenden nagt kwaemen langs de Gendpoorte ontrent 70 mannen in de volle waepens, onder het geleijde van den heer Donce⁽³³⁹⁾, met een vaendel aen om tot versterking van 't choor patrioticq te dienen en die sedert eenige daegen tot Sluijs met groote kost en moeijte geworven en onderhouden waeren.

(339) Hier werd naar alle waarschijnlijkheid Jacques Donche bedoeld, voor biografische gegevens omtrent deze persoon zie voetnoot 326 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788.

(15 november 1789)

- fol. 25 - Op den 15 november van 's morgens vroeg wiert het gerugt onder het publick verbreijt dat met het inkomen van de gewaepende patriotten, hiervoor vermelt, de stadt Brugge verovert was, temeer omdat alle de poorten van militaire besetting ontruijmt zijn en gerust zonder iet te verrichten in de casernen verblijft. Dog d'ondervindinge zal haest gaen leeren dat het veroveren van eene stadt meerder moeijte, angst ende vreese zal kosten. Want heden in den morgen, wanneer alles binnen dese stadt nog scheen gerust te zijn, kwaem er in allerhaest eene estafette uijt Gend aen om hulpe- en bijstant van ons choor patrioticq te versoeken, met bijvoeging dat die kooprijcke stadt door het soldaetenras met eenen volkomen ondergang bedreijgt wordt; dat er menige huijsen gebrant en geplondert worden, de goede borgers als honden worden vermoort en door het vier verbrant; dat d'onnoosele kinderen zelfs aen de borsten huns moeders en in de wiege niet gespaert worden en zoodaenige

[p. 101]

onmenschelijckheden gepleegt die de nature doen sidderen en beven; dat de besetting van 't kasteel met eene - fol. 26 - barbaersche vreetheijd alles in brant schiet, zoo door gloeijende ballen als anders; dat er alle de poorten gesloten zijn, niemant mogende uijt- of ingaen; dat alle de klokken der stadt sedert eenigen tijdt onophoudelijk alarm klippen en hondert andere alderschrikkelijkste berichten die elk binnen dese stadt eene zoodaenige vreese op 't lijf jaegen dat men zelfs voor den ondergang van heel ons rijk Vlaenderen bevreest wordt⁽³⁴⁰⁾. Op 't ontfangen deser berichten, welckers schrikkelijkheijdt voor 't naegeslagt niet wel kan afgebeelt worden, was hier elk in beweging en het versoek van bijstant naer Gend te senden konde niet voltrokken worden, gemerkt de manschap hier noodig geoordeelt wiert te verblijven om de stadt Brugge zelfs van 't dwijngelandende soldaetenrot te behoeden. Seffens wierden in 't Stadthuijs verscheijde committés opgeregt, de collégien waeren onophoudelijk vergaedert, gelijk ook de generaliteijt der dekens van d'ambagten en neeringen, om in dese dringende omstandigheden de beste maetregelen te nemen⁽³⁴¹⁾. Seffens wiert rondt de stadt den trommel geslaegen om patriotten te werven en - fol. 27 - alle bereijdingen gemakt om een talrijk leger op de been te brengen. Van alle kanten saeg men de straeten vol menschen, vede van schrik als overhoop loopende op 't gehoor alleen van de aldervreetste barbaersche onmenschelijkheden die tot Gend gepleegt worden. Van alle zijden worden stukken canon naer de Mart gesleept, zoo van de vesten als uijt alle andere plaetsen waer dat er te bekomen waeren; immers mans, jongers, dochters en vrouwen helpen dezelve trecken en schijnen met een schrikkelijk gedruijs seffens de carsernen te zullen gaen bestormen; meest alle dezelve worden gelaeden en tot 17 in getal waeren der voor den avond op de Mart gestelt, alle met de pijpen voor de straeten om in geval van eenen optogt der militaire de soldaeten te beletten van de Mart te naederen. Dit gesigt was voor de bewoonders van d'huijsen van de Mart en omstreeks dezelve alderschrikkelij[k]st om de groote ruïnen die men tegemoed saeg, waerdat de militaire de minste beweging zoude hebben gemakt; jae ik mag seggen noijt eenen nagt in meerder angst en vreese - fol. 28 - te hebben doorgebragt, die voorwaer niet ongegront was, want wat zou der van menige kooprijcke huijsen geworden hebben, hadde onse besetting, geduerende desen nagt bestaende nogtans maer in schaers 200 mannen, eenen uijtval op de Mart hadden gedaen en dezelve, om de bereijdingen die tegens hun gemakt wierden, hadden verovert; men zoude een bloedtbad gesien hebben, menige huijsen gerenueert en de Mart, dat door de soldaeten licht om doen was, verovert gesien hebben en wat moeijte en bloedt en zoude het niet gekost hebben om die, de canons verovert hebbende, wederom van de Mart te verdrijven, dog het goddelijk Albestier heeft zulks voorsiens en de soldaeten zijn zonder iet te verrichten in hunne casernen verbleven, waerover wij Godt niet genoegsaem konnen bedanken.

In desen avond verdobbelde de vrees omdat den heer Van de Kasteele, Breijdel, Genotte, Gailliard, Hermans en andere gedeputeerde van 't choor patrioticq geduerig, zoo met peerden als tevoet weg en weer de vergaed[er]ingen in Stadthuijs liepen en sterk aenhielden om geduerende desen nagt - fol. 29 - onse besetting van circa 200 mannen, geïnquartiert in de casernen langs St.-Annereije, te bestormen en door 't gewelt der waepens te overweldigen.

Het onophoudelijk vergaedert commité, met de generaliteijt der dekens, kuerden desen voorstel met alle bedenkelijcke goede redens af en raededen het patrioticq choor zulks te willen uijtstellen tot den dag en totdat men naedere

(340) Voor de bevrijding van Gent, zie A. BORGNET, Histoire des Belges. ., o.c., dl. I. blz 115-116.

(341) Zie S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 142v^o-143, S.A.B., Plakkaten, 16 november 1789, reg. 29, nr. 85.

[p. 102]

maeren van den beweenelijcken toestel waerin de stadt Gend tot alsnog gedompelt licht, zoude ontfangen hebben. Sij stellen hun voor oogen de groote duijsterheijd van den nagt, de menige perijkels aen welcke zij hun en de heele stadt zouden blootstellen door dese al te groote spoedigheijd, van den anderen kant aen wat al perijkels van plondering en opstant van 't gepuepel de stadt in de duijsterheijd des nagts zoud blootgestelt worden en hoe zij tot den volkomen ondergang van de heele stadt van agter en van vooren zouden konnen overvallen worden, alle welcke redens voorwaer niet ongegrond waeren en op de gemoederen van d'overste van 't - fol. 30 - choor patrioticq van die uijtwerkinge waeren dat zij voor desen nagt tot het doen van eenen uijtval van hunne meijning afsaegen. Middelertijdt wierden langs alle kanten door de stadt zeer sterke patrouillen gedaen om op de beweging van onse besetting een waekende ooge te houden en de canons op de Mart wierden geduerig met wagten bewaert, verscheijde ook met brandende torsen rondt dezelve wandelende zoodat desen nagt passeerde zonder dat er iet merkweerdigs voorviel hoewel er alom door de stadt geduerende den heelen nagt groote beweging was, besonder langs den kant van de caserne langs de Lange Reije waer de menige ontrent wonende persoonen alle hunne beste muebelen en effecten zooveel mogelijk in andere huijsen binnen de stadt in veijligheijd bergden uijt vreese van door de militaire of in den aenval, of gepluntert, of hunne huijsen in brant geschoten te worden.

Heden waeren de nombers uijt Gend van de 627ste treckinge der k. en k. loterije hier ook niet aengekomen, welcke trecking daer alleen niet getrokken is maer alle de k. en k. waepens in stukken geslaegen en verbrijselt zijn.

(16 november 1789)

- fol. 31 - Op den 16 november 's morgens tusschen negen en thien uren wierden op de Mart door de patriotten eenige stukken canon tot approbatie afgelost die nu alle niet meer vóór alle de straeten, maer vóór d'Halle geposteert stonden. Het aflossen van dese canonschueten wekte seffens duijsenden nieuwsgierige naer de Mart en ten uijtkant van de stadt liep er een gerugt dat men reede met de verovering der caserne besig was, om welcke te voorkomen uijt het onophoudelijk vergaedert commité seffens orders gesonden wierden van niet eene schuete meer te geven om alle disorders te voorkomen en geen verderen opstant te verwekken, 't welk ook geobserveert wiert en daer wiert niet eene schuete meer gegeven.

Om 11 uren wiert bij orders van den Heere ende Wet van 't Stadthuijs afgekondigt ende vernieuwt de ordonantie van naer 't luijden der avontklokke niemant, wie het zoude mogen wesen, te vermogen in d'herbergen, cafféhuijsen of ander publicke plaetsen te verblijven, op de boete van 30 pond parasijs voor den herbergier voor d'eerste reijse en voor de tweede reijse voor ses weken zijne herberg te zullen gesloten worden; ook verboden wordende van naer den - fol. 32 - seven uren geene jongers van boven den ouderdom van 16 jaeren te mogen langs de straeten loopen, op pene van door de patrouillewagten aengehouden en seffens in egte van vangenis beweegt te worden. Geduerende den naermiddag wierden separatelijk tusschen eenige gewaepende patrioleerende patriotten twee militaire soldaeten aengehouden, langs de straeten wandelende, die hun gewillig overgaeven en in d'hooftwagt beweegt wierden. Ontrent den vier uren wiert d'heer Van der Eede, in de pasquille siet hiervooren fol. 15 vermelt, wandelende op de Mart, door een geleijde patriotten vastgenomen en in d'hooftwagt beweegt om 't voeren van eenige

[p. 103]

oproerige discoursen ten voordeele des keijsers en nadeel van de vaderlanders. Om seven uren van desen avond wiert den zelven heer, onder een groot geleijde patriotten in de waepens, verselt met twee brandende torsen en menige nieuwsgierige, vanuijt d'hooftwagt vergeleijt tot buijten de Smedepoorte naer zijn kasteel⁽³⁴²⁾ waer hij tot naedere orders van 't commité zal moeten gevangen blijven.

Onophoudelijk zijn op heden van alle zijden in d'hoofwagt bijgehaelt duijsenden bommen, kogels en - fol. 33 - cardouchen, verders alle het krijgstuijg en poeder dat er kan bekomen worden om dus op morgen met eene vereenigde magt onse besettinge aen te vallen en binnen onse mueren tegens dezelve een slag van oorloog te voeren todat zij tot den laesten man zullen gedoodt zijn of hun als krijgsgevangene zullen overgeven, om welkers goeden uijtval den almogenden Godt der heijrkragten niet genoegsaem en kan ae[n]ropen worden, want aen dezelve het volkomen geluk of ongeluk van onse nog bloeijende stadt Brugge is afhangende.

Desen morgen was er ook met het openen van de kercke van de eerweerde paters Recoletten op eenen stoel gevonden een jong geboren kindeken, reets eenige daegen oudt zijnde en 't welk netjens in kostelijcke luweren⁽³⁴³⁾ gewonden was. Dit kint in die kerk seffens gedoopt zijnde, is bij d'andere vondelingen besteet geworden.

Desen avont kwaem als naer gewoonte geene gasette uijt Gend aen zoodat niemant weet wanneer er eene gasette zal konnen aenkomen, want die maeren die men nog uijt die stadt ontfangt zijn nog zoo grouwelijk als in den eersten oogenblik. Men verneemt nu dat de besetting der casernen nog niet - fol. 34 - is overgegeven, dat er nog geduerig uijt het casteel gloeijende bommen en kogels geworpen worden die veele schaede veroorsaeken; het gejammer der inwoonders is er overgroot en alle medelijden weerdig, niemant mag er nog uijt of in de stadt gaen, alle de calsijden zijn uijt de straeten ontvloert en in alle huijsen opgehoopt, geduerende al den tijdt heeft er nog niemant konnen rusten, alle de huijsen moeten alle nagte verlicht zijn om de bewegingen van 't ontmenschte soldaetenras te konnen bespueren en voor 't gemak der vaderlanders. Nu verneemt men dat elk, jong en oudt, de waepens hebben opgevat, dat er uijt Kortrijk en Audenaerde en menige plaetsen veele tot hulpe van de stadt Gend zijn toegekomen en dat dese stadt, die tot voorbeelt van alle d'andere provenciën zal dienen, haest door de goddelijcke hulp van zijne dwijngelanden zal verlost worden en naer zooveele ellenden een volkomen segenprael, tot schand der moorders en brandstigters, zal behaelen; om alle welcke binnen Brugge te voorkomen de patrouilliën geduerende desen nagt meer als oijt zijn verdobbelt en versterkt geworden.

(342) Waarschijnlijk werd hier het kasteel van de royalistisch gezinde baljuw van Varsenare, Ag. van der Heeren, bedoeld. Zie voetnoot 334.

(343) Het Westvlaams voor ‘luier’. (L.-L. DE BO, o.c., blz. 659).

(17 november 1789)

- fol. 35 - Op den 17 november is eijndeling den dag gekomen die voor de laetere tijden door het lief naegeslagt zal bewondert worden, aenmerkende de vrome daeden hun'er voorouders die uijt enkele beweging, zonder van iemant gedwongen te zijn, hun zoo manmoedig van het tijrannig jok van 't Huijs van Oostenrijk hebben ontslaegen en ontbonden van de boeijen van tijranije waerin zij zonder het opnemen der waepens voor altijdt gedompelt laegen. Ziet hier dan, lieve naekomelingen, d'omstandigheden van onse noijt genoegsaem volpresen verovering zooveel mij mogelijk is in alle zijne deelen opgeheldert.

[p. 104]

Geduerende den gepasseerden nagt hadden de patriotten, bestaende in 40 à 50 mannen, zig met het geven van eenige schueten uijt de fusieken meester gemakt van 't magasijn en bakkerije van sarepten, 't welk licht konde gedaen worden gemerkt de soldaeten die hetzelve bewaerden daar reets uijtgetrokken waeren naer de caserne, voorsiende het daer niet te hebben konnen tegenhouden. Dese verovering, nogtans zoo licht - fol. 36 - gedaen, was van een overgroot voordeel want daer een opgehoopt magasijn van voorraedt der peerden, lijnwaeten, bedden, laekens, kleergoedt, hout, kolen, graen, broot en menige andere nootsaekelijcke behoeften gevonden wierden zoodat er met het aenkomen van den dag eenen waegen vol broot naer de hooftwagt beweegt wiert onder een groot geleijde van onse gewaepende vaderlanders zoodat onse besetting van heden af, al waert dat zij wilden langen wederstant bieden, reets van den middel om broot te konnen bekomen berooft waeren. Om negen uren dan was alles in beweging, seffens worden alle de stadtspoorten gesloten, de landtslieden die er in zijn moeten er blijven en niemant meer mogende uijt of ingaen, worden de sluetels naer 't Stadthuijs gebragt. Ondertusschen bespuerde men dat onse besetting in de caserne groote preparatiën voor tegenweering makte. Langs alle zijden deed den heer commandant Bompré⁽³⁴⁴⁾ in de caserne gaeten door de mueren kappen om de geweiren tot aflossing te konnen doorsteken en makte verders alle mogelijcke - fol. 37 - gereetschappen om eenen hartnekkigen wederstant te bieden. In den morgen zelfs wierp den heer Bompré aen menige jongers die uijt nieuwsgierigheijd ontrent de caserne vergaedert waeren eenig gelt en dede hun ‘Vivat den keijser’ roepen. Niettegenstaende alle dit bespuert men genoegsaem dat dit alles van kleene aengelegentheijd is en dat er reets eene groote vreese onder onse besetting heerscht, siende d'overmagt van onse vaderlanders en de toebereijdingen die tegens hun gemakt worden terwijl reets alle de vrouwen en kinders uijt de caserne gevlugt zijn en dat men seker weet dat er menige van de soldaeten naer den oogenblik verlangen om hun van den Duijtschen dienst door desen middel ontslaegen te zien. Ten één uren 's middaegs dan waeren generalijk alle de ambagten en neeringen vergaedert, elk met alle hunne knegten, aen alle welcke door de dekens versogt wiert van langs alle gewesten der stadt ten tijde van den optogt de patrouilliën te doen en langs alle zijden de straeten af te staen, met versoek van aen alle vrouwspersoonen en kinders t'ordoneeren van in hunne huijsen te verblijven om dus het al te groot geloop - fol. 38 - en plunteringen te voorkomen. Zulks wiert seffens langs alle kanten in 't beste order geobserveert en verscheijde ambagten, als degone der matsenaers, timmerlieden, etc., scheenen door de menigte elk in 't besonder met hunne knegten als een leger te formeeren, terwijl men rekent dat er desen naermiddag tusschen de 16 à 17.000 borgers op de been waeren om op de veijligheijd der stadt te waeken.

Ondertusschen waeren op 't Stadthuijs de edele, de agtbaere, het magistraet, de notable, de hooftmannen en alle de dekens der ambagten om twee uren samen vergaedert om beraetslaegingen te nemen om opentlijk de partije der vaderlanders te verkiesen die zij in 't heijmelijk begeerden. Onophoudelijk reeden de besonderste van 't choor patrioticq weg en weer het Stadthuijs en dwongen hun eenkragtig een beslissende besluijt te nemen; geen vertoeven wiert er meer toegestaen, men moest zig op staenden voet verklaeren voor of tegen het vaederlandt. De saeke des vaderlandts wiert dan door heel de vergaederinge de beste verklaert en zij wiert met eenparige stemmen aengenomen en geteekent, zoo door het magistraet als alle die er tegenwoordig waeren. Zoo haest - fol. 39 - dit vaederlandts besluijt genomen was, was alles in beweging, de opper-

(344) Kapitein De Bompré had in 1789 het commando over het Oostenrijkse garnizoen te Brugge. Toen op 17 november 1789 de patriotten van Menen en van Kortrijk de kazerne aanvielen, gaf de Bompré zich zeer snel over. Hij had daartoe verschillende redenen: hij was zelf een Bruggeling en zijn vader zetelde als schepen in de Brugse Wet, lang verzet van zijnentwege kon dus wel gevaar inhouden voor zijn vader en voor andere familieleden. Bovendien besefte hij goed dat de 200 soldaten die hij onder zijn bevel had niet te vertrouwen waren, desertie was voor hen al te aanlokkelijk. (Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. I, blz. 213 en dl. II, blz 18-19), (P. VERHAEGEN, Journal..., o.c., blz. 163).

[p. 105]

hoofden van 't choor patrioticq deden de besetting opeijschen van zig over te geven om alle bloetstorting te voorkomen. Zulks wiert volstrektelijk door den bevelhebber geweijgert en naer verscheijde herhaelde aensoekingen wiert den aenval der caserne, waerin 't garnisoen zig sedert meer dan drij daegen opgesloten hout, vastgestelt; seffens worden alle maetregelen genomen om den zelven uijt te wercken. Onsen eerweerdigsten heer bisschop, op 't gedaene versoek, laet seffens in de kathedraele en alle de parochiale kercken van Brugge gebeden van 40 uren instellen om door eenpaerige gebeden den hemelschen segen van den almogenden Godt over de regtveerdige vaderlandtsche waepens af te smeeken om, terwijl de vaderlanders voor de dierbaere vrijheijd van kerk en staet hun leven te pande te stellen, het Alderheijligste t'aenbidden om van den hemel een gewenschte vrijheijd en victorie af te smeeken. Van alle zijden siet men de geestelijkheijd der biddende orders met 't vrijheijdsteeken op de borst en kruijs in d'handen, waeronder ook eenige weerelijcke priesters de vaderlanders aenmoedigen en zig alle - fol. 40 - verhaesten om voorop ten strijde te trekken. Den standaert der vrijheijd, dezelve door d'heer Donche, als hiervooren fol. 24, in den nagt ingebragt, verschijnt op de Mart; zijnde teenemael wit en daerop geschildert de woorden: ‘VOOR VLAENDERS GELOOF EN VRIJHEIJD’. Het heel choor patrioticq, benevens menige vrijwillige, alle de leden der drij gildens in uniforme, stellen zig gewaepent in slagorder, met ongedult het teeken afwagtende om ten strijde te trecken. Ontrent den drij uren kwaem er langs de Steenstraete eene versterking van ontrent hondert mannen vaderlanders met nieuw geschut gelaeden op verscheijde waegens van Meenen aen die onder een onbedenkelijk vruegdegeroep ontfangen wierden. De canons en alle het krijgstuijg wordt van de waegens afgelost, bij de onse vervoegt en de manschap ook in slagorder gestelt. Terwijl men hiermede besig is komt er eene estafette uijt Gend die d'aengenaeme tijding aenkondigt dat de casernen verovert zijn en naer een hartnekkig gevegt meer dan 600 mannen krijgsgevangene zijn gemakt. D'aengenaeme maeren verdobbelen het vruegdegeroep, de locht weergalmt door het roepen en draeijen - fol. 41 - van duijsent hoeden, roepende: ‘Vivant de patriotten’. Zoo groot was den iver der vaderlanders dat men victorie riep vooraleer den strijd begonst was. Nu was er geen vertoeven meer, het signael door de losbranding van eenige canons op de Mart wordt gegeven tot den optogt; seffens langs de Hoogstraete en Vlamingstraete worden de canons voortgetrokken en besetten langs drij zijden de case[r]nen. Ons vereenigt leger, op de Mart in slagorder staende, bestaende in ontrent 1500 mannen in de volle waepens, trekken ook langs verscheijde straeten op, naederen met een verblijd gemoet de caserne en besetten alle de straeten en plaetsen langswaer zij den vijand konnen aenvallen. Den thoren en heel den treijn van de St.-Walburgekercke (uijt welcke het Alderheijligste en H. Reliquiën met voordagt geborgen en in bewaering gestelt zijn) en alle de huijsen die uijtsicht hebben op het pleijn der casernen worden alle met vaderlanders beset. Dus siet nu, lieve nakomelingen, een volkomen oorloog binnen de mueren van Brugge waegen en bewondert in de laetere tijden onse vrome daeden. Op 't - fol. 42 - aenkomen van 't vereenigt leger deed het garnisoen op de vaderlanders de eerste losbrandinge, dog zonder eenigen uijtwerk. Ons grof geschot, besonder langs den zuijtkant over de Lange Reije geplaest, dondert met den besten uijtval op 't garnisoen en beschaedigt de caserne. Van alle de verhevene plaetsen valt er als een slag van lootregen op de besettinge, eenen man wordt gedoodt op de plaetse. Het garnisoen bied geduerende meer als ééne ure een hartnekkigen wederstant zonder eenige uijtwerking, maer door de manhaftigheijd der vaderlanders weet het zig niet meer op wat wijse verdedigen. De

[p. 106]

soldaeten, ziende een volkomen ondergang tegemoed, beginnen hunne geweiren op den grondt te werpen door de vensters en willen overgeven. Den bevelhebber, siende dat allen verderen tegenstant tevergeefs was, dede den trommel slaen en stak het wit vaendel op om te capituleeren. De vaderlanders begeerden dat zij de waepens zouden afleggen en zig als krijgsgevangene overgeven, zulks wiert geweijgert en het vuur uijt de canons en fusieken bleef - fol. 43 - gestaedig voortdueren en groeijde zelfs meer ende meer aen. Den aenval verdappert en alles voorspelt, zoo de besetting zig niet seffens overgeeft, eenen aenstaenden storm die de besetting veel bloedt zoude kosten zonder op eeniger maniere den oogenblik te konnen verschuijven van zig over te geven of de nootsaekelijkheid te konnen ontvlugten van onder de handen zijner vrijanden niet te vallen. Den bevelhebber, dus alle zijne bewegingen vrugteloos siende en de moetwilligheijd der besetting die naer den oogenblik van zijne vrijheijd verlangt, doet naer een strijd van anderhalve ure het vuer van de soldaeten ophouden, laet de vaderlanders in het kwartier komen, geeft zijnen degen over en zig met de officieren en de heele besetting als krijgsgevangene over, alle de waepens neergeleijt hebbende. Seffens wordt er eene kapitulatie gemakt die nog den heer Bompré, nog d'officieren willen teekenen.

Ondertusschen was dees aengenaeme tijding haest door de heele stadt verbreijt. Op 't gemoed en gelaet van eenider konde men de vruegt over onsen gewenschten segenprael afmeten. Jong en oudt, vrouwen, dochters - fol. 44 - en kinders loopen als met verrugking overhoop, roepende langs alle zijden: ‘Victorie, victorie, gewonnen, gewonnen, het kwartier is over, vivant de patriotten, de Staeten van Vlaender, vivat de waere religie en onse bekomene vrijheijd!’, en meer andere zielroerende vrugdegeroepen weergalmden de locht. Seffens wiert den bevelhebber Bompré onder eene goede wagt geleijt in bewaering in d'herberge Den Arnd in de Steenstraete en d'andere officieren in andere verscheijde aubergen, waer sij tot naeder orders niemant mogen spreeken. De ontrent 200 krijgsgevangene soldaeten wierden geduerende den avondt met brandende torsen onder goede wagten geleijt en verdeelt in alle onse cloosters der stadt. Tot naeder dispositie van den kant der militaire is er eenen man ter plaetse gedoodt, twee gekweste zijn korts daernae gestorven en nog drij à vier andere hebben eenige lichte wonden bekomen. Van den kant der vaderlanders zijn eenige, dog niet gevaerelijk, gequest zoodat ik tot vereeuwing onser geluckige verlossing hier dit dobbel jaerschrift voege: op Den XVIIsten Dag Van noVeMber WIert hIer De stat Van brUgge en WIJ Van zIJne VerDrUkkers ontbonDen. 3578.

- fol. 45 - Geduerende heel den volgenden nagt dan was alles nog in beweging, men saeg de vruegt op iders gelaet uijtschijnen en geene of weijnige borgers wierden voor 's morgens van de patrouilliën geslaekt om dus de stadtsruste en -veijligheijd te behouden en het commité bleef onophoudelijk vergaedert om in dees wonderbaere tijdtsomstandigheden de beste maetregelen te nemen. Geduerende den nagt wiert het hospitael militaire in 't gesupprimeerde clooster der Carmeliterssen in de Vlamingstraete met eene wagt beset en waerin eenige sieke soldaeten waeren sonder moeijte verovert, gelijk de krijgsschole der militaire⁽³⁴⁵⁾ met de professors, bestaende in ontrent 60 kinderen, nu gehuijsvest in 't gesupprimeerde clooster der Chartruesen in de Langestraete⁽³⁴⁶⁾; wordende daer gelijckelijk verovert alle de toebehoorten die er gevonden wierden en voor den staet verbuert en de sieke naer het hospitael deser stadt vertransporteert. Behalvens eenen grooten voorraed van poeder, ba-

(345) Door het keizerlijk decreet van 17 maart 1783 werd het Brugse Kartuizerklooster uit de Langestraat gesupprimeerd (zie ook volgende voetnoot). Nog in november van hetzelfde jaar werden de Kartuizerkerk en enkele kloosterterreinen gratis aan de stad Brugge afgestaan, er werd een militair hospitaal ingericht. Een ander gedeelte van het klooster werd enkele maanden later als militaire school van het regiment van Vierset ingericht, het is over deze school dat Van Walleghem het hier had (zie ook voetnoot 107 van uitgave 1787). Enkele jaren geleden begon men daar met de bouw van het nieuwe gerechtshof. (J.P. ESTHER, J. DE GRAUWE, V. DESMET, Het kartuizerklooster binnen Brugge. Verleden en toekomst, Brugge, 1980, blz. 45-46). Zie ook F. SIMON, Geschiedenis der kazernes, knapen en rademakers te Brugge, Brugge, 1967.

(346) In 1318 werd het Kartuizerklooster Genadedal gesticht te St.-Kruis. Vanaf het einde van de 14de eeuw had de orde met heel wat moeilijkheden te kampen, enerzijds financiële moeilijkheden veroorzaakt door tal van overstromingen in de streek en door de hoge fiscale heffingen ter bekostiging van de strijd van Lodewijk van Male tegen de Gentenaars, anderzijds ideologische moeilijkheden gepaard gaande met het Westers Schisma. Eind 16de eeuw waren de Kartuizers genoodzaakt zich in de stad te gaan vestigen. Om aan de gevaren van de Geuzentijd te ontsnappen namen zij in 1609 hun intrek in het St.-Obrechtsgodshuis in de Langestraat. Omdat de Kartuizers tot de contemplatieve kloosterorden behoorden, werden zij ook het slachtoffer van de hervormingen van Jozef II. In mei 1783 moesten zij hun klooster verlaten, zij trokken zich afzonderlijk terug als seculier priester. In november 1783 werden enkele kloosterterreinen aan de stad Brugge afgestaan, zoals we hoger vermeldden werden de gebouwen voor militaire doeleinden voorbehouden. (J.P. ESTHER, J. DE GRAUWE, V. DESMET, Het kartuizerklooster binnen Brugge. Verleden en toekomst, Brugge, 1980).

[p. 107]

gasie en krijgstuijg hebben de patriotten in de veroverde caserne bevonden ontrent 800 geweiren, dog geen canons - fol. 46 -, alle welcke nu voor den staet verbuert is, gelijk ook de caserne, degene der poermolen, vierentwintig huijsen, magasijnen en generaelijk alles hetgone tevooren aen Z.M. den keijser ende koning was toebehoorende. De belegerde caserne langs de Lange Reije is niet merkelijk beschaedigt, alleenelijk siet men menige plekken in den muer waerop de canonballen gevlogen zijn en eenige glaese vensters om stukken geschoten. Menige huijsen waer ontrent onse canons geduent hebben, zijn alle het glas door de davering uijtgebroken. Men hoort nergens van andere merkelijcke schaede in de stadt hoewel menige ballen der fusieken en canons verre over veele huijsen zijn gevlogen, temeer omdat veele soldaeten om hunne broeders niet te dooden en te eerder hunne vrijheijd te bekomen menige fusikschoten in de locht hebben afgelost, waerdoor ook veele vensters van de ontrent wonende meer als onse patriotten beschaedigt zijn. Hier hebt gij, lief naegeslagt, opgeheldert het heele verhael van de verovering van Brugge⁽³⁴⁷⁾; volgt dan in de latere tijden, in uwe regten gekrenkt wordende, ons exempel naer om voor de vrijheijd te leven en te sterven.

(347) De inname van Brugge op 17 november 1789 werd zeer uitvoerig door Van Walleghem beschreven. Hij beklemtoonde wel de doorslaggevende rol van de Bruggelingen, dit in tegenstelling tot de beschrijving van Prof. Y. Van den Berghe die vooral de nadruk legde op de actie van patriotten uit Menen en Kortrijk. Het is uiteraard niet denkbeeldig dat Van Walleghem zijn verslag enigszins kleurde, maar dit is een opmerking die wel voor alle verhalende bronnen door tijdgenoten opgesteld, van toepassing is.

(18 november 1789)

- fol. 47 - Op den 18 november saeg men 's morgens het vrijheijdsvaendel voor de patrioticque hooftwagt als het teeken van segenprael tusschen eenige canons op de Mart geplant en eene welgewaepende divisie van 't patrioticq leger de hooftwagt in 't beste order onderhouden en van heden af siet men elk, jong en oudt, de cocardes en eer(t)eteekens wegens onse verovering draegen. Geduerende desen morgen wierden ook langs alle de gewesten der stadt, zoo aen alle de comtoiren, bergen van bermhertigheijd en andere publique plaetsen, de k. en k. waepens afgeworpen en verscheijde verbrijselt ende onder de voeten getrappelt, waepens, tevooren zoo geëerbiedigt en op d'onteeringe van welcke zoo groote straffen, als aen den keijser zelfs gedaen, gepleegt wierden. Ach Joseph, grooten keijser ende koning, hadde gij uwe rijcke Nederlanden naer het voorbeelt van Maria Tresia geregeert, hoe zoude elk onderdaen niet alleen uli persoon, maer zelfs uwe afbeelsels en waepens, nu ten tijde van u leven, maer honderden jaeren naer uwe doodt, geëerbiedigt en gepresen hebben, maer nu het is te laet, het heele landt vat tegens u en tegens uw - fol. 48 - tijrannig gouvernement de waepens op om u als mineedig aen d'heijlige uijtgesproken verbonden voor altijdt van de Nederlansche heerschapije te berooven die zoo een luijsterlijcken peerel voor uwe croone was. Onderstuent Godt maer onse vrome daeden, gij, Joseph, zult haest met heel uw wilkuerig gouvernement uijt alle de Nederlandtsche provenciën verdreven zijn en wat zullen u dan alle de duijsenden verbrekingen van uwe pligtig huldingsverbodt baeten, 't goon gij zoo pligtig voor Godt op 't H. Evengalie gesworen hebt te onderhouden en onverbrekelijk te zullen doen onderhouden. Nu dan is ons niet anders overig als onse naebueren, de vrome Brabanders en andere provenciën, door alle mogelijcke middelen te onderstuenen en door eenpaerige gebeden den gewenschten segenprael van den hemel af te smeeken.

Van heden morgen dan saeg men binnen dese stadt Brugge een begin maeken van onse zoo lang gewenschte vrijheijd en het edict van het begraeven der doode buijten de stadt teenemael vernietigt, van welke den leser in 't vervolg der beschrijvinge zoo menige bladeren vervolt siet. Het lijk van sieur De Vos, boukwijtmaelder⁽³⁴⁸⁾, - fol. 49 - wonende in 't Genthof, het eerste met de gewone pligtigheijd, als naer ouder gewoonte, op het kerkhof van O.-L.-V. begraeven, gelijk ook een kint op 't kerkhof van St.-Salvators en een ander op

(348) Emmanuel de Vos is op 60-jarige leeftijd overleden (14 november 1789) en werd begraven op het Onze-Lieve-Vrouwkerkhof op 18 november. (S.A.B., Doop-, trouwen begraafboeken, Algemeen Overlijdensregister, 1789, n^o 65).

[p. 108]

hetgene van St.-Anne, zoodat van nu af het begraeven der doode op 't generael kerkhof zal onderblijven dog tot naerdere orders zullen er nog geene lijken in de kercken begraeven worden.

Naer den noen wierden vóór d'hooftwagt op de Mart nog gebragt vijf groote stukken canons, toebehoorende aen verscheijde ambagten die sedert d'ongeoorloofde verkoopinge, door den keijser geboden, van alle onse krijgsartikelen en fortificatiegoederen en -gebouwen in 't magasijn bij de gleijersbakkerije aen 't Minnewaeter⁽³⁴⁹⁾ waeren blijven liggen.

Desen naermiddag viel d'heer Breijdel bij ongeluk met zijn peert in de Steenstraete waerdoor eene vrouwe onder hetzelve zoo gewont wiert dat haer seffens in perijkel van sterven de H. Olie toegereijkt wiert.

De borgerlijcke patrouilliën worden nog heden, gelijk gisteren, met het beste order onderhouden; van nu af ook moetende alle de poorten en stadtsmagasijnen bewaeren; - fol. 50 - zijnde reets verscheijde moetwillige en dronkaers door de borgerlijcke wagten opgebragt en aengehouden die alle seffens in egte van vangenis beweegt worden. Verders is desen nagt zeer gerust afgeloopen terwijl er menige, door alle het gepasseerde, zeer vermoeijt en afgemat hun te ruste hebben begeven.

Desen avond kwam de Gendtsche gasette aen die maendag, om de menige troubels, niet hadde konnen gedrukt worden. Het opschrift is: ‘Met privilegie van het vereenigt committé der Nederlanden, woensdag den 18 november 1789’, in plaets van ‘maendag’. De voorige gasette hadde nog het opschrift: ‘Met privilegie van Zijne Majesteijt den keijser ende koning’. Dus verneemt men in dees wonderbaere XCII gasette met het deszelfs buijtengewoon bijvoegsel verscheijde besonderheden uijt Weenen; en uijt Gend het verhael van d'inkomste der patriotten, voortgang en yeroveringe van die stadt, met een kort verhael van de ongehoorde grouweldaeden aldaer door het soldaetenras gepleegt, waerbij den gasettier segt dat de tijden van Attila en Noordmannen weergekeert zijn in het bloeijende Neerland. Siet dan des zelfs wonderen inhout.

(349) ‘Gleierwerk, gleierswerk, gleiers’ is vaatwerk van fijne witte aarde met tinas verglaasd, een soort faïence. (L.-L. DE BO o.c., blz. 378). In 1751 werd te Brugge, aan het Minnewater een ‘gleiersbakkerij’ opgericht. Het was de bekende beeldhouwer en architect, Hendrik Pulinx die begon met de fabricage van fijne faiënce. Hij verkreeg voor zijn onderneming tal van gunstmaatregelen, zo kreeg hij naast de gebruikelijke douanevoordelen ook een produktie- en verkoopmonopolie van 30 jaar voor Brugge en het Brugse Vrije. Nochtans was Pulinx reeds in 1763 genoodzaakt wegens financiële moeilijkheden de fabriek over te laten aan de financier Pieter de Brouwere. Hij was de specialist in het namaken van de succesvolle Engelse ceramiek, zijn onderneming draaide goed. Hij ging evenwel in 1781 failliet door tegenslag in zijn speculaties in de zeehandel gedurende de Amerikaanse Vrijheidsoorlog. Men bleef de gebouwen ‘gleiersbakkerij’ noemen hoewel de onderneming in 1789 niet meer bestond. (P. LENDERS, Ondernemer en overheid in Vlaanderen circa 1750-1780. Een gevalstudie de ceramiekfabriek Pulinx-de Brouwere te Brugge, in Bijdragen tot de Geschiedenis, 60, 1977, blz. 91-132), (L. TEETAERT, Bijdrage tot de studie van de ondernemende stand te Brugge in de XVIIIe eeuw (1740-1780), onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Leuven, 1961, blz. 89-97), (L. TEETAERT, Bijdrage tot de studie van de ondernemende stand te Brugge in de XVIIIe eeuw (1740-1780), in Gidsenkring, 4, 1968, blz. 4-8).

(19 november 1789)

- fol. 51 - Op den 19 november is 's morgens den heer commandant Bombré, die tot nog toe in ‘Den Aerend’ door goede wagten was bewaert, gelijk ook de krijgsgevangene officieren in andere herbergen, alle in bewaering in egte van vangenis beweegt waer zij wel zullen onderhouden en van alle nootsaekelijkheijd voorsien worden. Zulks eensdeels omdat zij tot nog toe de gemakte capitulatie niet willen onderteekenen en dus nog den keijser blijven aenhouden en andersdeels omdat zij reets eenige pogingen hebben aengewent om uijt dese herbergen te vlugten.

Heden morgen is van 't collegie 's Landts van den Vrijen een advertentie bekent gemakt en seffens alom te lande met het klippen der klokke op alle de parochiën alom gepubliceert dat de gevreesde onlusten binnen Brugge teenemael gelukkig gestilt zijn en dat dus alle de landtslieden gerust en zonder eenig gevaer naer de stadt en marten vermogen te komen, waervoor door hetzelve collegie gegarendeert wordt⁽³⁵⁰⁾. Ondertusschen worden nu en dan door de patriotten deser stadt alle - fol. 52 - de k. en k. comtoiren te lande, gelijk ook verscheijde plaetsen en steden in profijte van den staet, aengeslegen en ver-

(350) De betreffende ordonnantie hebben we niet teruggevonden. Het is echter wel interessant om in dit verband te vermelden dat er in de loop van november 1789 overleg werd gepleegd tussen de magistraat van de stad Brugge en die van het Brugse Vrije om te grote moeilijkheden op hun grondgebied te voorkomen. Zie hiervoor o.a. S.A.B., Fonds van Caloen, farde 279, (zie ook hoger voetnoot 70).

[p. 109]

buert, de k. en k. waepens afgedaen en degene van den staet daerop geplaest, hetwelk alom zonder tegenweer in 't beste order geschiet. De troupen zijn ook uijt Oostende, naer een groote preparatie van eenen hardnekkigen wederstant betoont te hebben, gevlugt. Dese swerven alom zonder ergens eene schulplaetse te vinden, zoodat die kooprijcke stadt geluckig zonder slag of stoot onder het bewint van d'heeren Staeten van Vlaender zal komen. Desen naermiddag wierden heele manden met cocardes op de Mart aen het gemeen volk gegeven, welke ook door alle de baesen gratis aen hunne knegten uijtgegeven worden.

Heden verneemt men in de XCIII gasette verscheijde berichten uijt Parijs en Weenen; uijt Gend dat de moordaedige besetting die het kasteel verlaeten heeft veele grouweldaeden op verscheijde parochiën heeft gepleegt; d'omstandigheden wegens de veroveringe der stadt Brugge en hoe de militaire Oostende en Nieuport ontruijmt hebben.

(20 november 1789)

- fol. 53 - Op den 20 november van 's morgens om seven uren tot 's avons ter gelijcke ure was ik tot het doen van mijne borgerlijcke wagt met twalf mannen van de neeringe der merceniers geordoneert te staen aen de St.-Catharinepoorte waer wij degene van den ambagte van de vleeschhouwers afgelost hebbende aen onsen chef het woordt voor desen dag overgeseijt wiert, zijnde: ‘St.-Pierre en Blankenberg’. Daer vonden wij twee papieren vol cocardes, gegeven door 't magistraet 's Landts van den Vrijen om geduerende den dag aen de inkomende landtslieden uijt te deelen. Bij honderden, zijnde vrijdag, inkomende, vesteden wij hun dezelve op hunne hoeden, hun seggende zulks te zijn om gerust de stadt uijt en in te mogen gaen; dezelve alle gewillig aennemende, moesten wij in den dag nog om verscheijde papieren cocarden naer 't Vrije senden, 't welk ook aen alle de andere poorten gedaen wordt zoodat er ten koste van 't Vrije menige duijsent cocarden gemakt worden die ook naer alle de parochiën gesonden worden om gratis aen 't volk uijtgedeelt te worden.

Geduerende den dag viel er - fol. 54 - niet besonders voor, behalvens dat wij eenige vremdelingen, onvoorsien van paspoort, telkens door twee gewaepende patriotten die reets als militaire dienen en thien stuijvers daegs en den kost bekomen, aen alle poorten eenige staende, naer d'hooftwagt op de Mart deden opbrengen. Om twalf uren wierden heden van 't Stadthuijs de volgende advertentiën gedaen bij orders van d'heeren van 't collegie en 't vereenigt committé: dat van nu voortaen alle de goederen of panden beneden de 300 guldens zijnde, die in den Berg van Bermhertigheijd zullen worden beleent, niet hooger meer dan tegens den intrest van vier parcent zullen moeten betaelen in plaets van tegens vijfthien zooals men tot hiertoe betaelt heeft⁽³⁵¹⁾; dat van nu af alle lijken op de kerkhoven deser stadt, maer geen in de kercken, als voorgaendelijk geplogen, mogen begraeven worden, zoo nogtans dat het aen elk vrij staet op 't generael kerkhof of buijten op een ander naer zijn genoegen te mogen begraeven worden⁽³⁵²⁾; dat alle degene eenige militaire waepens in 't bestormen der caserne hebben overweldigt - fol. 55 - of bekomen dezelve seffens in d'hooftwagt moeten overbrengen op arbitrare correctie; dat van nu af eenider van 't mannelijk geslagt zijnde, boven den ouderdom van 15 jaeren, tot onderhouding van eene volkomen eensgesintheijd, de cocardes op den hoedt of andere eereteekens op de borst zal moeten draegen op de boete van 30 pond parasijse; dat niemant, 't zij troupwijs of alleen, eenige cocardes zal vermogen af te trecken of den minsten smaet aen te doen, op pene van seffens in egte van vangenis te worden beweegt en naer d'extinctie van 't cas gestraft te wor-

(351) Zie S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 143v^o, S.A.B., Plakkaten, 20 november 1789, reg. 29, nr. 86.

(352) Zie S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 143-144, S.A.B., Plakkaten, 20 november 1789, reg. 29, nr. 88.

[p. 110]

den; zullende aen alle degene geene cocardes konnende koopen dezelve gratis gegeven worden⁽³⁵³⁾; dat geene leden van 't choor patrioticq van niemant iets meer met argelistigheijd of gewelt zullen vermogen af te perssen 't zij drank, broot ofte geldt, eenige waegens of peerden ofte iets anders van de gewillige borgers, welk ook niet door eenige van de wagthoudende of patrioleerende borgers zal vermogen gedaen te worden tenzij alleen op 't schriftelijk consent van eenen heer van 't commité, zonder welk schriftelijk - fol. 56 - betoog aen niemant iet het minste zal weergegeven of ingestaen worden, dit alles om te voorkomen de droevige gevolgen die reets binnen Brugge hebben plaetse gehadt, want eenige van 't choor patrioticq hebben deser daegen in den eersten opstand gegaen naer diversche cloosters en besondere huijsen deser stadt waer zij hebben bekomen meer dan 300 guldens in specie zoo sij voorgaeven tot onderstand van de arme patriotten. Andere, gelijk ook de borgerlijcke patrouilliën en wagten aen de poorten, hebben ook gegaen naer verscheijde cloosters en huijsen en hebben hun veel broot en ander eetwaeren, gelijk ook verscheijde tonnen bier, afgeperst die veele goede ingesetene, zoo uijt benoutheijd als dat zij meenden zulks zoo te moeten zijn, hebben gegeven⁽³⁵⁴⁾.

Heden morgen zijn een deel van ons patrioticq choor met degene van Meenen vertrokken naer 't Haesegras⁽³⁵⁵⁾, alle gewaepent met eenige stukken canons en ander waegens met krijgstuijg, verselt door den heer Van der Steene, veltpriester⁽³⁵⁶⁾ en eenige paters Capucinen.

Desen naermiddag wiert uijt de gaeten van den Hallentooren in eene mande afgelaeten - fol. 57 - eenen schilder van ons patrioticq leger, wel aen strengen versekert, die aldaer het groot k. en k. waepen, staende in de ronde boven het beelt van O.-L.-V., met eene asgrauwe verwe bekladde en uijtschilderde, aldus daer ook de gedagtenis van den mineedigen Joseph vernietigende.

Desen avont tusschen negen en 10 uren is het vereenigt patrioticq leger van 't Haesegras binnen dese stadt weergekeert op de Mart, wanneer de locht wegens dezelve verovering van vruegdegeroep weergalmde. Onse patriotten hebben daer 16 mannen in bewaering gelaeten naer hetzelve zonder slag of stoot verovert te hebben, want op hunne aenkomste waeren der van de 30 mannen militaire die hetzelve bewaerden 23 naer Sluijs overgeloopen, dus dat er maer 7 mannen en twee vrouwspersoonen hier als krijgsgevangene overgebragt zijn. Men hadde nogtans in 't algemeen verwagt dat die sterkte, vooraleer zig over te geven, eenigen wederstant zoude geboden hebben.

Desen avond wiert met alle pligtigheijd en godtvrugtigheijd den biddag in de cathedraele en verdere parochiale kercken ingestelt, gesloten, konnende tot hiertoe - fol. 58 - den almogenden Godt over onsen geluckigen segenprael niet genoegsaem bedankt worden.

Heden verscheen in 't licht eenen gedrukten brief van den eenen broeder aen den anderen uijt Gend, gedagteekent den 17 november 1789, siet dezelve N. 2 in de versaemeling N. 1; ook een merkweerdig relaes van alle hetgone dat er voorgevallen is binnen de stadt van Gend sedert den 13 tot den 17 november in de versaemeling N. 2, ziet dus aldaer hetzelve relaes N. 1, voor mij nu dus vrugteloos zijnde van de schromelijcke grauweldaeden door de vreede keijserlijcke soldaeten binnen Gend begaen verder te handelen terwijl den leser daer alles bondig en klaer door de drukpers afgebeelt zal vinden, gelijk ook in nog

(353) Zie S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 143v^o-144, S.A.B., Plakkaten, 20 november 1789, reg. 29, nr. 87 en reg. 36, nr. 113.

(354) Zie S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 143v^o-144, S.A.B., Plakkaten, 22 november 1789, reg. 29, nr. 89.

(355) Waarschijnlijk werd hier het Hazegras-fort bedoeld, d.i. een versterking in het Hazegras, polderland, te Knokke. (K. DE FLOU, Woordenboek der Toponymie..., o.c., dl. 5, kol. 581-582 en 583).

(356) Erasmus van der Steene was priester en leraar te Menen. Hij was het die op 17 november aan het hoofd van een 30-tal jongelingen het Oostenrijkse garnizoen te Brugge mede tot overgave dwong. Na de bevrijding keerde hij met zijn bende onmiddellijk naar Menen terug. Hij bleef actief in de Omwenteling, zo was hij ook als veldpriester betrokken bij de belegering van Namen. Als overtuigd democraat stond hij achter de ideeën van de Franse Revolutie. Tijdens de eerste Franse inval vervulde hij te Gent de functie van secretaris van de Jacobijnse Club. In 1793 vluchtte hij naar Frankrijk, daar kreeg hij echter ook moeilijkheden, hij werd er van beschuldigd een Montagnard te zijn. (Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen...., o.c., dl. I, blz. 99, 213-214, 310 en dl. II, blz. 196-197).

[p. 111]

andere stukken die in 't licht zullen gegeven worden.

(21 november 1789)

Op den 21 november wiert wegens den martdag het geven van duijsenden cocarden aen de landtslieden ten inkomen van de stadtspoorten verdobbelt die zij alle zonder tegenseg op hunne hoeden lieten vesten. Op de menige goede genomen voorsorgen, zoo door d'heeren van 't magistraet 's Landts van den Vrijen als door het collegie deser stadt en committé, saeg men heden - fol. 59 - buijten verwagting onsen martdag in volkomen order, geene waeren ontbreken nog geene de minste disorders ontmoet wordende, 't welk zooveel te nootsaekelijcker was omdat menige werklieden geduerende de gepasseerde week weijnig of niet wegens alle het verhaelde hebben gewerkt, hieruijt licht, zoo er eenige eetwaeren zouden ontbroken hebben, eenen generaelen opstant zoud konnen plaetse gehadt hebben.

Heden zijn ook de nombers der k. en k. loterije die tot Brussel moest plaetse hebben niet getrokken geworden.

(22 november 1789)

Op den 22 november wiert op heden op alle de predikstoelen zoo binnen de stadt Brugge als te lande afgelesen eenen herderlijcken brief door onsen eerweerdigsten heer bisschop uijtgegeven, ziet dezelve in de versaemeling N. 2 onder de stukken N. 2, volgens welke naer een herderlijcke vermaeninge wegens de tijdtsomstandigheden in de parochiale kercken te lande geduerende drij agtereenvolgende sondaegen openbaere gebeden met expositie van 't Alderheijligste zijn ingestelt geworden⁽³⁵⁷⁾.

(357) Zie B.A.B., Acta Episcoporum Brugensium, nr. 78, fol. 96 en fol. 95-96 / ingebonden document.

(23 november 1789)

- fol. 60 - Op den 23 november, nu binnen de stadt Brugge de nieuwe milice militaire tot stant gekomen zijnde, is seffens tot dezelve formatie, door het opgeregt committé-militaire, op 't Proossche onderhouden, gedaen eene lichting uijt de subsidiën deser stadt, nu onder het bewint van d'heeren Staeten van Vlaender; zijnde van f. 60000 guldens voor den onderhout en kleeding voor eenige duijsent mannen troupen die voor den staet van Vlaenderen spoedig zullen gewerft worden. Van heden af dan wordt den trommel voor de werving rondt de stadt geslaegen en op alle hoeken der straeten hetzelve besluijt afgelesen behelsende dat alle jonkheijd die zig onder de nieuwe troupen der heeren Staeten wilt vrijwillig begeven tot onderstant van 't vaderlandt, boven den ouderdom van 15 jaeren, de getrouwde zooverre mogelijk uijtgelaeten en hun ingaseerende voor den tijdt van drij jaeren, zal bekomen thien stuijvers daegs boven de discompte militaire en een kroonstuk hantgelt zal - fol. 61 - ontfangen. Menige dappere jongelingen siet men van nu af zig onder den zelven dienst begeven die, van de wervers opgeschreven wordende, naer ondersoek van 't commité-militaire als vaderlandsche soldaeten geïngaseert worden.

Heden verneemt men in de XCIV gasette verscheijde berichten uijt Weenen, zoo wegens den Turschen oorloog als andersints en dat de princesse Marie-Anne zig in een wanhopigen staet bevint. In schotland heeft men eene aerdbevinge gevoelt.

Uijt Parijs verneemt men verscheijde aenbelangende stukken nopende de landtsvergaederinge.

Uijt 's Gravenhaege dat het gouvernement van Brussel aen de Staeten-Generael onder andere versogt heeft van heer Hendrick van der Noot te doen arresteeren.

Op d'oostzijde van Oostende is een schip gestrant en uijt Brussel dat de

[p. 112]

keijserlijcke troupen de stadt Bergen in Henegauw hebben ontruijmt en langs Flienes hunnen doortogt nae Naemen hebben genomen.

(24 november 1789)

- fol. 62 - Op den 24 november is door 't magistraet 's Landts van den Vrijen de volgende ordonantie bekent gemakt en te lande alom geaffixeert geworden: dat d'edele heeren, door het commité-generael opgeregt, in 't stadthuijs der stadt Brugge klagten bekomen hebben dat de hoornbeesten, zoo maegere als vet, in groote menigte nae Rijssel, Duijnkercke en andere Fransche kusten worden versonden in den tijdt dat die consumptie zoo noodig is in onse landen, ordoneeren, mits desen, aen alle ingesetenen van den Lande van den Vrijen geene hoornbeesten, 't zij maeger of vet, naer den vremden te vertransporteeren, op verbuerte der zelve en apprehentie der geleijders in 't naeste district in egte van vangenis om naer extinctie van 't cas gestraft te worden⁽³⁵⁸⁾.

Volgens de tijdingen die men daegelijks uijt Brussel ontfangt is ider voor de behoudenis van die princelijcke stadt in d'uijterste vreese omdat aldaer door den ontaerden generael d'Alton alle toebereijtselen tot verdeding gemakt worden: de vesten zijn met swaere baterijen beset, in de stadt worden alom loopgragten - fol. 63 - opgedolven om de pasagie voor de patriotten te stremmen, meest alle de cloosters en veele huijsen van geestelijcke en weijreltlijcke heeren zijn er met groote wagten van keijserlijcke soldaeten beset, waer men reets zegt verscheijde geweldigheden volgens de bevelen van den vreeden d'Alton gepleegt te worden⁽³⁵⁹⁾.

Nu nogtans is alles binnen onse stadt Brugge zoo gerust als het oijt geweest heeft, want behalvens het slaen van den trommel rond de stadt en het werven van recruten valt er niet merkweerdigs voor. Op de Mart, waer de canons nog voor d'hooftwagt geplaest staen, wordt d'hooftwagt nog door ons choor patrioticq in 't beste order onderhouden. Aen de poorten worden nog de borgerlijcke wagten geobserveert die, zoo bij daege als bij nagte, door eenige gewaepende patriotten ofte jonge recruten geassisteert worden. Nu wordt door degene van 't choor patrioticq aen menige gratis uijtgedeelt eene aenspraek der regtveerdigheijd aen de Nederlanders en schimpliedekens⁽³⁶⁰⁾ die in de versaemeling N. 2 onder de stukken N. 3 en 4 konnen gesien worden.

(358) Zie hoger voetnoot 70.

(359) De verovering van Brussel, 10-12 december, werd vrij uitvoerig beschreven in S. TASSIER, Les démocrates belges..., o.c., blz. 180-181

(360) In het stadsarchief te Brugge bevindt zich de ‘catalogue van boeken. Toebehoorende aen Joseph van Walleghem junior tot Brugge’. Daarin werden 350 exemplaren opgenomen. Waarschijnlijk werden de vermelde schimpliederen door de auteur geklasseerd onder het nr. 235, ‘Een pak met alle soorten van printen waerin verscheyde betrekkelijk tot de revolutie der Nederlanden’. Deze stukken zijn echter niet bewaard gebleven.

(25 november 1789)

- fol. 64 - Op den 25 november, gelijk op de twee volgende daegen, wiert op bevel van onsen eerweerdigsten heer bisschop begonst het gebedt van 40 uren in de kercken van d'abdije van den Eechoute en eerw. paters Augustinen, welcke algemeene aenbiddinge tot het Alderheijligste, met vergunning van 40 daegen aflaet uijt den schat van onse Moeder de Heijlige Kercke voor die in dees kercken, in staet van gratie zijnde, het Alderheijligste eenigen tijdt zullen aenbidden, daegelijks zal worden gecontinueert in alle de abdijen, conventen en cloosters deser stadt tot op den 18 der toekomende maendt december, telkens in twee kercken op drij volgende daegen ingevolgen het volgende order: op den 25, 26 en 27 november in d'abdije van den Eechoute en clooster der eerw. paters Augustinen; op den 28, 29 en 30 dito in d'abdije van den Duijnen en clooster van St.-Godelieve⁽³⁶¹⁾; op den 1, 2 en 3 december in d'abdijen van 's Hemelsdaele⁽³⁶²⁾ en St.-Trudo; op den 4, 5 en 6 dito in de cloosters der Carmelitten en Capucinen, gelijk ook geduerende dees drij - fol. 65 - daegen in alle de abdijen, mans- en vrouwecloosters buijten Brugge, in 't heele district van 't bischdom; op den 7, 8 en 9 december in d'abdije van Spremalie⁽³⁶³⁾ en in 't clooster der eerw. paters Recoletten; op den 10, 11 en 12 dito in de kercken

(361) Voor de geschiedenis van het klooster van St.-Godelieve van Gistel kan men teruggaan op het verhaal waarin sprake is van een klooster gesticht door Edith, de dochter van Bertulf (echtgenoot en moordenaar van Godelieve) in het midden van de 12de eeuw. Het historisch onderzoek heeft uitgewezen dat inderdaad toen al het klooster bestond. In het begin van de 12de eeuw werden tal van vrouwenkloosters gesticht, het is in deze context dat de stichting van het St.-Godelieveklooster op een paar kilometer van Gistel moet gezien worden. Vanaf 1230 stond het onder invloed van de Orde van Cîteaux, later onder de Benedictijnen in de persoon van de abt van de abdij van St.-Andries. Het klooster werd geplunderd in de tijd van de Geuzen (1578), de zusters vluchtten eerst naar een huis in Gistel, in januari 1579 trokken ze naar Brugge. Onder de Calvinistische dictatuur waren ze genoodzaakt enkele jaren later Brugge te verlaten, na een kort verblijf te Veurne kwamen ze zich opnieuw te Brugge vestigen, in de Refuge van de Duinenabdij in de Snaggaardstraat (1586-1608) en daarna in het voormalige Magerzo. In de Benedictijnenorde werd in het begin van de 17de eeuw een hervorming naar een strengere observatie doorgevoerd. Een deel van de zusters was niet bereid hierop in te gaan. In 1622-1623 werd een nieuw noviciaat geopend in de Boeveriestraat, daar werden de nieuwe regels gevolgd. Het is deze abdij die is blijven bestaan terwijl de oude in Magerzo uitstierf. Op 25 november 1796 werd het klooster als Nationaal Goed aangeslagen, het werd in september 1797 verkocht. De burger die de gebouwen had opgekocht schonk ze in 1800 terug aan de zusters van St.-Godelieve. Vanuit dit klooster werden 12 zusters overgeplaatst naar een nieuw klooster dat te Gistel was gebouwd, dit gebeurde in juli 1891. De nieuwe stichting werd in januari 1923 volledig onafhankelijk van het oude klooster. (N. HUYGHEBAERT, P. FAVOREL, Abbaye de Sainte-Godelieve à Ghistelles puis à Bruges, in Monasticon..., o.c., dl. III, vol. 1, blz. 246-251).

(362) In 1237 werd door toedoen van Johanna van Constantinobel te Esen (bij Diksmuide) een nieuw klooster gesticht. Het werd onder toezicht geplaatst van de abt van Clairvaux, maar het was de abt van de Duinenabdij die de taak waarnam. In 1270 reeds verhuisden de zusters naar Zillebeke, vanaf dan noemden zij hun klooster Hemelsdale. In 1295 vestigden zij zich te Wercken. Rond het midden van de 16de eeuw zette zich in de Orde van Citeaux een hervorming door, een zuster uit het klooster Ten Rozen bij Aalst nam op dat ogenblik de leiding van Hemelsdale op zich. Met de moeilijkheden veroorzaakt door de Godsdienstoorlogen vluchtten de zusters uit Wercken. Een deel van hen vestigde zich te Brugge, de anderen te Torhout, in 1592 verzamelden ze zich in de Duinenabdij te Nieuwpoort. Ondertussen werd te Diksmuide een nieuw klooster gebouwd, in 1607 namen ze daar hun intrek. Dit tot 1671, want het klooster moest plaatsruimen voor de Spaanse vestingswerken. Zo belandden de Cisterciënzerinnen van Hemelsdale in de St.-Clarastraat te Brugge. De bouw van het klooster aldaar bezorgde hen financiële moeilijkheden. Deze werden gedeeltelijk opgevangen door de oprichting van een kostschool voor meisjes. In 1796 werd het klooster opgeheven, de zusters verspreidden zich, de gebouwen werden als nationaal goed door de Fransen verkocht. In 1829 namen de Dames van het Christelijk Onderwijs (vanuit Frankrijk) de voormalige abdij van Hemelsdale over. Ze behielden de naam Hemelsdale toen ze zich vanaf 1878 op de St.-Jansplaats vestigden in het voormalige klooster van de Dames van St.-Andreas. (R. DE GANCK - N. HUYGHEBAERT, Abbaye de Hemelsdale à Bruges, in Monasticon Belge, dl. III, vol. 2, blz. 549-550, 565-573), (A. VIAENE, Het Klooster van Hemelsdale te Wercken, Nieuwpoort en Diksmuide (1559-1623), in Biekorf, XLI, 1935, blz. 23-28).

(363) Zie hiervoor voetnoot 91 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788.

[p. 113]

van de Kanonikerssen regulier van 't order van den H. Augustinus⁽³⁶⁴⁾ en religeusen van 't order van den H. Francisais, geseijt Engelsche Nonnen⁽³⁶⁵⁾; op den 13, 14 en 15 dito in de kercken der eerw, paters Predikheeren en Discalsen; op den 16, 17 en 18 dito in de kercken van 't Beggijnhof en capelle van O.-L.-V. ter Poorterije. Dese algemeene aenbidding was aengekondigt door een korten herderlijcken brief, besonderlijk inhoudende hoe door de vereening van de menige algemeene gebeden den almogenden Godt zal beweegt worden om ons een gesegende ruste en den olijftak der duersaeme vrede over de nog bloeijende Nederlanden te senden en opdat Godt zoude gelieven te onderstuenen de daeden van dapperheijd die door de naburige provenciën nog zullen gewaegt worden en andere dringende beweegredens inhoudende om den iver van eenider tot dees aenbidding van 't Alderheijligste op te wekken opdat wij alle haest van - fol. 66 - den algemeenen vijand zouden mogen ontslaegen worden.

Heden is ook bij ordonantie van 't committé-generael der stadt Brugge van 't Stadthuijs afgekondigt dat er aen hetzelve committé reets toegekomen zijn verscheijde pretentiën, zoo uijt aubergen, herbergen als andere huijsen deser stadt wegens de tairen gedaen in dezelve door de borgerlijcke patrouillen, gelijk ook wegens de afleveringen van peerdenwaegens en fouturen, allesints kostbaer aen de stadt en zonder het minste consent gepleegt. Zoo is 't dat het commité-generael aen alle en eenigelijk waerschouwt dat door hetzelve van nu voorts geene zulkdaenige pretentiën meer zullen worden geaccepteert nog te voldaen, maer dat alle degone die aen diergelijcke patrouilliën of wagten iets zullen bestaen te geven het verhael alleen op die zullen moeten vinden aen wie zij hetzelve zullen gegeven hebben zonder dat hun iets het minste, ten waere met voorig schriftelijk consent door het committé-generael, zal worden gerestitueert⁽³⁶⁶⁾. Eene tweede ordonantie, ook heden afgekondigt, behelst dat het committé-generael der stadt Brugge reets ondervonden hebben dat van den afslag van 15 parcent op 4 in den Berg, door de - fol. 67 - ordonantie hiervooren fol. 54 vermelt, toegestaen op alle te beleenen panden onder de 300 guldens⁽³⁶⁷⁾, reets zoodaenig een misbruijk gemakt wordt door menige ingesetene deser stadt dat, zoo hierin niet spoedig voorsien wiere, in korten tijdt alle de middelen van den zelven Berg zouden uijtgeput zijn en gemerkt het insicht alleen is om door desen middel den armen en behoeftigen te soulaseeren in den uijtersten noodt, zoo is 't dat het committé-generael, inherende de voorige ordonantie, dien afslag alleen toestaen op de gemeene panden die t'eijnden deser ordonantie in forma zijn geaffixeert geworden en waernaer eenider zig behoort te reguleeren⁽³⁶⁸⁾; den inhout deser te mogen beleenen panden te wijtloopig zijnde, zal ik dezelve hier in 't kort aenmelden: alle kleergoet als casakken⁽³⁶⁹⁾, kapoten⁽³⁷⁰⁾, rokken, jakken, etc. koper, tin, ijserwerk en diergelijcke materiën, voorts goude trouwringen, cruijsen, ooringen, zilvere gespen, halsekems⁽³⁷¹⁾ en horlogiën; geene swaerder panden dan op den intrest van 15 parcent vermogen aenveert te worden.

(364) In 1789 bestonden er te Brugge nog twee kloosters van Reguliere Kanunnikessen van de Orde van St.-Augustinus, nl. St.-Trudo en het Klooster van Nazareth, ook het Engels klooster genoemd. Sarepta en Bethanië hadden ook tot dezelfde orde behoord, maar zij waren met de hervormingen van Jozef II in 1784 afgeschaft. Daar Van Walleghem het St.-Trudoklooster reeds opnoemde in de betreffende lijst, veronderstellen we dat hij hier de zusters van het Klooster van Nazareth bedoelde. Voor nadere gegevens betreffende dit klooster verwijzen we naar voetnoot 164 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788. Voor een overzicht van de Orde van Reguliere Kanunnikessen van St.-Augustinus in West-Vlaanderen, zie Monasticon Belge, o.c., dl. III, vol. 4, blz. 1019-1191.

(365) In 1621 werd te Brussel door twee Engelse weduwen een klooster gesticht van de Derde Orde van St.-Franciscus. In 1637 vestigden de zusters zich te Nieuwpoort, van daaruit werden zendingen ingelegd naar Engeland om daar meisjes uit gegoede katholieke families op te leiden. In 1662 werd te Brugge een deel van het Prinsenhof door hen opgekocht. Twee jaar later werd de kloosterkapel gewijd, ze werd opgedragen aan O.-L.-Vrouw van Zeven Weeën. Aan het klooster werd een pensionaat voor Engele meisjes uit gegoede middens verbonden. Onder de hervormingen van Jozef II kreeg de kloostergemeenschap moeilijkheden, maar bescherming van bisschop Brenart kon hen van volledige opheffing vrijwaren. Onder de Franse bezetting waren zij genoodzaakt Brugge te verlaten (mei 1794). Via Delft vertrokken ze naar het Engelse Winchester, in 1808 vestigden ze zich definitief te Somersetshire. (S. SCHOUTENS, Eene Engelsche Kloostergemeente in België, volgens een Engelsch handschrift, Brugge, 1892), (W. ROBINSON, Notice sur le couventades Fransiscaines anglaises à Bruges, in A.S.E.B., XL, 1890, blz. 42-64). Zie ook voetnoot 60 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1787.

(366) Zie B.A.B., Acta Episcoporum Brugensium, nr. 78, fol. 96²-96³ / ingebonden document.

(367) Zie hiervoor fol. 54 en voetnoot 351.

(368) De populaire maatregel van 20 november 1789 die de intresten die in de Berg van Barmhartigheid werden toegepast, terugbracht van 15% tot 4% werd reeds op 27 november 1789 teniet gedaan. De lage intrest bleef enkel voor bepaalde goederen van kracht, zoals voor diverse kledingstukken, dekens, stoffen, huishoudartikels, boeken en kleine juwelen. Het comité, dat voorlopig de stad bestuurde, kwam op zijn beslissing terug omdat misbruik werd gemaakt van de lage intresten en men aan de vooropgestelde principes voorbijging. (S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 144-144v^o) Zie ook fol. 54 en voetnoot 351.

(369) Jas, groot overkleed voor mannen (fr. casaque). (L.-L. DE BO, o.c., blz. 503).

(370) Kapoot, kapote werd door De Bo enerzijds omschreven als een grote soldatenjas, een grote priesterjas (fr. capote), anderzijds als vrouwenjak, bovenkleedje met mouwen. (L.-L. DE BO, o.c., blz. 492).

(371) Van Walleghem gebruikte het woord ‘halsekems’, in het betreffende decreet werd ‘halseslottjens’ gebruikt, dit naar alle waarschijnlijkheid in de betekenis van halssnoer.

(26 november 1789)

- fol. 68 - Op den 26 november wierden in d'Halle op de groote plaetse verscheijde stukken canon met nieuwe wielen, assuten⁽³⁷²⁾ en verdere toebehoorten voorsien en in den besten staet van tegenweir gestelt; alle het voorder krijgstuijg wordt er zeer nauwkuerig oversien om in tijdt van noodt seffens te konnen gebruijkt worden.

Uijt Brussel verneemt men hoe langer hoe meer onaengenaeme tijdingen: dat

(372) Niettegenstaande het feit dat in het handschrift ‘assuten’ geschreven werd, kunnen we gezien de context veronderstellen dat ‘affuten’ werd bedoeld. ‘Affuten’ zou kunnen afgeleid zijn van het Franse ‘affût’ in de betekenis van ‘het affuit’ van een kanon, het onderstel waarop het kanon rust.

[p. 114]

er hunne koninglijcke hoogheden met alle de hofbediende en den gevolmagtigen minister reets gevlugt zijn naer Bonn, waerdoor alles aldaer in verwerring gebragt is; dat er den vreeden generael d'Alton besloten heeft zig met zijnen laesten man tegens de patriotten te verdedigen en zijne handen in 't bloet van den laesten geestelijcken te wasschen en menige andere droeve maeren die elk voor die stadt doen sidderen en beven.

Heden wiert aen alle de kercken geaffixeert dat op sondag naer de pontificaele misse eene generaele processie met 't Heijlig Bloet zal omgedregen worden.

Heden verneemt men in de XCV gasette uijt Londen - fol. 69 - een droeve afbeeldinge van de ongelukken die er geduerende het laeste ongestuijmig weder zijn voorgevallen. Uijt Parijs verscheijde merkweerdige stukken nopende de landtsvergaederinge.

Uijt Gend hoe uijt de kercke van H. Kerst het Alderheijligste triumphantelijk is wedergeplaest, uijt die kerk gevlugt ten tijde dat de goddeloose soldaeten ontrent die kercke alle hunne ongehoorde grouwelijkheden bedreeven. Door den eerweerdigsten heer bisschop⁽³⁷³⁾ is eene pontificaele misse gecelebreet om van den hemel de volherding van den voorspoet en segen over de vaderlandsche waepens af te smeeken. Ook zijn er openbaere gebeden door het heele bischdom ingestelt. De stadt Gend wordt in den besten staet van tegenweer gestelt en het kriet er reets van troupen. Gunstige maeren die uijt Breda aen 't committé-generael gesonden zijn.

(373) In 1789 was mgr. Ferdinandus Maria, prins van Lobkowitz bisschop van Gent.

(27 november 1789)

Op den 27 november is van 't Stadthuijs afgekondigt dat d'heeren van 't committé-generael ondervinden dat er, besonder geduerende den nagt, verscheijde snaphaenschueten⁽³⁷⁴⁾ worden afgelost, zoo tot probatie der - fol. 70 - zelve als uijt gailliardise⁽³⁷⁵⁾, tot groote ontrusting en stooring der publieke ruste binnen de stadt Brugge, waerom aen eenider, wie het wesen mag, verboden wordt eenige schueten, zoo bij daege als bij nachte, of te lossen, op pene van aengehouden te worden als stoorders van de algemeene ruste; zullende alle degone die eenige geweiren of schiettuijg begeeren te probeeren hun moeten begeven op de groote plaetse in d'Halle alwaer met consent van den commandant der troupen dese schiettuijgen zullen vermogen afgelost te worden⁽³⁷⁶⁾. Eene tweede ordonantie van heden behelst het volgende: dat niemant, wie het zij, eenige geweiren, pistolen, cruijt, loot, poeder of ander schiet- of krijgstuijg buijten de stadt zal vermogen te vertransporteeren of laeten vertransporteeren, op verbuerte van hetzelve en 60 pond parasijse voor elcke contraventie; wordende verders aen eenider gelast aen 't committé-generael binnen den tijdt van drij daegen over te geven eene pertinente lijste van generaelijk alle de geweiren, poeder, loot of andere - fol. 71 - krijgs- of oorloogstuijg van welcke zij eijgenaers of besitters zijn, op pene van de verbuerte der zelve en te vervallen in dezelve boete van 60 pond parasijse die onder den gemeenen armen zal verdeelt worden⁽³⁷⁷⁾. Eene andere ordonantie, heden door d'heeren 's Landts van den Vrijen uijtgekondigt, behelst het volgende: dat het collegie, ondervindende dat eenige van hunne mananten⁽³⁷⁸⁾ te lande saemenrottingen maeken en oproerige discoursen voeren tot groote stooring der eensgesintheijd en algemeen welvaeren, zoo is 't dat d'edele heeren mits desen zeer strengelijk verbieden eenige saemenrottingen te lande of het voeren van eenige partidige of oproerige discoursen, zoo op de publicke wegen als in de herbergen, op pene van seffens te worden aengehouden als stoorders van 't algemeen welvaeren en in egte van vangenis te worden gecoloqueert om volgens distinctie van 't cas gestraft te worden⁽³⁷⁹⁾.

(374) Zie hiervoor voetnoot 267 van deel 1788.

(375) Hier werd het Franse woord voor vrolijkheid (gailliardise) gewoon overgenomen.

(376) Zie S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 145-145v^o.

(377) Zie S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 145, S.A.B., Plakkaten, 24 november 1789, reg 36, nr. 117.

(378) Opnieuw gebruikte Van Walleghem hier een Franse term, nl. manant, met de eerder negatieve betekenis van boer, kinkel, lomperd.

(379) Dit decreet hebben we niet teruggevonden. Zie wel voetnoten 70 en 350 van deze uitgave.

[p. 115]

Heden is binnen de stadt Brugge langs den Com van Oostende aengekomen een billanderschip gelaeden vol canons en ander krijgstuijg om tot versterking van de batarijen te dienen van - fol. 72 - welckers oprichtinge rondt alle de vesten deser stadt ontrent de poorten reets met veel werklieden een begin gemakt wordt om dus de stadt Brugge tegens alle vijantlijcke aenvallen te beschermen. Nu is het volkomen seker dat de stadt Oostende, van alle de keijserlijcke troupen ontruijmt, nae veele tegenkantingen, zig aen de besluijten van d'heeren Staeten van Vlaender verklaert heeft en reetsdien heeft eedt ontloken mits dat die stadt haere bekomene voorrechten zal blijven behouden. Daer is reets ook een committé-generael opgeregt en op boete geordoneert van cocardes en eereteekens te draegen. Nu is men daer alleen maer in verlegentheijd met welcke vlagge de koopvaerdijeschepen en de vischchaloupen zullen moeten uijtvaeren om den gerusten doortogt langs de zee te hebben.

Heden verscheen in 't licht: ‘Lofgalm van den beroemden heer Van der Meersch, etc.’ en ‘Redenvoering uijtgesproken door den eerweirden heer De Bast, etc.’, in de versaemeling N. 3 onder de stukken N. 1 en 2 te zien, ook ‘Bulletin officieel van het committé-generael’, opgeregt in de stadt Gend bij numero en waerin onder versaemeling N. 4 alle de merkweerdigheden opgehaelt worden.

(29 november 1789)

- fol. 73 - Op den 29 november 's morgens om negen uren begonde het carilion op den thooren te speelen tot ontrent den twee uren. Om thien uren wierden generaelijk alle de poorten der stadt gesloten tot den twee uren en niemant vermogt uijt of in te komen. Om elf uren wiert voor 's landts welvaeren met alle gestigtigheijd en godtvrugtigheijd vanuijt de cathedraele kercke de processie van 't H. Bloet ons Heeren rondt den gewonen toer van den ommegang op 't volgende order omgedregen: voorop gingen de jongers onser militaire krijgsschole met de staetscocarde op d'hoeden en hunne gewone kleederen met linten van gelijcke caleuren omset; dan volgden menigvuldige meijskens van d'armescholen deser stadt⁽³⁸⁰⁾ verselt met de joffrouwen, hunne meestressen; dan de kinderen van de beijde armescholen⁽³⁸¹⁾, alle met cocardes; dan alle de ambagten deser stadt met hunne gewone eereteekens; daernaer de heele clergé der geestelijkheijd en 't H. Bloet ons Heeren, evenals of op H. Bloetdag jaerelijks in gebruijk is; agter hetzelve volgden d'edele heeren van de beijde agtbaere collegiën en degene van 't Proossche; agter dese de heeren regtsgeleerde en notarissen; dan de - fol. 74 - leden van de drij hooftgildens in volle uniforme en met hunne vliegende vaendels, gelijk ook degene der gilde van St.-Cruijs, alle met de staetsteekens en met waschlicht in d'handen het H. Bloet agtervolgende; agter dese volgden de stadtssoldaeten in de waepens met hun gewoon gespel; daernae volgden dertig uijtgelesen mannen te peert in kostelijcke uniforme, elk van dese hadden op het hooft een gelijcke husaeren-mutse en in d'handt een blooten sabre, hunne vesten waeren root en broeken geel, de casakken swart afgeset met geel en voordere staetscaleuren, hunnen peerden agtervolgden de processie vier en vier en twee commandeerden dezelve in zoo goede order alsof zij reets als dragonders lang zouden hebben gedient. Eijndeling wiert dese pligtige processie, van welcke men voorseker selden voorbeelden binnen Brugge gesien heeft, gesloten door een detachement van hondert mannen in de waepens van onse reets geïngaseerde manschap. Het was 1 1/2 ure eer dees processie ten eijnde was en duijsenden godtvrugtige verselden dezelve met alle gestigheijd. Langs den weg wiert gesongen de seven boetspalmen en de letanie - fol. 75 - van alle heijligen om den hemelschen

(380) In het 18de eeuwse Brugge waren er twee armenscholen, de Bogardenschool voor arme jongens en de St.-Elisabethschool voor arme meisjes. De ‘Arme Maegdekens stedeschole’, zoals St.-Elisabeth ook werd genoemd, werd in 1518 op initiatief van de Brugse magistraat opgericht in hef gasthuis van St.-Elisabeth in de Ezelstraat. De meisjes werden vooral huishoudelijke handvaardigheden aangeleerd, ze werden immers later als dienstmeisje uitbesteed. In 1781 werd de school overgebracht naar het Engels Jezuïtencollege aan de Speigelrei, in 1802 verhuisde ze naar het vroegere Magdalenahospitaal op de Garenmarkt. De school was toen reeds essentieel een stadsweeshuis voor meisjes geworden. In 1883 werd de St.-Elisabethschool afgeschaft. (J. VAN HOUTTE, De Geschiedenis van Brugge, o.c., blz. 388-389), (A. DUCLOS, Bruges..., o.c., blz. 304-305).

(381) De Bogardenschool was de Brugse armenschool voor jongens, zie hiervoor voetnoot 9 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788 en de St.-Elisabethschool was de armenschool voor meisjes, zie hierboven voetnoot 380.

[p. 116]

bijstant over de vaderlandtsche waepens af te smeeken, de gestigheijd en godtvrugtigheijd van ider in 't besonder zoo groot zijnde dat het versteenste hert moest beweegt worden. Het was heden wegens het streng jaergetijde zoo aengenaem sonneschijn alsof het somer zoude geweest hebben, waerdoor die pligtige processie met zoveel temeerder order omgedregen wiert.

(30 november 1789)

Op den 30 november 's morgens tusschen negen en thien uren zijn van de Mart vertrokken ontrent 200 mannen volontaire patriotten met de fusieken op de schouders en slaenden trommel voorop, ten meerderen deele degene van Meenen die alhier zedert de bestorming van onse casernen verbleven waeren en eenige geïngaseerde. Dese op de Coupure gekomen zijne, zijn seffens met twee verveerdigde schepen naer Gend vertrokken om hun verders bij het vereenigt leger te vervoegen.

Heden was de capelle van 't H. Bloet als naer gewoonte gesloten niettegenstaende het gerugt algemeen was dat het H. Bloet geduerende vijfthien daegen ter aenbidding van 't volk zoude geëxponeert geweest hebben en dat alle daege door de geestelijcke - fol. 76 - den ommegang zoude hebben gegaen geweest, welk gerugt men nu ziet besijden de waerheijd te zijn.

Heden verneemt [men] in de XCVI gasette uijt Weenen verscheijde berichten wegens den Turschen oorloog en dat de aerdshertoginne Marie-Anne⁽³⁸²⁾ de H. Sacramenten heeft gevraegt. Hunne koninglijcke hoogheden Marie-Christine en Albert⁽³⁸³⁾ worden tot Bonn verwagt. Uijt Parijs verscheijde besonderheden der landtsvergaederinge en merkweerdige gifte aen dezelve gedaen. Uijt Gend officiëelen uijttrek van eenen brief waerbij den generael Van der Meersch de stadt Diest stormmenderhand verovert heeft⁽³⁸⁴⁾. Bericht van het committé-generael tot d'aenveerding der nationeele troupen aen welcke de conditiën zullen voorgehouden worden.

(382) Hier werd naar alle waarschijnlijkheid Marie Anna, oudste dochter van Maria-Theresia bedoeld. Zij werd geboren in 1738 en overleed in het jaar 1789, wat overeenkomt met wat Van Walleghem verder aanstipte (zie fol. 80). (The New Encyclopaedia Britannica, 1794, dl. 8, blz. 534).

(383) De landvoogden Maria-Christina en Albert Casimir werden opgenomen in voetnoot 56 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1787.

(384) De bevrijding van Diest werd beschreven door S. TASSIER in: Les démocrates belges..., o.c., blz. 177.