Merckenweerdigste voorvallen en daegelijcksche gevallen. Brugge 1789

(Juni)

Derde trecking van de derde loterij in classen.

Op den 2, 3 en 4 junij is binnen de stadt Brussel op de groote saele van het Stadthuijs gehouden de derde treckinge van de derde loterije in ses classen, ingestelt in de Oostenrijcksche Nederlanden bij opene brieven van Zijne Majesteijt den keijser ende koning van den 5 september 1785, ter presentie van den keijserlijk en koninglijcken - fol. 310 - toesiender ende van twee heeren schepenen der stadt Brussel. - fol. 310-314 -

D'heer Lauwereijns, hooftman van de gilde van St.-Jooris, overleden.

- fol. 315 - Op den 3 junij naermiddag is binnen de stadt Brugge overleden mijnheer Charles Lauwereijns, heere van Roosendaele⁽¹³⁴⁾, etc., hooftman de[r] keijserlijcke en koninglijcke hooftgilde van den edelen ridder St.-Jooris, onderhouden in den ‘Ouden Hove’ binnen de stadt Brugge⁽¹³⁵⁾ en is op den 5 daernaer op de volgende wijse zeer pligtig begraeven geworden: naerdat het lijk desen naermiddag voor elk tentoon op eene pragtige wijse in baere gestaen hadde, wiert hetzelve 's avons om ses uren op de volgende wijse ter aerden bestelt: verscheijde vaenen gingen voorop, nevens hetzelve de heeren van den choor van de parochiale kercke van St.-Jacobs, gelijk ook alle de stedeballen deser stadt met brandende flambeeuwen verciert. Met de waepens agter het lijk volgden d'heeren vrienden, alle den edeldom deser stadt, gelijk ook alle de heeren schotters van de gilde van St.-Jooris in hunne gewone uniforme; aldus de lijckspligtigheden in de kercke van St.-Jacobs afgesongen - fol. 316 - zijnde, wiert het lijk gestelt in eene carosse en vervolgt door d'heeren vrienden, edeldom en de heeren schotters, vervoert langs de Steenstraete onder het geduerig singen van alle de stedeballen langs den weg tot aen de Smedepoorte, waer gekomen zijnde d'heeren vrienden hun plaetsten in eenige carossen en verscheijde torsen het lijk versellende, wiert vervoert langs St.-Michiels, omdieswille dat de brugge aen Steenbrugge afgebroken is om vermaekt te worden, tot op de parochie van Oostcamp waer het lijk, door menige parochianen der zelve parochie ingehaelt zijnde, desen avont door den heer pastor aldaer op het kerkhof begraeven wiert.

(134) Charles-Pierre Joseph Lauwereyns-de Diepenhede, heer van Roosendaele, Zuytcote..., overleed op 65-jarige leeftijd te Brugge op 3 juni 1789, hij werd begraven op het kerkhof van Oostkamp. Hij was de zoon van Charles-Joseph en van Thérèse-Gertrude de la Villette de Zuytcote, was gehuwd met Marie-Caroline vander Haghen de Zillebeke. Zijn politieke loopbaan begon hij als Raad op 4 maart 1752. Tussen 4 februari 1754 en 7 maart 1788 was hij schepen. In het culturele leven van de Brugse hogere kringen vervulde Lauwereyns-de Diepenhede eveneens een belangrijke rol. Hij was o.a. grootmeester van de Brugse loge ‘La Parfaite Egalité de Bruges’ (1770), medestichter van de ‘Société Littéraire’ (1786) en hoofdman van de St.-Jorisgilde (1769-1789). (J. GAILLIARD, Bruges et le Franc..., o.c., dl. 3, blz. 417-423), (Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. I, blz. 127, 129 en dl. II, blz. 8-9, 170, 174), (A. VAN HOUTRYVE, De Brugse Kruisbooggilde van Sint-Joris, Handzame, 1968, blz. 203), (S.A.B., Doop-, trouw- en begraafboeken, Algemeen Overlijdensregister, 1789 - St.-Jacob, nr. 65).

(135) Voor de St.-Jorisgilde zie voetnoot 54 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1787.

Ordonantie nopende de linwaetmart.

Op den 5 junij is bij hallegebode en placaete vanwegens d'heeren van 't collegie der stadt Brugge aengekondigt geworden dat op de klagten gedaen aen d'heeren van 't collegie der stadt Brugge door de leden der vrije laekenhalle hoe de marten der grouwe linwaeten, dewelcke de favorabelste - fol. 317 - van de

[p. 39]

gansche provencie plagt te zijn, teenemael teniet gaet ende vervalt door het opkoopen der linwaeten op de martdaegen door de zoogenaemde voortverkopers ofte kutsers⁽¹³⁶⁾ het van nu voortaen aen geene der zelve meer zal geoorloft zijn [op] de mart te komen, tenzij naer het luijden van de tweede poijse, veele min handt aen een stuk te slaen ofte naer den prijs der linwaeten te vraegen, op pene van te vervallen voor elcke contraventie in eene boete van 50 pond parasijse, te verdeelen d'helft aen den aenbrenger en d'andere helft aen den gemeenen armen; zullende op gelijcke boete geene kutsers daegs vóór de martdag aen eenige boeren mogen vraegen naer den prijs van hunne stukken, veele min afkoopen, nemaer zullen de boeren die op den volgenden martdag alle moeten op de mart ter publicke verkoopplaets bewegen⁽¹³⁷⁾.

(136) Een ‘kuts’, ‘kutser’ was iemand die op de markt kwam of te lande rondging om diverse goederen in grote hoeveelheden aan te kopen en dan verder te verkopen (fr. revendeur). (L.-L. DE BO, o.c., blz. 589).

(137) Zie S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 104-104v^o, S.A.B., Plakkaten, 3 juni 1789, reg. 36, nr. 100.

(7 junij 1789)

Op den 7 junij, feestdag van de H. Drijvuldigheijd en is vanuijt de parochiale kercke van St.-Gillis des naermiddaegs geene processie omgedregen - fol. 318 - dan alleen des avons naer het lof; de generaele absolutie nogtans is naer de plichtige hoogmisse, gelijk ook agter het lof als naer gewoonte gegeven geworden. Met het supprimeeren van dese, gelijk alle d'ander processiën, schijnt er van desen feestdag op St.-Gillisparochie, die alle jaere als eenen fermelen kerremisdag was, geene gedagtenis meer te zijn terwijl t'elken jaere aldaer de huijsen en straeten verciert en verscheijde autaeren gestelt wierden.

Toestant des keijsers; premie voor 't inbrengen der graenen belooft; de graenbrandewijnstokerijen verboden.

Op den 8 junij heeft men in de XLVI gasette vernomen dat den toestant van Z.M. den keijser wederom verergert is, dat de koortse en bloedtspouwingen zig andermael hebben veropenbaert. Door het Gouvernement-Generael der Nederlanden is eene premie belooft voor die graenen langs Lillo⁽¹³⁸⁾, etc., in dese landen zullen inbrengen⁽¹³⁹⁾, gelijk ook is eene stricte ordonantie bekent gemakt om alle plonderingen en tumulten te voorkomen⁽¹⁴⁰⁾, gelijk ook een verbodt van graenbrandewijn - fol. 319 - in de Nederlanden te stooken op verbuerte van den halm⁽¹⁴¹⁾ en andere swaere penen⁽¹⁴²⁾; met het aenkondigen van welk verbodt den graenbrandewijn seffens binnen de stadt Brugge zeer in prijs verhoogt is en van 20 stuijvers reets tot 28 stuijvers in prijs verhoogt is geworden.

(138) Lillo is een voormalige gemeente in de provincie Antwerpen, ze werd in 1958 opgenomen door Antwerpen in het kader van de havenuitbreiding. Het dorp moest plaats maken voor het Kanaaldok. Op het einde van de 16de eeuw had Lillo een belangrijke militaire betekenis. Op initiatief van Willem van Oranje werd daar immers het Fort van Lillo opgericht ter verdediging van Antwerpen (1584). Het stond rechtover het Fort Liefkenshoek (zie verder voetnoot 506), maar aan de andere oever van de Schelde. Beide forten waren na de Vrede van Münster aan de Verenigde Provinciën toegewezen, de sluiting van de Schelde was daardoor mogelijk. In 1785 kreeg Jozef II de forten in handen. (Winkler Prins Encyclopedie van Vlaanderen, Brussel, 1974, dl. 4, blz. 186-187).

(139) Zie S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 104v^o-105, S.A.B., Plakkaten, 6 juni 1789, reg. 36, nr. 101.

(140) De ordonnantie van 3 juni 1789 werd uitgevaardigd naar aanleiding van de berichten dat in enkele steden van de Nederlanden huizen werden geplunderd omwille van de duurte van de granen. De ordonnantie moest een aanmoediging voor de graaninvoer zijn en ook verdere plunderingen verhinderen. Om de invoer aan te moedigen werd een premiestelsel ingevoerd: per last rogge werd een premie van 45 florijnen toegekend; op die manier hoopte men de prijzen te drukken. Om plunderingen tegen te gaan werden zware straffen vooropgesteld: de doodstraf voor de overvallers en plunderaars van graantransporten en van huizen, winkels en opslagplaatsen; geseling en 10 jaar opsluiting voor onruststokers. De ordehandhavers werden erop gewezen voldoende voorzorgsmaatregelen te treffen en dag en nacht patrouilles uit te sturen naar het platteland. Bovendien werd uitdrukkelijk gesteld dat de bestraffing vlug en efficiënt diende te gebeuren. (O.P.B.A., 3^o serie, dl. 13, blz. 294-295), (S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 105-106), (S.A.B., Plakkaten, 3 juni 1789, reg. 33, nr. 116).

(141) Halm, alm, alme, alaam, d.i. werktuig. (L.-L. DE BO, o.c., blz. 46-47).

(142) Wegens de felle stijging van de graanprijzen en om het opkopen van graan tegen te gaan werd de distillatie van brandewijn verboden door de ordonnantie van 5 juni 1789. Overtredingen op deze maatregel worden bestraft met de inbeslagname van het materiaal, vermeerderd met een geldboete van 200 kronen voor de eerste overtreding, 400 kronen voor de tweede overtreding en een willekeurige som vanaf de derde overtreding. (O.P.B.A. 3^o serie, dl. 13, blz. 297-298), (S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 106v^o-107), (S.A.B., Plakkaten, 5 juni 1789, reg. 29, nr. 74).

Lijkdienst in St.-Jacobskercke gedaen.

Op den 8 junij wiert in de parochiale kercke van St.-Jacobs 's morgens om elf uren gedaen eenen zeer pligtigen lijkdienst wegens het afsterven van d'heer Lauwereijns, waer d'heeren vrienden, alle den edeldom deser stadt en de confraters van de gilde in hunne uniforme tegenwoordig waeren. Den volgenden dag 's morgens om negen uren zijn alle dezelve heeren, gelijk degene van de gilde van St.-Jooris, gereden met carossen en fouturen naer de parochie van Oostcamp alwaer om thien uren ter zelve intentie eenen pligtigen lijkdienst in de parochiale kercke aldaer, door den heer pastor, afgesongen wiert.

[p. 40]

Rechtveerdige justitie gedaen voor het Stadthuijs der stadt Brugge op den 13 junij 1789.

- fol. 320 - Omdieswille dat gij, Henrij Hensenrij, soon van Charles, oudt 32 jaeren, geboortig twee mijlen van Parijs in Vrankerijk, timmerman en scheepwerker van stijle, ofte zoo gij andersints met naem of toenaem moogt wesen genaemt, u zoo verre hebt vervoordert van op den 18 meij lestleden, binnen de stadt Brugge aengekomen zijnde, 's morgens tusschen ses en seven uren eene duere in een huijs in de Pottemaekersstraet, bewoont bij joffrouw Floré, hebt vinden openstaen en den zelven huijse ingetreden zijnde gij hebt bestaen langs den gang te gaen tot op den hof alwaer, zoo gij zegt, een venster te hebben vinden openstaen van de agterkaemer komende op den hof en door dezelve gekropen zijnde gij van de aldaer staende taefel hebt ontweert een catoene jak ende rock en eene gelijcke schorte, een paer - fol. 321 - diamante ooringen aen welcke twee fijne peerlen waeren hangende en een paer schoenen onder de taefel vindende staen waerin waeren een paer silvere gespen, hebt gij dezelve daer uijt ontweert en de schoenen laeten staen. Dus met dees effecten wederom den venster uijtgekropen zijnde en degene van den huijse hoorende spreeken, zijt gij gegaen naer de agterpoorte die gij poogde te openen, dog dezelve met twee grendels en slot gesloten vindende, zijt gij zonder ontdekt te worden langs den gang het huijs uijtgegaen; hebbende gij u, desen morgen de gestolen effecten altijdt bij u hebbende, begeven door verscheijde straeten totdat gij gekomen zijt in d'herberge Den Kleenen Wolf, regt over het comtoir principael van Zijne Majesteijt⁽¹⁴³⁾ ende u gestolen effecten aldaer nedergeleijt hebbende, hebt gevraegt naer eenen kleerkoper om dezelve te verkopen zoo gij voorgaf uijt armoede; dog dezelve aen degene van - fol. 322 - het huijs te koop presenteerende, hebt gij voor de catoene schorte gevraegt 20 schellingen wisselgelt, dog u 2 schellingen geboden zijnde, hebt den koop voor 5 plaketten toegeslaegen; voor de jak ende rock 27 schellingen wisselgelt vraegende, hebt die gelaeten voor 5 schellingen; voor de zilvere gespen een croonstuk vraegende, hebt die gelaeten voor 7 schellingen wisselgelt zooals u geboden wiert en die 14 schellingen in zilver weerdig waeren; voor d'ooringen die tot 10 pondt, veerthien schellingen wisselgelt weerdig waeren, hebt gij drij croonstukken geëijscht zonder dat gij dezelve aldaer bij gebrek van gelt hebt konnen verkopen. Hiermede d'eene straet uijt- en d'andere ingaende zonder, zoo gij zegt, te weten langs waer, hebt gij eene vrouw aen haere deur vinden sitten en aen dezelve gevraegt naer eenen juwelier, die u vraegende wat gij te koop hadt haer d'ooringen hebt getoont en tot 7 croonen - fol. 323 - daervan eijsschende, dog dese vrouw, zoo gij zegt, aan u onbekent, gelijk ook de straet, u voor dezelve 3 croonen biedende, hebt gij den koop toegeslaegen zonder dat men tot nog toe heeft konnen agterhaelen aen wie gij dezelve hebt verkogt. Met het ontfangen gelt nog eenige daegen in dese stadt verbleven hebbende, zijt gij op eenen avont gegaen naer Schipsdaele in meijning van des anderendaegs naer Oostende te vertrekken en in d'herberge genaemt Oostende blijvende logeren, hebt gij 's morgens, opstaende, van den boort van de schouwe ontweert een gelaeden pistole, waerschijnelijk tot eenig quaedt voornemen, waermede gij op sondag den 24 meij in plaets van naer Oostende te gaen andermael naer de stadt Brugge zijt weergekeert, op welcken dag d'eene herberg uijt en d'andere in gesworven hebbende des avons zijt gekomen in d'herberge Den Groenen Leeuw in de Spangjaersstraete ende aldaer tot laet in - fol. 324 - den nagt verblijvende, hebt gij groote carelle en rusie gemakt, tot zoo verre dat gij uwe

(143) Het ‘comtoir principal van Zijne Majesteit’ was het kantoor waar de belastingen (zowel directe als indirecte) geheven door de centrale overheid, toekwamen. Het basiswerk voor de kennis van het belastingsstelsel in de Oostenrijkse Nederlanden, in G. BIGWOOD, Les impots généraux dans les Pays-Bas Autrichiens. Etude historique de législation financière, Leuven, 1900.

[p. 41]

gelaeden pistole uijt uwen sak hebt getrokken en daermede eenige verdreegingen hebt gedaen, waerom om de borgerlijcke wagt gegaen zijnde, zijt gij van dezelve vastgenomen, in d'handen van welcke nauwelijcks zijnde gij aen hun langs den weg de begaene dieverijen hebt bekent gemakt en desen nagt in de borgerlijcke wagt⁽¹⁴⁴⁾ bewaert wordende, zijt gij des anderdaegs beweegt in egte van vangenisse; zijnde gij nog grootelijcks verdagt van geduerende u vagabonneerende en gauwdievende leven nog andere strafbaere faiten te hebben begaen.

Van alle welke geduerende uwe detentie, zoo bij wettelijcke genomen informatiën, uwe eijgene bekentenissen, als andersints, den rechter [is gebleken] om genoegen en zal straffen ingevolgen Zijne Majesteijts placaeten, andere in exempel. Zoo is 't dat d'heeren borgmeesters en schepenen - fol. 325 - der stadt Brugge, gesien hebbende den schriftelijcken crimineelen heersch t'uwen laste gemakt ende beleden, condemneeren, zoo sij condemneeren bij desen, u, Henrij Hensenrij, soon van Charles, oudt 32 jaeren, geboortig twee mijlen van Parijs in Vrankrijk, timmerman en schipwercker van stijle, ofte zoo gij andersints met naem ofte toenaem moogt wesen genaemt, alhier present, van gebragt te worden op een schavot vóór het Stadthuijs der stadt Brugge en aldaer ter discretie van schepenen door den scherprechter met roeden te worden gegeesselt, dies t'eijnden voor altijdt uijt het keijserlijk en koninglijk gebiedt gebannen te worden. Aldus gedaen in gebannen Vierschaere in 't Stadhuijs der stadt Brugge, op den 13 junij 1789 en ten zelven daege geëxecuteert⁽¹⁴⁵⁾.

Desen geëxecuteerden is den zelven persoon die op den 30 meij, als hiervooren fol. 308 aengewesen, vóór 't Stadthuijs tentoon gestaen heeft en die - fol. 326 - ontfangende heden voor zijne begaene faiten 75 slaegen, vehement geschreeuw in de Fransche taele onder het ontfangen der zelve mackte, zeer gewillig naer het ontfangen der zelve met gevouwen handen aen d'heeren vergiffenis vraegende; daegs hiernae ook tot buijten de poorten deser stadt vergeleijt wordende.

(144) Voor informatie over de Burgerwacht zie ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ van deel 1787, voetnoot 80 en van deel 1788, voetnoot 7.

(145) In tegenstelling tot wat Van Walleghem schreef, was het Carolus Fromentain die op 12 juni 1789 voor het gerecht werd gebracht. Hij werd geboren te Argenteuil, was 31 jaar, ongehuwd, timmerman en ‘schipwerker’ van beroep. Op 23 mei kwam hij aan te Brugge, in de Pottenmakersstraat beging hij de eerste diefstal. De beschrijving van Van Walleghem is volkomen in overeenstemming met het verslag van het gebeuren in het Verluydboek. Ook zijn opsomming van de gestolen goederen klopt, met uitzondering evenwel van één kledingstuk. De verkoop van de goederen gebeurde zoals Van Walleghem het beschreef. Voor de opgenoemde feiten kreeg Fromentain de straf van 25 jaar verbanning uit de Nederlanden. (S.A.B., Kriminele Rechtspraak, Verluydenboek 1727-1795, n^o 192, fol. 10-12).

Ordonantie nopende de grootbrouwers.

Heden, den 13 junij, wiert bij hallegebode en placaete vanwegens d'heeren van 't collegie deser stadt bekent gemakt eene zeer strenge ordonantie nopende de grootbrouwers deser stadt Brugge tot voorkoming van alle de rechten der bieren, als wegens de fraudeleuse vermindering der fustagiën⁽¹⁴⁶⁾ tot groot naedeel van d'ingesetene deser stadt; om alle welcke te voorkomen geene brouwers meer vier onder den ketel en zullen vermogen te steken vóór ten comtoire te hebben afgehaelt een schriftelijk biliet inhoudende hoeveel tonnen zij van de te brouwen brouwte - fol. 327 - zullen trecken, telkens op de boete van 100 guldens; zullende gelijckelijk vier uren naerdat het bier zal getont worden, moeten inkennis doen om de(s) tonnen te worden gesteken en om te konnen sien de groote der fustagiën en of er volgens het eerste inken geen meer tonnen en zullen getrokken zijn, om dus alle schaede wegens de rechten en het verminderen der fustagiën, die aen 't publicq zeer naedeelig zoude konnen worden, op alle mogelijcke devoiren te voorkomen⁽¹⁴⁷⁾.

(146) In het Middelnederlands woordenboek werden de woorden ‘fustalie’ en ‘fusten’ opgenomen. Zij werden omschreven als respectievelijk vaatwerk voor wijn en tonnen. Deze woorden, net als het door Van Walleghem gebruikte ‘fustagie’ zijn naar alle waarschijnlijkheid afgeleid van het Franse ‘futaille’. (E. VERWIJS, J. VERDAM, o.c., dl. II, blz. 857).

(147) Zie S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 106-106v^o, S.A.B., Plakkaten 10 juni 1789, reg. 36, nr. 102.

[p. 42]

Geene processiën op den sondag onder 't H. Sacramentfeest omgedregen.

Op den 14 junij, sondag, geviert wordende onder d'octave van het H. Sacrament⁽¹⁴⁸⁾ en zijn vanuijt geene parochiale kercken deser stadt eenige processiën omgedregen evenals of zulks noijt en was gepleegt geweest, zoodat desen dag, die weijnige jaeren geleden wegens de zoogenaemde ‘kleene kerremis’ met zooveel luijster plagt geviert te worden, zoo wegens het oprechten der menige autaeren, het vercieren der huijsen en straeten, als andersints, heden zoo stil is doorgebragt alsof zulks noijt - fol. 328 - en waere gepleegt geweest. Het draegen van de processiën op alle daegen van d' H. Sacramentoctave door de cloosters, gelijk over jaer elk op zijnen toer, onderblijft ook teenemael, behalvens nogtans dat gepasseerden vrijdagnaermiddag de processie langs de Ganseplaetse, als over jaer, door de eerweerde paters Predikheeren op hun eijgen priveel, zonder consent, is omgedregen geworden, waerom seffens door onsen eerweerdigsten heer bisschop naer alle d'andere cloosters contre-orders zijn gesonden van geene processiën, tenzij rondt de kerk en panden, om te draegen.

Op H. Sacramentdag nogtans is met allen luijster de gewone processie als naer gewoonte omgedraegen en den goddelijcken segen over de vendels van Z.M. den keijser ende koning, op de Mart in de waepens staende, gegeven geworden⁽¹⁴⁹⁾.

(148) Zie hiervoor voetnoot 120 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788.

(149) Zie hiervoor voetnoot 64 van deel 1788.

De Schotters der hantboge komen van Thourhout.

Op den 15 junij zijn d'heeren Schotters van de hantboge⁽¹⁵⁰⁾ deser stadt Brugge tegens den avont met grooten treijn in verscheijde fouturen alhier - fol. 329 - aengekomen van de groote schie[t]feest gisteren en heden binnen de stadt Thourhout gehouden (ziet den inhout der zelve in de XV Gasette van Gend van den 19 februarij lestleden) en die voorseker de luijsterlijckste geweest is van alle de schietfeesten die er geduerende desen somer in Vlaenderen gehouden zijn. In dese schietfeest heeft de gilde van Brugge gewonnen eenen opperzijdevogel behalvens elf mindere vogels, gelijk ook d'eeremadalie van de meeste vogelen te hebben op de persse gestelt. De gilde van Jabbeke heeft in dees schietfeest gewonnen twee opperzijdevogelen, vijf mindere ende bij loting den oppervogel; aen de gilde van Honschote is toegewesen d'eeremadalie, gelijk ook degene van verstgelegen gekomen te zijn.

(150) De leden van de St.-Sebastiaansgilde werden ook ‘confraters van de handboog’ genoemd. Zie hiervoor voetnoot 133 van deel 1788 (‘Merckenweerdigste Voorvallen’).

Arrivement en vertrek van hunne koninglijcke hoogheden binnen Brugge.

Op den 16 junij 's middaegs tusschen 12 en 1 uren zijn met de bargie van Gend, bespannen met sesthien peerden, binnen de mueren - fol. 330 - der stadt Brugge aengekomen hunne koninglijcke hoogheden de gouverneurs-generaels der Nederlanden, verselt door de gravinne d'Esterhazij en door den generael De Kempele⁽¹⁵¹⁾. Het doorluchtig geselschap aen 't sas in de Coupure aengekomen zijnde, wiert verwellekomt door onsen eerweerdigsten heer bisschop, besonderste heeren van 't collegie en d'overste der militaire, die hun alle

(151) Dit korte bezoek aan Brugge werd ook door R. Coppieters vermeld. Onder het hoog gezelschap bevonden zich inderdaad de beide landvoogden, princes Esterhazy en M. de Kempelen. (P. VERHAEGEN, Journal..., o.c., blz. 149). Voor gegevens m.b.t. de landvoogden Albert Casimir en Maria Christina verwijzen we hier naar voetnoten 56 en 117 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1787. Princes Esterhazy hebben we niet nader kunnen identificeren. We kunnen echter wel veronderstellen dat zij behoorde tot de oude, zeer rijke Hongaarse familie Esterhazy waarvan bekend is dat zij zeer in de gunst van de koninklijke familie stond omdat zij veel had bijgedragen tot de vestiging van de Habsburgse dynastie in Hongarije (zie hiervoor M. MOURRE, Dictionnaire Encyclopédique d'histoire, Parijs, 1978, blz. 1647). Over de figuur van M. de Kempelen hebben we geen gegevens teruggevonden.

[p. 43]

op de bargie begeven hebbende, de stadt met het doorluchtig geselschap doorgevaeren zijn, alle de bruggen tevooren gedraeijt zijnde. Aen 't sas bij den Com gekomen zijnde, naem elk in 't besonder zijn afscheijt van hunne koninglijcke hoogheden, waermede de bargie onder den toeloop van duijsenden menschen door den Com zeer snellelijk voortvaerde in d'Oostensche vaert en vervolgens naer de stadt Oostende, alwaer het doorluchtig geselschap vóór den avont aengekomen zijnde, den nagt doorgebragt - fol. 331 - heeft ende des anderdaegs de besonderste merkweerdigheden aldaer besichtigt hebbende langs het strange⁽¹⁵²⁾ par fouture gereden zijn naer Blankenberge, alwaer in den naermiddag aengekomen zijnde het doorluchtig geselschap een pragtig middagmael genomen heeft, waernae tusschen vijf en ses uren andermael langs de Ezelpoorte binnen de stadt Brugge aengekomen zijn; dog binnen dese stadt in d'Ezelstraete aengekomen zijnde, ontmoete het doorluchtig geselschap de processie uijt de parochiale kercke van St.-Jacobs die heden naermiddag uijt alle de parochiale kercken deser stadt tot slot van d'octave van 't H. Sacrament omgedregen wordt. Hunne koninglijcke hoogheden en voorder geselschap stapten terstont uijt hunne rijdcoetse en agtervolgden tevoet de processie tot in de kercke der eerweerde paters Discalsen⁽¹⁵³⁾ waer hun zoo haest doenelijk elk eenen stoel toegebragt wiert ende daer zoolang vertoefden - fol. 332 - totdat de benedictie met het Alderheijligste gegeven was, aldaer vertoevende totdat de processie uijt de straete teenemael vertrokken was. Het rijtuijg dat zij ter deser gelegentheijd eene straet hadden doen omrijden weder toegekomen zijnde, stapten zij in hetzelve ende aen 't Hof van Commercie aengekomen zijnde, wierden ses andere peerden aen het rijtuijg gespannen middelertijdt dat alle d'oversten der militaire die aldaer in afwagting gestaen hadden een teermoedig afscheijt van het doorluchtig geselschap nam, zonder dat iemant uijt het rijtuijg aftrad. Zoo ras de peerden aengespannen waeren, reed het rijtuijg in post door de stadt en Cruijspoorte langs den calsijdeweg naer de stadt Gend waer hunne koninglijcke hoogheden nog desen avont laet aengekomen zijn en dus, dat te verwonderen is, zonder binnen de stadt Brugge bij iemant eenig verblijf genomen te hebben dezelve onder de toejeuging van veele inwoonders verlaeten hebben.

(152) ‘Strange’ werd door L. De Bo gedetineerd als ‘het strand van de zee’. (L.-L. De Bo o.c., blz. 1111).

(153) Voor de Discalsen of Ongeschoeide Karmelieten zie voetnoot 69 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788.

Z.M. den keijser mat hoe langer hoe meer af.

- fol. 333 - Op den 18 junij heeft men in de XLIX gasette vernomen hoe Zijne Majesteijt den keijser hoe langer hoe meer oogblijkelijk in kragten afmat, dat Z.M. wederom het gebruijk van de ezelinnemelk heeft hernomen die hij hadt verlaeten en dat de geneesheeren, naer alvooren alle de middelen van de konste uijtgeput te hebben, zeggen dat men de nature alleen moet laeten wercken zoodat men wegens dien toestant van Z.M. in de grootste ongerustigheijd is.

Besonderheden der reijse van hunne koninglijcke hoogheden.

Men verneemt uijt Gend d'omstandigheden van de reijse van hunne koninglijcke hoogheden, gelijk ook des zelfs verrichtingen aldaer, met eenige ander besonderheden van hunne reijse naer verscheijde andere plaetsen in de Nederlanden.

[p. 44]

Monink, derden dief van O.-L.-V.-kerk, ontdekt.

Op den 20 junij 's morgens wiert naer lange devoiren en opsoekingen ontdekt in het huijs van zijnen broeder bij Sulferenberg, den derden dief van de begaene diefte van O.-L.-V.-kercke genaemt Monink, begaen in den nagt tusschen - fol. 334 - den 7 en 8 julij 1788 (siet hiervooren, fol. 120)⁽¹⁵⁴⁾ en bij sententie crimineel uijt de landen van Z.M. den keijser ende koning gebannen als vlugtig bedegen zijnde (siet verders hiervooren fol. 202, waer vermelt staet dat desen zig korts naer zijne vlugt op een schip naer d'Oost-Indiën hadde begeven, dog onwaer is geweest en zulks alleen dus door het publicq ver[s]preijt wiert). Desen is heden in egte van vangenisse beweegt geworden, grootelijcks verdagt zijnde van nog veele andere dieften binnen dese stadt Brugge sedert zijne stoute wederkomst van zijne vlugt te hebben begaen, zoo van het loot onlangs aen de stedeschole gestolen, waervan hij reets pligtig betegen is. In zijn huijs en steenput zijn door d'heeren reets veel huijssoekingen gedaen en veele effecten aldaer bevonden die naer 't collegie beweegt zijn en hij daeraf nauwkuerig afwijs zal moeten doen en seker veel door hem zal aen den dag komen.

(154) Nadere informatie betreffende de misdaad en de rechtszaak waarbij Joannes Mourinck, alias Moninck, betrokken werd, vindt men onder ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788, voetnoten 166 en 234.

De Staeten van Brabant en Henegauw worden afgeschaft; kaemers van den Grooten Raedt tot Brussel op te rechten en andere seltsaemheden.

- fol. 335 - Op den 22 junij heeft men in de L gasette vernomen eene zeer stricte ordonantie van Z.M. den keijser ende koning van den 18 deser van agt artikelen waerdoor de Staeten van Braband voor hunne aenhoudende ongehoorsaemheijd, weijgering der subsidiën ende vermeten onderhandelingen teenemael, gelijk de Staeten van Henegauw, worden afgeschaft ende vernietigt, gelijk ook voor dese provencie den heelen inhout der Blijde Inkomste herropen, afgeschaft ende vernietigt is geworden⁽¹⁵⁵⁾; zullende seffens alle des zelfs bediende hunnen eed moeten afleggen en eenen nieuwen van getrouwigheijd moeten sweeren aen 't Gouvernement-Generael van Z.M. den keijser ende koning willen zij hunne bedieningen blijven behouden, den wonderbaeren inhout verders te zien zijnde in de gemelde stricte ordonantie. Eene andere verklaeringe des keijsers van drij artikelen behelst dat er - fol. 336 - eerstdaegs binnen de stadt Brussel zullen opgerecht worden twee kaemers van den Grooten Raedt die de justitie zullen bedienen voor de provencie van Brabant⁽¹⁵⁶⁾. Nopende den toestant des keijsers verneemt men van den 10 deser uijt Weenen nog zeer onaengenaeme tijdingen: dat Z.M., meijnende naer de misse te gaen, met eene flouwte is overvallen waerop een aenhoudende koorstse gevolgt is.

Uijt verscheijde plaetsen van Duijstlandt en Holant ontfangt men zeer onaengenaeme tijdingen van wolkbrueken en groeve haegelbuijen die groote overstroomingen veroorsakt en veel schaede aen de velden toegebragt hebben.

Zoo men alhier binnen Brugge nu verders uijt Brabant verneemt, zijn er bij het scheijden van de leste vergaederinge van d'heeren Staeten, die alles bleeven weijgeren, eenige bij den kop gevat en in de boeijen geslaegen, terwijl het meest alle de andere met loosheijd ontvlugt zijn; uijt welcke gebeurtenis men nog meerder gevolgen te verwagten heeft.

(155) Op 18 juni 1789 werd de keizerlijke ordonnantie uitgevaardigd die de vroegere toegevingen, verleend aan de provincie Brabant, herriep. Als reden werd het gedrag van de Staten van Brabant opgegeven De besluiten van 7 januari en van 15 februari 1789 waren een eerste waarschuwing geweest, er werd echter niet op ingegaan (zie hiervoor voetnoot 35). De ordonnantie bepaalde dat alle toegevingen, alle privilegies en de Bijde Inkomst werd opgeheven. De deputatie van de Staten van Brabant werd afgeschaft. De ontvangers en andere functionarissen mochten in dienst blijven mits eedaflegging aan de keizer. De belastingen moesten zonder uitstel betaald worden. De Raad van Brabant werd tevens wegens de ongehoorzaamheid en de moeilijkheden van 1787, opgeheven. Brabant verloor zijn eigen juridische macht en werd onder de bevoegdheid van de Grote Raad van Mechelen geplaatst. (O.P.B.A., 3^o serie, dl. 13, blz. 302-305), (S.A.B., Plakkaten, 18 juni 1789, reg. 33, nr. 121 en 122).

(156) Het betreft hier de ordonnantie van 18 juni 1789, in feite de uitwerking van de artikels 5 en 6 van de vorige ordonnantie, m.b.t. administratie van de rechtspraak in de provincie Brabant. De justitie binnen Brabant werd overgedragen aan de Grote Raad van Mechelen. In Brussel werden daarom twee Kamers van de Grote Raad opgericht die dezelfde functie vervulden als de opgeheven Raad van Brabant. Het personeel werd overgenomen, maar mits het afleggen van de eed van trouw aan de keizer. (O.P.B.A., 3^o serie, dl. 13, blz. 305).

[p. 45]

Ordonantie waerbij alle geschot verboden wordt.

- fol. 337 - Op den 24 junij is vanwegens d'heeren van 't collegie deser stadt Brugge bij hallegebode en placaete stiptelijk als meermaels verboden alle geschot bij den dag ofte des avons binnen de stadt Brugge zoo met canons, kaemers⁽¹⁵⁷⁾, kruijperkens⁽¹⁵⁸⁾ ofte fuseijen ende alle andere materiën welkdaenig die zouden mogen wesen, ten waere in besloten hoven ende met voorig bekomen consent van d'heeren van 't collegie alles, op de boete van 10 pond parasijse voor elcke contraventie; zullende de ouders dezelve voor hunne kinderen moeten instaen⁽¹⁵⁹⁾.

Heden, feestdag van den H. Joannes Babtista, welck geschot t'elcken jaere op desen dag meest plagt plaetse te hebben 's avons aen de menige vruegdevieren die in menigte plagten ontsteken te worden en worden vooralsnu wegens de volkomen afschaffing van desen feestdag weijnig of geen vruegdevieren meer ontsteken en desen nagt is zoo gerust afgelopen alsof zulks nimmermeer was gepleegt geweest⁽¹⁶⁰⁾.

(157) De Bo als verklaring van kamer: korte loop van een geweer die men in de grond plant of in een blok hout bevestigt en losbrandt. De kamers worden vaak vervaardigd uit oude geweerlopen die gedeeltelijk werden verkort. (L.-L. DE BO, o.c., blz. 486).

(158) Het woord ‘kruijperkens’ hebben we niet teruggevonden. Gezien de context lijkt een vergelijking met de huidige ‘voetzoekers’ ons niet onwaarschijnlijk.

(159) We hebben het betreffende hallegebod en plakkaat niet teruggevonden.

(160) Hier werden de St.-Jansvuren bedoeld. Gedurende de hele 18de eeuw bleef dit oude volksgebruik van toepassing. Op de feestdag van de Heilige Joannes-Baptist, 24 juni, werden houtvuren aangelegd waarin allerlei onbruikbare voorwerpen werden gegooid. Dit gebeurde op openbare plaatsen in de steden en dorpen, het aanwezige volk zong en danste rond het vuur om gezuiverd te worden van ‘kwade humeuren’ en bevrijd te blijven van alle ziekten. Vooral op het platteland was er nog een tweede gebruik levendig: er trokken stoeten door de velden met strofakkels en toortsen van dennehout, daarmee wilde men de voorspraak van de Heilige Joannes bekomen om Gods zegen over de vruchten af te smeken. (V. VANDE VELDE, Feesten van het kerkelijk jaar en hunne volksgebruiken, Brugge, 1929, blz. 128-130).

Aenbelangende pointen ter beraetslaeginge van Brabant; belastingen voor des zelfs getrouwe on[der]daenen afgeschaft en ander aenbelangende stukken.

- fol. 338 - Op den 25 junij heeft men in de LI gasette vernomen de vier aenbelangende pointen die ter beraetslaeginge door Z.M. den keijser ende koning aen d'heeren Staeten van Brabant zijn voorgestelt geworden en aen welckers vervollinge Z.M. hadt vastgehegt de handhaevinge van de oude consistutie deser provencie, hoe de heeren Staeten, hunne toestemminge in die schikkinge geweijgert hebbende op voorwensel dat hunnen eedt hun zulks belette, zijn als voorgaendelijk gemelt afgeschaft, vernietigt en den heelen inhout der Blijde Inkomste herropen geworden. Alsmede is in het licht gekomen eene verklaeringe des keijsers van den 19 deser waerbij onder andere reets eenige belastingen voor de getrouwe onderdaenen van Brabant worden afgeschaft⁽¹⁶¹⁾. Verders nog een alderaenbelangenste stuk van Z.M. den keijser ende koning (wiens gesontheijdtsgesteltenisse volgens de tijding uijt Weenen nog altijdt even wankelbaer is) en waerbij Z.M. in oneijndige uijtdrukkingen, die het - fol. 339 - hardste gemoed moesten bewegen, zegt dat hij, naer een langduerige vergetentheijd van het voorgevallene in Braband geduerende eene reeks van twee jaeren door welcke zijn geheijligden persoon zoo vreedelijk is gequest geweest, zig eijndeling gedwongen heeft gevonden zijn souvereijn gesag in alle volheijd te hervatten, dog dat Zijne Majesteijt nog met genoegen de hand zal toereijken aen degene van zijn getrouwe onderdaenen die, weggesleept door den stroom van een ongeluckig misverstant, hunne plicht t'zijnen opsicht hebben ontkent ende welcke nu met vertrouwen ende rechtsinnigheijd hunnen toevlugt zullen nemen tot zijne goedertierentheijd ende goetheijd; vervattende dit zoo seltsaem stuk nog menige andere dringende uijtdrukkingen van Z.M., vervolt met eene ongronderelijcke wijsheijd, langmoedigheijd en goedertierentheijd, tot welckers inhout, als weerdig voor 't naegeslacht te worden vereeuwigt, den leser oversende om hetzelve in - fol. 340 - alle zijne deelen te doorgronden⁽¹⁶²⁾.

(161) Op 19 juni 1789 werd inderdaad een keizerlijke verklaring uitgegeven waarin werd benadrukt dat alle middelen zouden worden aangewend om de bevolking van Brabant te verlichten van enkele provinciale lasten. Belastingen zoals de beden, de twintigste penning en andere inkomsten zouden verder berekend worden op basis van het vorig jaar. De rechten op het slachten en het malen, die vooral zwaar wogen op de plattelandsbewoners, werden afgeschaft. (O.P.B.A., 3^o serie, dl. 13, blz. 305-306).

(162) Op 20 juni 1789 werd te Brussel een keizerlijk manifest uitgegeven m.b.t. het strenge optreden van de keizer in de Nederlanden. Daarin werd, zoals Van Walleghem vermeldde, benadrukt dat de keizer steeds gehandeld heeft met de intentie de noden van het volk te verlichten. Steeds werden zijn goede bedoelingen in twijfel getrokken. Twee jaar lang heerste onrust in een deel van zijn provincies, vooral in Brabant. De keizer probeerde het wederzijds vertrouwen te herstellen, maar de Staten gingen op de verzoeningspogingen niet in. Op 20 juni dekreteerde hij dan ook dat de oude constituties werden opgeheven. Hij bevestigde zijn autoriteit, maar hij wees er echter op dat aan de eigendomsrechten en de individuele vrijheid van zijn onderdanen niet zouden geraakt worden. (O.P.B.A. 3^o serie, dl. 13, blz. 306-307).

[p. 46]

Zoo men verders tot nog toe uijt Brabant verneemt, loopen alle die merkweerdige veranderingen daer gerustelijk af zonder eenige saemenrottingen of oproerigheden te ontmoeten, daer nogtans twee jaeren geleden, zooals men in mijne voorige deelen zien kan, zulkdaenige wanorders, zelfs om mindere oorsaeken, binnen de Nederlanden hebben plaetse gehadt.

Geene processie op St.-Pietersdag omgedregen.

Op den 29 junij, feestdag van den H. Petrus en Paulus, en is als naer jaerelijcksche gewoonte vanuijt de kercke der eerweerde paters Recoletten wegens desen feestdag geene processie rondt de Vischmart en ander straeten omgedregen evenals of zulks noijt en was gepleegt geweest.

Een Jode wordt van de peerdemart van Thourhout voor [het] begaen eener diefte ingebragt.

Heden tegen den avont zijn van Thourhout, waer het peerdemart hadde geweest, binnen Brugge aengebragt en in egte van vangenis beweegt drij Joden van natie die aldaer hadden dreijgen te stelen eene borse waerin waeren 70 guineen⁽¹⁶³⁾, zoo nogtans dat zij betrapt wierden wanneer eenen deser de borse in den sak vast hadde om die met behendigheijd te ontroven⁽¹⁶⁴⁾.

(163) Voor de waarde van de Engelse Guinée zie voetnoot 180 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788.

(164) De rechtszaak die normaliter op de genoemde arrestatie volgde, hebben we niet teruggevonden. We dienen er evenwel op te wijzen dat de ‘Crimboucken’ van het Brugse Vrije een hiaat vertonen vanaf 23 mei 1789. Nochtans waren het precies deze ‘Crimboucken’ die we als bron voor de criminele rechtspraak binnen het Brugse Vrije gebruikten omdat ze de neerslag waren van zowel de ondervraging van de beschuldigden als van het uitgesproken vonnis. (R.A.B., Brugse Vrije, Crimboucken, n^o 1737).

Wondere begraeving van d'heer Kuekelink.

- fol. 341 - Op den 30 junij wiert het lijk van sieur Frans Kuekelink⁽¹⁶⁵⁾, jongman, wonende in St.-Jansstraete, op de volgende wondere wijse begraeven; zijnde den zelven over twee daegen zeer ellendig gestorven naer veele tormenten⁽¹⁶⁶⁾ te hebben geleden ende die naer zijne doodt geopereert zijnde, bevonden wiert alle des zelfs ingewant teenemael verrot ende bedorven te zijn. Vóór het lijk gingen eenige vaenen, nevens hetzelve d'heeren van den choor van de parochiale kercke van St.-Walburge en eenige stedeballen met waschlicht, gelijk ook 24 oude mannen, elk met eenen roosencrans in d'hant al lesen die volgens den uijtersten wil van den overleden elk met een broot van 7 stuijvers en twee schillingen wisselgelt in gelde bestelt waeren. Het lijk wiert gedregen door de leden van den ambagte van de wollewevers van welcke den overleden oudt-deken was en gevolgt door de biddende orders en grooten rouw zijner familie. Aldus in de kerk gekomen zijnde, wiert eenen plichtigen lijkdienst - fol. 342 - afgesongen tusschen de truermusiek van meer dan 50 musicanten op den doxal; 't eijnde van welcke het lijk in den zelven toestant, behalvens het versellen van d'heeren van den choor en biddende orders, naer het generael kerkhof gedregen ende begraeven wiert.

(165) Franciscus Keuckelinck overleed op 27 juni en werd begraven op 30 juni in de St.-Walburgakerk. Hij was 47 jaar oud. We vonden Franciscus Keuckelinck terug in de Eed van het ambacht van de wolwevers, als vinder na de wetsvernieuwingen van 1769, 1770, 1773 en 1783, als deken na de wetsvernieuwingen van 1772, 1776 en 1786. (S.A.B., Doop-, trouw- en begraafboeken, Algemeen Overlijdensregister, 1789, St.-Walburga, nr. 65), (S.A.B., Wetsvernieuwingen, pf. 142: Liste de la loi 1762-1795, fol. 263 v^o-264 v^o).

(166) Torment (franse tourment), d.i., pijn, grote kwelling. (L.-L. DE BO, o.c., blz. 1172).

Een paruquier tot Brussel gerabrakt.

Zoo men uijt Brussel verneemt is op het eijnde deser maendt junij aldaer eenen paruquier op een houte kruijs leden en letten gebroken en tot' er doodt gera-

[p. 47]

brakt geworden voor het begaen van de volgende zeer grouwsaeme moordaedigheijd: eenen jongen, oudt circa elf jaeren en die bij hem was werckende, hadde eenig drinkgelt gewonnen en leijde hetzelve zonder iemants weet op vijf nombers in de loterij. De fortuijn was hem tot zijnen ondergang gunstig en alle vijf zijne geraeden nombers wierden uijt het radt der fortune getrokken zoodat hem eene merkweerdige prijs gevallen was. Den jongen alle vijf zijn verkosen nombers uijtgetrokken siende, was bij uijtnementheijd - fol. 343 - verstelt en zoo verheugt dat hij seffens liep naer zijnnen meester, zulks vertelde en het lotbiliet toonde. Den baetsugtigen meester bedagt aenstonts hem het biliet te ontweldigen en gebood den jongen naer den kelder te gaen om een kanne bier te tappen om, zoo hij zeijde, d'alteratie af te spoelen. Den ongeluckigen gehoorsaemde tot zijn ondergang, want den ontmenschten meester hem in den kelder naevolgende, sneed hem met een mes den hals af, nam den dooden het lotbiliet af en begraefde hem onder eenige steenen in den kelder. Naer de begaene moort ging hij met [het] winnende biliet om den prijs, dog den colecteur den jongen kennende die het lot hadde gewonnen, wilde hem den prijs niet betaelen voordat den zelven te voorschijn zoude komen. Den jongen wiert vermist en den heelen handel ontdekt; het huijs van den moorder wiert ontset en het vermoorde lichaem van den jongen, onder eenige steenen gedolven, deerlijk vermoort gevonden.