Merckenweerdigste voorvallen en daegelijcksche gevallen. Brugge 1789

(Maart)

De masquers op de sondaegen toegelaeten; biddag in St.-Annekercke gehouden.

Op den 1 maerte, eersten sondag van den vasten, heeft de verdervelijcke gewoonte, welcke gepasseerden sondag een begin genomen hadde, van te masqueren op de sondaegen meer als oijt zijnen voortgang genomen en heden van naer den noen - fol. 249 - saeg men duijsenden masquers langs de straeten als dol en verwoed loopen, 't goon tot 's avons laet meer als oijt continueerde. Nu is die verdervelijcke gewoonte, tot schande van 't Christendom binnen dese stadt Brugge, zoo verre ingewortelt dat er nu aen de vastenavonddaegen op de sondaegen geen verschil meer is, zoo verre dat desen avont de publicke redoute in 't commediehuijs ook gehouden is en alom in d'herbergen, als op vastenavonddag in gebruijk, openbaere ballen gehouden zijn. Wel is waer dat zulks geensints door d'ordonantie, als naer gewoonte voor de vastenavonddaegen

[p. 19]

uijtgegeven door d'heeren van 't collegie deser stadt⁽⁴³⁾, geensints verboden is waerdoor de baldaedigheden, die men zegt nu in alle de steden van 't Nederlandt zoo in gebruijk te zijn, met zooveel te meerder vrijheijd gepleegt worden. Om de straffen zooveel mogelijk van den hemel af te keeren door de sonden die op dees daegen gepleegt worden is in de parochiale kercke van St.-Anne ten desen eijnde - fol. 250 - voor d'eerste mael de volgende pligtigheijd gehouden: desen morgen om ses uren wiert op den hoogen autaer aldaer het Heijlig der Heijligen tot 's avons ter aenbidding uijtgestelt. Des morgens om negen uren wiert er gepredikt waerop de pligtige hoogmisse volgde, 's Middaegs om vier uren wiert er andermael gepredikt waerop een solemneel⁽⁴⁴⁾ lof volgde. Den feestdag, nieuwelijcks ingestelt, eijndigende met de benedictie⁽⁴⁵⁾ van 't Alderheijligste. Onsen eerweerdigen heer bisschop heeft verleent veertig daegen aflaet aen alle degene die, in staet van gratie zijnde, ten desen daege de gemelde kercke zullen besoeken om dus den toeloop van 't volk tot die aenbidding meer aen te moedigen. Dese pligtigheijd was eenige daegen tevooren aengekondigt door een placaet aen meest alle kerkdueren aengeplakt op forme van eene bulle⁽⁴⁶⁾, vol zijnde van goede vermaeningen waerin besonderlijk de schromelijcheijd der sonde en de straffen waermede de landen gestraft en nog gedreijgt worden, aengemelt wierden.

(43) Dit hallegebod werd ieder jaar hernomen naar aanleiding van carnaval. In de bewaarde reeks hallegeboden van 1789 konden we het vermelde stuk niet terugvinden. Zie hiervoor ook voetnoot 23 van deel 1788.

(44) ‘Solemneel’ werd uitgelegd in voetnoot 97 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788.

(45) Zie noot 107 van deel 1788 ‘Merckenweerdigste Voorvallen’.

(46) Op 16 februari 1789 werd de bisschoppelijke vastenbrief uitgegeven. Daarin werden de bepalingen m.b.t. de toegelaten spijzen, de verplichte gebeden en uit te delen aalmoezen voor de gelovigen opgesomd. Gegevens i.v.m. de hierboven genoemde biddag werden er niet in opgenomen. (B.A.B., Acta Episcoporum Brugensium, nr. 78 (1 december 1788 - 24 augustus 1790), fd. 18-19 /ingebonden document).

Sieur Van Gierdegom verdroncken in 't waeter gevonden.

- fol. 251 - Op den 4 maerte 's morgens gebuerde binnen dese stadt Brugge een alderbeklaegelijcksten voorval, want sieur Van Gierdegom, meester-tapitsier⁽⁴⁷⁾, wonende bij d'Academie deser stadt⁽⁴⁸⁾, om agt en half uren van desen morgen uijt zijn huijs gegaen zijnde, heeft de bargie van Gend⁽⁴⁹⁾ zien vertrecken, waernaer hij gegaen is in 't huijs van den portier aen de Catalinepoorte en een glas brandewijn gedroncken heeft, waemaer hij de veste, leijdende naer het Minnewaeter, opgegaen is zonder dat hem iemant meer gesien heeft. Ontrent thien en half uren ging eene vrouwe, wonende beneden de veste in de baracken, waeter uijt de veste scheppen wanneer zij met grooten schrik eenen man niet verre in 't waeter saeg liggen, 't welk aenstonts rugbaer wiert en men seffens met de grootste verbaestheijd saeg dat het was den voormelden sieur Van Gierdegom die maer kortswillig konde overleden zijn terwijl zijn lichaem nog warm en niet - fol. 252 - teenemael stijf was. Zulks was aenstonts rugbaer door de geheele stadt en de menige die desen ongeluckigen nog desen morgen hadden gesien, konden die daedt niet genoegsaem bewonderen. Het lijk door d'heeren geschouwt zijnde, wiert naer het huijs van den overleden gedraegen en des anderdaegs 's avons op 't generael kerkhof begraeven. Wat desen ongeluckigen beweegt heeft om zig zelven, als verhaelt is, moetwillig om het leven te brengen zoo men in 't generael presumeert terwijl het waer hij verdroncken is geene gangbaere plaets was nog geensints zijnen weg, weet niemant behalvens dat men verbreijt dat d'overlast van schulden hem tot die daedt hebben beweegt en men zegt dat naer het vertrekken van 't lijk uijt zijn huijs zijne goederen voor de crediteurs door verscheijde procureurs aengeslegen en verbuert zijn geworden.

(47) Ludovicus van Gierdegon (56 jaar) werd op 5 maart 1789 begraven op het generaal kerkhof. In het parochieregister werd hij ingeschreven onder de Onze-Lieve-Vrouwparochie 1^o portie. (S.A.B., Doop-, trouw- en begraafboeken, Algemeen Overlijdensregister, 1789, O.L. Vrouwparochie (1^o portie), n^o 65).

(48) Zie voor een korte geschiedenis van de Brugse Academie voetnoot 102 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788.

(49) In de Nieuwe Tijden was de ‘barge’ of trekschuit het personenvervoermiddel bij uitstek. Te Brugge werkten de bargediensten vanaf 1623, er was een dagelijkse verbinding Brugge-Oostende en een verbinding Brugge-Gent. Het traject Brugge-Gent werd in ongeveer 8 uur afgelegd. De barge voor Gent vertrok aanvankelijk bij het Minnewater, vanaf 1784 echter vanaf het speciaal opgerichte gebouw aan de Katelijnepoort. In 1838, met de aanleg van een spoorverbinding, werden de bargediensten afgeschaft. (J. D'UDEKEM D'ACOZ, De Barge Brugge-Gent, in Brugge en de Zee. Van Bryggia tot Zeebrugge, Antwerpen, 1982, blz. 96-97), (J. VAN HOUTTE, De geschiedenis van Brugge, o.c., blz. 426-427, 485).

[p. 20]

Sieur Muijtenaere wordt vermist.

Sedert saterdagmorgen den 28 lestleden wordt ook vermist sieur Muijtenaere, meester-kuijper⁽⁵⁰⁾, wonende in de Vlamingstraete binnen dese stadt Brugge, van welcken men tot nog toe niet het minste - fol. 253 - heeft vernomen. In 't algemeen presumeert men ook dat desen ergers verdroncken of aen een ander ongeval gekomen is schoon het nogtans zoude konnen gebueren dat hij om redens aen hem bekent dese stadt verlaeten heeft en ergens zonder iemants wete naer eene ander plaets vertrokken is, 't welk het gevolg van tijdt zal leeren wat er ook van desen geworden is, zijne afwesentheijd zooveel temeer verwondert wordende omdat men door hem zelfs alle zijne affairens, gelijk zijnen boek, vereffent vint; ondertusschen zijne vrouwe en zijne seven kinderen, gelijk ook zijne familie, in de meeste ongerustheijd laetende als teenemael onseker waer hij verbleven is.

(50) Hier werd Alexander de Mijttenaere bedoeld. Hij werd op het generaal kerkhof begraven op 10 april 1789. Hij was gehuwd met Isabelle Verburgh en was 54 jaar oud. We vonden deze gegevens terug in het parochieregister van de Onze-Lieve-Vrouwparochie, 1^o portie. (S.A.B., Doop-, trouw- en begraafboeken, Algemeen Overlijdensregister, 1789, O.L. Vrouwparochie (1^o portie), n^o 65).

Depêches aen de bisschoppen nopende het Seminarie-Generael toegesonden en aen de Staeten van Brabant.

Op den 5 maerte heeft men in de XIX Gasette van Gend vernomen verscheijde depêches, toegesonden aen de bisschoppen, prelaeten en visitatores-generaels der Nederlanden, alle betreckelijk tot de uijtvoering van het edict van den 16 October 1786, behelsende de uijtvoering van het Seminarie-Generael tot Loven⁽⁵¹⁾; den volkomen wil van Zijne Majesteijt den - fol. 254 - keijser ende koning zijnde dat alle de theologanten zonder uijtneming, zoo van alle de bisdommen als cloosters, naer Loven gesonden worden op de swaere penen aldaer vermelt, tot welckers wonderen inhout den leser oversende, gelijk ook aldaer tot eene depêche van den keijser en koning aen de Staeten van Braband, geteekent door Zijne Majesteijt den 15 februarij 1789 en waerbij de strenge dispositiën van Zijne Majesteijt, hiervooren fol. 240 verhandelt, tot'er tijdt wat versagt worden voor Braband, zooals den leser in die gasette ook zien kan⁽⁵²⁾.

(51) Zie O.P.B.A., 3^o serie, dl. 12, blz. 544.
In 1789 was het probleem van het Algemeen Seminarie nog steeds hangend. Op 23 en 24 februari ontvingen de bisschoppen en abten een nieuw bevel. De aartsbisschop diende naar Leuven te gaan om de zuiverheid van de leer te controleren, de theologanten moesten door hun bisschoppen naar het Seminarie Generaal naar Leuven gestuurd worden. (Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. I, blz. 154), (A. BORGNET, Histoire des Belges, o.c., dl. I, blz. 72-73, 88-89, 98). Voor nadere uitleg m.b.t. het Seminarie-Generaal zie ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ deel 1788, voetnoot 63.

(52) De ordonnantie van 12 februari 1789 bekrachtigde, zoals Van Walleghem vermeldde, het edict van 16 oktober 1786 m.b.t. het Seminarie-Generaal te Leuven (zie hierboven). Dezelfde ordonnantie bekrachtigde evenwel ook het edict van 16 juni 1786 dat specifiek handelde over de opleiding binnen hetzelfde seminarie. Van Walleghem heeft dit niet vermeld, toch moeten we stellen dat zijn inhoudsweergave volledig overeenkomt met de bepalingen van de genoemde ordonnantie (O.P.B.A., 3^o serie, dl. 12, blz. 519-520) en (O.P.B.A., 3^o serie, dl. 13, blz. '243).

Groot disorder door twee commisen veroorsakt.

Op den 9 maerte 's morgens tusschen agt en negen uren gebuerde binnen dese stadt Brugge een zeer groot disorder. Want twee commisen⁽⁵³⁾ langs den Fredemuer⁽⁵⁴⁾ de vregt van eenige blouwers⁽⁵⁵⁾ willende afnemen, wierden door dezelve niet alleen hunne sabers afgenomen maer ook bijnae tot'er doodt toe gewond, d'oore van den eenen ook teenemael afgekapt wordende en niet zonder groot perijkel van 't leven aengenaeijt wordende. Naer dese moetwillige, die gevlugt zijn, zal er zeer nauwe reserve genomen worden⁽⁵⁶⁾.

(53) De term ‘commis’ werd algemeen gebruikt om een ambtenaar van financiën aan te duiden. De hogere ambtenaren werden ieder jaar in de Almanach opgenomen (zie S.A.B., Almanach BI hh. 1789, blz. 159-160). Hier gaat het evenwel over lagere ambtenaren, meer bepaald degenen die instonden voor de ontvangst van de inkomende en uitgaande rechten van de stad.

(54) Zie hiervoor hoger voetnoot 3.

(55) Zie hiervoor voetnoot 38 van deel 1788 ‘Merckenweerdigste Voorvallen’.

(56) Zie hiervoor verder fol. 420-421 en voetnoot 251 van dit deel.

Eerste trecking van de derde loterije in ses classen tot Brussel gehouden.

- fol. 255 - Op den 9, 10 en 11 maerte is binnen de stadt Brussel op de groote saele van 't Stadthuijs gehouden de eerste treckinge van de derde loterije in ses classen, ingestelt in de Oostenrijcksche Nederlanden bij opene brieven

[p. 21]

van Zijne Majesteijt den keijser ende koning van den 5 september 1786, ter presentie van den keijserlijcken en koninglijcken toesiender en twee heeren schepenen der stadt Brussel. - fol. 255-258 -

Ordonantie nopende het mestraepen.

Op den 11 maerte is binnen de stadt Brugge vanwegens d'heeren van 't collegie de volgende ordonantie bij hallegebode, placaete en trommeling bekent gemakt⁽⁵⁷⁾: dat d'Heere en Wet, vernomen hebbende dat niettegenstaende de voorgaende gegeven ordonantiën, vede jongelingen en kloeke persoonen hun daegelijcks geneiren met mest te - fol. 259 - raepen waerdoor zij vernegligeeren van een ambagt te leeren of op andere behoorlijcke manieren aen den kost te komen, om welcke te voorkomen, inherende de voorgaende ordonantiën ten desen opsigt gegeven, door d'heeren is verboden geworden van niemant, wie het zal mogen wesen, meer zal toegelaeten zijn naer den eersten dag van de maendt april toekomende mest langs de straeten te raepen, tenzij voorsien zijnde van een behoorlijk consent van den heer pastor of dischmeester huner parochie, dat maer en mogen gegeven worden aen oude persoonen ofte die tot wercken onbequaem zijn, welck consent alle die zullen mest raepen hetzelve ten alle tijde zullen moeten bij hun hebben en toonen t'elke reijse dat zij naer hetzelve zullen worden gevraegt, op pene dat degene die zouden bestaen mest te raepen zonder dat zij van hetzelve voorsien zijn zullen aengehouden, in vangenisse beweegt en arbitrairelijk gestraft worden. Van nu af aen alle jonkheijd en bequaeme persoonen geboden - fol. 260 - wordende hun te begeven tot het eene ofte andere ambagt. Verders aen alle die met behoorlijk consent zullen mest raepen wel stiptelijk verboden wordende van eenige aerde van de stadtsvesten, rampaerden⁽⁵⁸⁾, huijsingen of publicke wegen af te haelen waerdoor dezelve grootelijcks worden beschaedigt, op dezelve penen als hiervooren vermelt zijn⁽⁵⁹⁾.

(57) Zie S.A.B., Hallegeboden, 1786-1793, fol. 96v^o-97. Niet teruggevonden in de Plakkaatboeken.

(58) Rampaard betekende vest, wal (fr. rempart). (L.-L. DE BO, o.c., blz. 911).

(59) In de 18de eeuw waren onder de grote groep armen mensen te onderscheiden die fysisch voldoende sterk stonden, maar toch niet tegen het leven gewapend waren omdat zij de kans niet hadden gehad een vak aan te leren. Een groot deel van de jeugd kreeg geen beroepsopleiding omdat de ambachten op het einde van de 18de eeuw slechts een gering aantal leerjongens aannamen. Vele armen werden ‘mestraeper’, ze verzamelden straatvuil dat ze opstapelden en verkochten. In 1775 trachtten 586 Brugse families met de schamele inkomsten van ‘mestraepen’ aan de kost te komen. De stadsmest werd gebruikt in de intensieve landbouw die typisch was voor Vlaanderen op het einde van de 18de eeuw. De vermelde maatregel tegen het ‘mestraepen’ kaderde volkomen in de sociale politiek van de Oostenrijkse Nederlanden. Op het einde van de 18de eeuw werd de armenzorg op een nieuwe manier aangepakt. Tegen de bedelarij werd door F.J. Taintenier een rationele bestrijdingstechniek ontworpen (1774-1775). Niet-valieden konden bijstand genieten, maar de valieden moesten tewerkgesteld worden, bedelen was verboden. Reeds op 27 juni 1776 werd te Brugge een verbod op de bedelarij en het geven van aalmoezen uitgevaardigd, tegelijk werd het ‘mestraepen’ alleen nog aan de ouden van dagen toegestaan, mits de toestemming van de dismeester van de parochie. (Y. VAN DEN BERGHE, De Algemene Armenkamer te Brugge (1776-1925), een poging tot rationaliseren en laîciseren van de armenzorg, in: Brugge in de Revolutietijd (1770-1794), o.c., blz. 83-85, 90), (P. LINDEMANS, Geschiedenis van de landbouw in België, dl. I, Antwerpen, 1952, blz. 57-59), (P. BONENFANT, Le problème du pourperisme en Belgique à la fin de l'Ancien Régime, Brussel, 1934, blz. 315-354).

Ordonantie nopende het greijs in de Waterhalle.

Op den 14 maerte is bij hallegebode en placaete⁽⁶⁰⁾ door d'heeren van 't collegie deser stadt Brugge geordoneert en geboden dat er tot het opdelven van het waeter, gelegen onder de Stadtswaterhalle, volgens 't consent van 't Gouvernement-Generael, eene groote partije materie noodig is en gevolgentlijk van nu af geboden wordt tot wederroepens dat alle greijs⁽⁶¹⁾ en diergelijcke materiën die men gewoon is naer buijten of elders te vervoeren, moet gebragt worden vóór de Waterhalle, ter plaetse door d'ingenieurs aen te wijsen om afgesmeten te worden en te dienen tot d'opdelving van het waeter, op pene van drij pond parasijs voor ider karre of voer dat den voerman elders zoud bestaen te - fol. 261 - vervoeren, ten waere hij voorsien waere van een schriftelijk consent van den eijgenaer van 't greijs die hetzelve tot zijn eijgen gebruijk elders mogt noodig hebben.

Nu gaet men met alle vlijt voort met het verdemolieren van dezelve Waterhalle, alle het hout en balken die sedert dat men daeraen begonst heeft voor dezelve verbreet gelegen hadden, worden nu zeer hoog opeengeleijt en over dezelve zal een dak geslaegen worden om dezelve te konnen droogen, want alle hetzelve hout sedert dat het aldaer heeft gelegen meer bedorven en gerot is als met

(60) Zie S.A.B., Hallegeboden 1786-1793, fol. 97-97v^o, S.A.B., Plakkaten, reg. 36, nr. 98.

(61) Voor woorduitleg zie voetnoot 195 van deel 1788.

[p. 22]

hondert jaeren op het gebouw gedekt te staen. Van ten halven den Steenput op de Mart⁽⁶²⁾ tot aen het eijnde van de Waterhalle aen 't Wisselbrugken⁽⁶³⁾ wordt een weeg van planken tot verre op de Mart afgeslaegen waerdoor de Mart zeer verkleent wordt en de plaetse voor den martdag zeer wordt vermindert, dusdaenig dat men in 't algemeen bevreest is dat op de martdaegen alle de kraemen op de Mart niet en zullen konnen blijven staen - fol. 262 - en dus eene omwentling in de marten nopende de plaetsen zal moeten gedaen worden.

Nu is men ook besig met de generaele verhuijsinge van alle de comtoiren die onder de Waterhalle geplaest zijn en die nu in d'Halle langs den kant van de Wollestraete worden geplaest⁽⁶⁴⁾, die aldaer met schoone vensters geplaest en met groote kost reets sedert een langen tijdt half volmakt hadden gestaen en nu seffens zijn moeten voltrokken worden.

(62) Op de Markt aan de kant van de Waterhalle bevond zich een stenen waterput, versierd met zeven beeldjes. Een afbeelding ervan is te zien op een 18de eeuws schilderij dat mag toegeschreven worden aan J. van Meuninxhove en een gezicht op de Grote Markt van noord naar zuid weergeeft. Dit schilderij wordt bewaard in het Groeningemuseum, gecatalogeerd onder nr. 105. (G. MICHIELS, Iconografie der stad Brugge, dl. I, Brugge, 1964, blz. 55).

(63) De Wisselbrug, ook Sint-Pietersbrug genoemd, was de brug over de Reie die ten noorden van de voormalige Waterhalle was gelegen, aan het begin van de huidige Philipstockstraat. Met het slopen van de Waterhalle en het dempen van de Reien verdween deze brug. De naam Wisselbrug is afgeleid van het feit dat daar een wisselbureau was gevestigd. (J.A. VAN HOUTTE, De geschiedenis van Brugge..., o.c., blz. 261, 220), (A. DUCLOS, Bruges..., o.c., blz. 434, 517).

(64) Op de eerste verdieping van de Waterhalle, aan de zijde van de Wisselbrug (de noordzijde) was het ‘comptoir van het stadspontgeld’ ondergebracht (zie verder voetnoot 133). (B. DEWITTE, De Stedebouw..., o.c.).

Decreet nopende het Recolectenorder.

Op den 16 maerte heeft men in de XXII Gasette van Gend vernomen een keijserlijk en koninglijk decreet van 21 artikelen aengaende de leden van het Recolectenorder⁽⁶⁵⁾ tot uijtvoering en vernieuwing van het edict van den 28 november 1781 nopende de bijeenroeping van een algemeene congregatie van hetzelve order tot Brussel tegens den 4 meij aenstaende, gelijk ook nopende de visiten van den visitator-generael⁽⁶⁶⁾ en verscheijde andere voorwerpen alhier te lang [om] te melden en die door den leser in de gemelde gasette ten allen tijde konnen gesien worden⁽⁶⁷⁾.

(65) Zie hiervoor ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ deel 1787, voetnoot 9 en deel 1788, voetnoot 158.

(66) Hier werd waarschijnlijk ‘visitator’ bedoeld, degene die visiteert. De ‘visitatie’ (= bezoek) was het ambtelijk in te stellen onderzoek van de deken naar de toestand van een parochie in zijn dekanaat, van een bisschoppelijk gedelegeerde naar de toestand van een klooster, van reguliere oversten naar de toestand in hun onderhorige kloosters of missiegebieden, enz. (J.B. KORS, Encyclopaedisch Kerkelijk Woordenboek, Bilthoven-Antwerpen, 1952, blz. 953).

(67) Hier werd het keizerlijk decreet van 16 februari 1789 bedoeld. Het was, zoals Van Walleghem stelde, de uitvoering en hernieuwing van het edict van 28 november 1781 m.b.t. het Recolettenorder. De ordonnantie van 1781 verklaarde ieder religieuze orde, gevestigd in de Nederlanden, onafhankelijk van om het even welke buitenlandse hogere orde. De ordonnantie legde tevens de bestuurlijke organisatie van de congregaties vast. (O.P.B.A., 3^o serie, dl. 13, blz. 243-244), (O.P.B.A., 3^o serie, dl. 12, blz. 92-96).

Naemdag van den keijser pligtig geviert, dog de misse door den heer bisschop niet afgesongen.

- fol. 263 - Op den 19 maerte, naemdag van den grooten Joseph, onsen keijser ende koning, begonde 's morgens om thien uren het carillon op den thoren zeer konstig te spelen; om elf uren verscheenen in de cathedraele kercke van St.-Donaes in den choor d'heeren van d'agbaere collegiën deser stadt en 's Landts van den Vreijen, gelijk ook in de voorkerk alle de oversten en soldaeten van het alhier in besetting liggende garnisoen, ten bijwesen van alle welcke eene pligtige misse in volle musiek door den heer kanonink De Pauw wiert afgesongen, 't eijnde welcke volgde de Te Deum Laudamus onder het luijden van alle de klokken der zelve kercke. Geduerende den godtsdienst stont een detachement in de waepens uijtgelesen militaire op den Burg, gelijk ook de stadtssoldaeten deser stadt die naer elkanderen een drijvoudige salvo uijt de musquetterije gaeven. Des avons om agt uren speelde het carilion tot den negen uren wanneer de gewone eerecanonschuten op de veste gelosbrant wierden. Geduerende den godtsdienst was onsen eerweerdigsten heer bisschop present in den choor, zoo nogtans dat door hem als naer - fol. 264 - gewoonte de misse niet afgesongen wiert. Den gewonen troon nogtans, wanneer door den heer bisschop de misse afgesongen wordt, was gestelt en geduerende de misse sat den heer bisschop met alle de gewone heeren assistenten in gewoon pontificael gewaet op den throon eveneens als door hem de misse zoude hebben afgesongen geweest, 't welck aen elk aldervremst voortkwam dat door den heer bisschop als naer gewoonte wanneer hij in stadt is de misse niet is

[p. 23]

afgesongen geworden. D'oorsaeke deser wordt van veele zeer verscheijdentlijk opgegeven en sommige zeggen dat een lichte onpasselijckheijd van onsen eerweerdigsten heer bisschop hiertoe aenleijding gegeven heeft, andere nogtans zijn van gevoelen dat een groot hertzeer waermede onsen eerweerdigsten heer bisschop nu getroffen is hiervan de besondere oorsaek zoude zijn, gemerkt men in 't algemeen zegt dat de gesaementlijcke bisschoppen nog geene theologanten naer Loven in 't Seminarie-Generael hebben gesonden, maer elk in 't besonder een eigenhandigen brief naer Zijne Majesteijt den keijser ende koning hebben gesonden⁽⁶⁸⁾ waerbij zij - fol. 265 - nog blijven smeeken dat die gewichtige uijtvoering zoud mogen onderblijven ende tot welstant van de religie, zoo men zegt, niet alleen het tijdelijk dat zij besitten maer zelfs hun lijf en bloet willen te pande te stellen. Zoo en nog veele meer is 't gespreek van menige wegens die gewichtige invooring, dog alzoo ik diesaengaende nog met geene sekerheijd kan melden zal ik vooralsnu diesaengaende niet verder handelen tot'er tijdt dat men diesaengaende de volkomen sekerheijd zal vernomen hebben⁽⁶⁹⁾.

(68) Op 24 februari 1789 kregen de aartsbisschop van Mechelen en alle bisschoppen het keizerlijk bevel om hun theologanten tegen 15 maart naar het Seminaire-Generaal van Leuven te sturen. De bisschoppen weigerden dit bevel op te volgen. Zoals van Walleghem vermeldde, schreven zij elk een brief aan de keizer om hun houding te verantwoorden. In de kroniek van P. Ledoulx die in het stadsarchief te Brugge wordt bewaard, zijn enkele van deze brieven overgeschreven, nl. een brief van de aartsbisschop, van de bisschoppen van Brugge, Namen, Antwerpen en leper. Volgens P. Ledoulx waren dit de personen, samen met de bisschop van Roermond die standvastig weigerden theologanten naar Leuven te sturen. De bisschop van Doornik daarentegen was ‘overhellende naar het hof’, terwijl de bisschop van Gent de beslissing overliet aan de seminaristen zelf. (S.A.B., Kroniek P. Ledoulx, o.c., Hs. 52), (B.A.B., Acta Episcoporum Brugensium, fol. 21-21v^o en ingebonden document). We verwijzen in dit verband ook naar de biografische studies m.b.t. Mgr. de Franckenberg en Mgr. de Nelis, resp. aartsbisschop en bisschop van Antwerpen, hevige tegenstanders van de kerkelijke hervormingen van Jozef II. Zie hiervoor: C. DE CLERCQ, Joannes Henricus, graaf de Franckenberg, in Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, 1977, dl. 7, kol. 283-289 en W.J. PRICE, Cornelis-Franciscus de Nelis, in Nationaal Biografisch Woordenboek, o.c., dl. 4, blz. 609-625.

(69) De keizerlijke politiek op kerkelijk vlak kende uiteraard veel weerstand bij de clerus. Vooral het Algemeen Seminarie was het mikpunt van de aanvallen, te Brugge was bisschop F. Brenart een felle tegenstander. Nochtans was er sinds de komst van d'Alton en het aanstellen van een royalistische magistraat op 7 maart 1788 weinig te merken van een rechtstreekse actie van de Brugse geestelijken. De vrees voor hardhandige repressie belette hen een spectaculaire actie te voeren, men ging echter wel over tot lijdzaam verzet. Prof. Y. Van den Berghe merkte op dat deze tactiek van lijdzaam verzet goed tot uiting kwam tijdens de maand mei van 1789. Wij menen echter ook hier in de genoemde context een voorbeeld te zien van verzef of minstens een uiting van ongenoegen van de bisschop tegenover de keizer. (Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen..., o.c., dl. I, blz. 202-205). De mis en het Te Deum, afgezongen naar aanleiding van de naamdag van de keizer werd vermeld in B.A.B., Acta Episcoporum Brugensium, nr. 78, fol. 26v^o-27.

Premie nopende het ontdekken der wolven door het collegie 's Landts van den Vrijen belooft.

Op den 21 maerte is er vanwegens d'heeren van 't collegie 's Landts van den Vrijen, zoo binnen dese stadt Brugge als op alle de parochiën 's Landts van den Vrijen, eene bekentmaekinge gedaen waerbij belooft wordt eene premie van hondert en vijfentwin[tig] guldens voor den genen die eenen wolf of wolvinne zal hebben gebust, zoodaenig dat den bosch waerin dezelve hun bevinden seffens met genoegsaeme manschap zal konnen ontset ende die gevangen worden. Want er sedert eenige weken door de wolven, waerschijnelijk in de felle koude - fol. 266 - op 't Landt van 't Brugsche Vrije overgekomen, groote verwoestingen en verschueringen, zoo van het hoornvee, schaepen als andere beesten worden aengerecht zoodaenig dat de schaepen van nevens de zijde der schaepers worden genomen en men voor een grootere verwoestinge bevreest is zoo dezelve niet haest, gelijk ook hunne jongen, ontdekt en gedoodt worden⁽⁷⁰⁾.

(70) Voor het jaar 1789 zijn de resolutieboeken van het Brugse Vrije niet bewaard gebleven. Het hiaat zou kunnen opgevuld worden met twee bundels resoluties die in het stadsarchief van Brugge onder het Fonds van Caloen bewaard worden, deze hebben betrekking op de periode 1777-1793. We hebben deze documenten geraadpleegd, maar zij zijn ons slechts van weinig nut geweest: slechts enkele resoluties werden opgenomen. De hierboven vermelde ordonnantie m.b.t. het voorkomen van wolven in het Brugse Vrije (21 maart 1789) hebben we niet teruggevonden.

De processie van O.-L.-V.-Bootschap niet omgedregen.

Op den 25 maerte, feestdag van O.-L.-V.-Bootschap en wiert, als het voorleden jaer, geene processie vanuijt de kercke van St.-Salvators omgedregen zoodat zulks heden andermael toeging alsof het noijt gepleegt en hadde geweest⁽⁷¹⁽.

(71( Zie hiervoor voetnoot 64 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788.

Het doodt lichaem van eenen commis geschouwt.

Heden is door d'heeren van 't collegie der stadt Brugge geschouwt geworden het doodt lichaem van den eenen der commisen of garden, sedert gisteren overleden aen de wonden die hij in de worstelinge, hiervooren fol. 254 verhandelt, hadde bekomen, hoewel er nogtans wel eenen toeval van siekte zoud konnen bijgevallen zijn; zijnde den overleden genaemt Bogaerts⁽⁷²⁾ en binnen dese stadt Brugge woonachtig. Eenen der daeders is gevlugt op het vrijdom van de eerw. paters Recoletten⁽⁷³⁾ - fol. 267 - om zig wegens die faitelijckheijd te

(72) Joannes Boogaert werd in het overlijdensregister van de St.-Annaparochie opgetekend op datum van 24 maart 1789, hij was 59 jaar toen hij overleed. (S.A.B., Doop-, trouwen begraafboeken, Algemeen Overlijdensregister, 1789 St.-Annaparochie, n^o 65).

(73) Van Walleghem heeft het hier duidelijk over het religieus asielrecht. Zie hiervoor voetnoot 84 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788.

[p. 24]

konnen verontschuldigen zoo d'edele heeren geen genoegsaeme redens vinden om hem van hetzelve te haelen. Den anderen zegt men gevlugt dog reets agterhaelt te zijn. Wat hieraf zij zal het gevolg van tijdt leeren, gelijk ook of zij van de faitelijckheden zullen overtuij[g]t en tot straffe verwesen worden.

Eenige worden van hun bedde gelicht.

In den nagt tusschen den 26 en 27 maerte zijn verscheijde persoonen deser stadt, ontrent de knegtestedeschole⁽⁷⁴⁾ wonende, van hun bedde, op bevel van d'heeren van 't collegie, gehaelt en in egte van vangenis beweegt geworden als pligtig betegen zijnde van dese weke eene merckelijcke diefte aen de stedeschole langs Sulferenberg⁽⁷⁵⁾ te hebben begaen en aldaer te hebben ontweert eene loode gote van tusschen drij à vierhondert ponden swaer die zij afgedaen en medegenomen hebben. Dat er eenige deser opgehaelde genoegsaem pligtig moeten zijn, blijkt uijt de vreese die eenen der zelve betoont heeft wanneer d'heeren aenkwaemen om hem te apparendeeren terwijl hij in het - fol. 268 - swijnekot vlugtede en van daer door verscheijde doornehaegen, zoodaenig dat hij, gelijk hij in zijn hemd was, zeer gewond en gequest wiert. Eenige uren tevooren hadden eenige van dese in d'herberge Het Bargeken bij de Walplaetse geweest en gelijk d'heeren meijnden dat daer nog eenige hun'er complicen⁽⁷⁶⁾ waeren, hebben zij tot verscheijde mael op de duere geklopt en alzoo degene van den huijse zulks niet hoorden, hebben zij de duere ingestoot wanneer zij aldaer alles in rust vonden slaepen, zoo den man, vrouw en kinderen en hun vervolgens een grooten schrik en vrees aengejaegt hebben.

(74) Met de ‘knechtestedeschole’ werd de Bogardenschool bedoeld. Zie hiervoor voetnoot 9 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788.

(75) Zie hiervoor voetnoot 240 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788.

(76) Hier werd het Franse woord ‘complice’, d.i. medeplichtige, overgenomen.

Een voer busschen wordt op de Vrijdagmart geplondert; groote dierte van 't branthout.

Op den 28 maerte wiert op de Vrijdagmart door het armgemeente een heel voer eijken busschen gepluntert en van den waegen weggenomen, want dese den boer een plaquet⁽⁷⁷⁾ voor zijne busschen hebbende gepresenteert die hij niet en wilde laeten, zijn dus seer stoutelijk met hun geldt en busschen tesaem doorgegaen. De groote dierte van 't hout is hieraf de besondere oorsaek, want door den lang aenhoudenden winter het hout uijtnemende dier is en d'eijken busschen tot vijf stuijvers en meer op de marten daegelijks verkogt worden.

(77) Een plaquet van een driestuiverstuk, voor de muntwaarde zie voetnoot 29 van ‘Daegelijcksche Gevallen’ 1788.

Het lijk van d'heer canonik Van Tienevelt wordt tot St.-Cruijs begraeven.

- fol. 269 - Op den 31 maerte 's morgens om elf uren wiert het lijk van d'heer canonink en archidiaken, Antonius van Tienevelt, van de cathedraele kercke van St.-Donaes⁽⁷⁸⁾, oudt 85 jaeren ende woonachtig op den Dijver, met groote pligtigheijd gedregen naer de cathedraele kercke alwaer eenen pligtigen lijkdienst over het lijk afgesongen zijnde, hetzelve wiert gestelt in eene carosse ende vervoert tot aen de Cruijspoorte onder het singen van de Miserere⁽⁷⁹⁾ door de stedeballen⁽⁸⁰⁾ die het lijk met hunne waschlichten tot aen de poorte verselden. Dese het lijk aen de poorte verlaetende, wiert hetzelve, vervolgens alleen

(78) Op 29 maart 1789 overleed Antonius van Thienevelt op 83-jarige leeftijd. Hij werd op het kerkhof van St.-Kruis begraven, de dienst had plaats in St.-Donaas. Van Thienenvelt was kanunnik en aartsdiaken van de St.-Donaaskathedraal. (S.A.B., Doop-, trouw- en begraafboeken, Algemeen Overlijdensregister 1789 - St.-Donaas, nr. 65), (B.A.B., Acta capitularia 1788-1793, fol. 83v^o).

(79) Psalm 50, ‘Miserere’ is een van de zeven boetepsalmen. Zie hiervoor voetnoot 14 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788.

(80) Zie voetnoot 17 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1787 m.b.t. de term ‘stedeballen’ en voetnoot 9 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1788 m.b.t. de Bogardenschool.

[p. 25]

van de vrienden in eene caros gevolgt wordende, vervoert tot op het kerkhof van St.-Cruijs waer het seffens door den heer pastor begraeven wiert. Op gelijcken voet worden nu zonder tegenseg meest alle de lijken der groote begraeven, of naer het generael - fol. 270 - kerkhof, of naer d'een of d'ander buijteparochie t'hun'er kuese vervoert wordende.