Oer oarmans en eigen

essayistysk en kritysk ferskaat (mei bibliografy 1972-1994)

[p. 122]

Libbensferhaal fan in ‘Wylde dame’
In stikje Europeeske kultuer

De Weens-Eastenrykske kultuer fan de let-Habsburchske tiid en fuort dêrnei hat op my altyd in twaslachtige yndruk makke. Oan 'e iene kant it frivoale ‘Wiener Blut’-en Hofballgetans, de ofsiere-kultuer: walsen en polka's en Radetzky-marsen fan de Straussen, de Lanners, de Zellers, mei oan 'e ûnderkant it Schrammeljen, it sentimint fan ‘Im Prater blüh'n wieder die Bäume’ en ‘Mein' Mutter war 'ne Wiënerin’. Oan 'e oare kant en sa goed as los dêrfan de serieuze wiisgearige, psychologyske en ‘hegere’ muzikale kultuer dêr't de nammen fan Freud, Wittgenstein, Von Hofmannsthal, Schnitzler, Werfel, Mahler, Schönberg, Alban Berg oan ferbûn binne, dy't dit tiidrek fan 1890-1938 ta in brônpunt fan keunst en wittenskip makke hawwe. Op syn minst seis fan de hjir neamden fertsjintwurdigen de Joadske kultuerbydrage. Dy Joadske bydrage rint ek as in reade tried troch it libbensferhaal dat de ‘aryske’ Alma Schindler (1879-1964) fan harsels te boek steld hat.

Dizze Alma Schindler, in moaie skildersdochter mei keunst-sinnige oanlis, is wolris de ‘widdo fan fjouwer keunsten’ neamd, lykas hja ek yn har libben de ‘widdo’ fan fjouwer keunstners wurden is. Ofsjoen fan gâns in rige flechtige amourettes - op har santjinde jier mei de Jugendstil-skilder August Klimt, letter mei har komposysjelearaar Alexander von Zemlinsky en sa tuskentroch noch in rige oanbidders dy't in stikhinne of krekt nèt ta har doel kamen - hat se fjouwer ‘grutte’ leafdes hân, wêrfan trije besegele mei in houlik. De earste en meast problematyske wie dy mei de komponist Gustav Mahler, dy't de heit fan twa bern waard, dêr't ien fan jong ferstoarn is. De twadde de rûzige omgong mei de skilder Oskar Kokoschka. De tredde it, meie wy oannimme, frij koele houlik mei de argitekt Walter Gropius, dêr't twa bern út fuortkamen, beide net âld wurden. En de fjirde en langste wie de ynlike, mar ek lang net probleemleaze ferhâlding (letter houlik) mei de goed tsien jier jongere dichter-skriuwer Franz Werfel, lykas Mahler fan Joadske komôf. It lykje de fjouwer dielen fan in klassike symfony: in ûnberet, en troch de dea abrupt einigjend Iepeningsdiel, in rimpen en rûch Scherzo, in

[p. 123]

bedaard Adagio en in lange, faak fan tempo en sfear wikseljende Finale, brokkelich einigjend mei de dea fan de ‘held’. As in soarte fan ‘koda’ dûkt dan - yn 1949 - Kokoschka nochris op, yn in brief mei de oanhef: ‘Do bist noch altyd in wylde dame, lykas eartiids.’ Mar dat waard gjin fiifde diel...

As men it moai hâlde wol, moat sein wurde dat Alma, mei har hertstochtlik temperamint en har keunstsin èk boppe-al de Keunst tsjinje wold hat. Dat ‘tsjinjen’ dan opfette yn de meast pregnante sin fan it wurd. Oan 'e ein fan har ferhaal fettet se har libben sa gear: ‘En omdat ik in skoftlang de stiichbûgel fêsthâlde mocht foar dizze ridders fan it ljocht, is myn bestean rjochtfeardige en seinige.’ As men Alma leauwe mei - en ta in hichte moàt men dat ek wol - hat se har foar dy fjouwer grutte keunstners opoffere en har eigen belangen - de leafde foar de muzyk - tekoartdien. Miskien is dat opofferjen ek mei te ferklearjen út it feit dat har eigen artistike potinsjes - dy't troch de egosintryske Mahler net heech oanslein en teknypt waarden - by einsluten dochs te beheind west hawwe om ta grutheid op te klimmen: de stikmannich fan har skreaune en útjûne lieten wize dat wol út.

Grandeur, dat wol. It is hast net te leauwen en alhiel net nei te fertellen hoefolle ‘grutte geasten’ út it keunst- en kultuerlibben Alma Mahler har paden krúst hawwe. In oer alle boegen ryk libben, ek yn dy sin dat it in stik Europeesk kultuerlibben en nei 1940, yn in emigrantefermidden, in stik Amearika fertsjintwurdiget. Sels in stik politike skiednis, want ek politisy hie Alma yn har freonerûnten. De fan har wol bewûndere Mussolini is se misrûn (syn earste minnares, de Joadske Margherita Sarfatti, hat se yn Rome en letter yn Parys al moete), mar de Frânske premier Paul Painlevé, de Tsjechyske minister Jan Masaryk (fermoarde yn 1948), de Eastenrykske kânselier Kurt Schuschnigg, dy't syn lân yn 1938 oan Hitler útleverje moast, wiene om sa te sizzen bern oan hûs. Sels de man Hitler hat se libbensliif sjoen, net sprutsen. Oft gâns fan dy freonskippen yn har optyk net in bytsje idealisearre waarden, falt min te sizzen. Ut oare boarnen, û.o. de biografy oer har skreaun troch Françoise Giroud, moat opmakke wurde, dat Alma har idelheid en jildingsdriuw har wierheidsleafde wolris dwers sieten. Mar it kleurryk byld dat dizze bysûndere frou fan har kulturele en politike Umwelt jûn hat, is der net minder meinimmend om. Wy treffe in einleaze rige rake en

[p. 124]

soms ek krityske portretten oan, bygelyks fan de Frânske komponist Maurice Ravel, fan de skriuwer Gerhart Hauptmann (dy't oan 'e ein fan syn libben efkes mei it nazisme flirte hat), fan de stúmjende Aakliksma fan in komponist Hans Pfitzner, fan de frjemde dwerch Zemlinsky, en sa soe ik trochgean kinne.

Ien fan de twivelpunten oangeande har objektiviteit is it har wol oanwreaune antysemitisme. Earne (side 235) seit se dat se altyd mei en tusken Joaden libbe hat, en der ek net sûnder libje koe. Bewûndering foar de Joaden wiksele gauris mei beskate yrritaasjes. Yn it meast spannende part fan har libbensferhaal: har flecht mei Werfel út Eastenryk-1938 nei Parys en de boeiend beskreaune panykreis yn 1940 troch it fan 'e Dútsers besette Frankryk nei Spanje en Portugal, skriuwt se, dat se har beklamme fielt yn dy ‘Joadsk-kommunistyske klyk dêr't ik net yn thúshear’. Fan it kommunisme moat se Ukemin wat hawwe as fan de nazyleare; sels de lofts-liberale Painlevé wie har tè lofts en Werfel syn tydlik revolúsjonêr kommunisme yn de jierren tweintich stie har mar min oan.

It is lang net ûnmooglik, dat Alma yn de jierren om 1960, doe't se as tachtichjierrige yn Manhattan har boek gearstalde, dy ‘Joadske problematyk’ wat oars as earder sjoen hat, nei de katastrofe fan 1940-'45, dy't nammers yn it boek net eksplisyt neamd wurdt, en yn har fisy korreksjes oanbrocht hat. Mar alhiel wis is dat net. Opfallend is bygelyks dat se gjin kwea wurd hat foar it antysemitisme fan de troch har sa fergoade Richard Wagner (‘Das Judentum in der Musik’), likegoed as se de meigeande hâlding fan Hauptmann en Richard Strauss sa net goedkriget dochs net feroardielet.

Gearstald, sei ik en net: skreaun. Want dit boek bestiet foar in grut part út faak mei datum oanjûne deiboekfragminten. Soms is net al te dúdlik wêr't it deiboek einiget en it aktuele kommentaar begjint. Botte systematysk opset is dizze libbenskronyk dan ek net. Der steane ek nochal wat feitlike ûnkrektheden yn (stjerdata fan keunstners bygelyks).

En dat bringt ús op de problematyk fan dizze útjefte. Op de oersetting fan Willem van Toorn wol ik net ôftingje (al moast in âld-skoalmaster witte dat it net is: ‘Franz Werfel schiep grote vreugde in zijn werk’, mar schepte). Mar de ynteressearre lêzer

[p. 125]

hie graach hjir en dêr wat ferdúdlikjende en eventueel korrizjearjende notysjes hawwe wold oer persoanen en tastannen. Ien foarbyld: Wat wie der oan 'e hân mei dy Eastenrykske minister Anton Rintelen en syn proses, dêr't Alma hast yn behelle waard? (s. 296). Dy't it perfoarst witte wol, sil wol in wei fine. Mear ynformaasje oer it ta stân kommen fan it boek - mear as Willy Haas yn syn koarte ynlieding, skreaun yn 1960, jout - hie de útjefte gâns by wûn. Der is weilitten, mar wat krekt en oer wa? In oanfolling anno 1989 hie net wei west.

Alma Mahler hat in ryk en alsidich libben lein. Mar fertriet is har net besparre bleaun, se hat dat faak prachtich en ynkringend ûnder wurden brocht. Boppe-al: de dea fan har betsjoenende dochter Manon Gropius (Alban Berg wijde oan de dea fan dy ‘ingel’ syn fioelekonsert), en ek it lijen, yn 'e Frânske en sûnt 1940 Amerikaanske ballingskip, fan de kettingroker-hertpasjint Werfel, har ‘manbern’. Al dizze dingen binne, soms wat teatraal, mar wol echt en trochlibbe te boek steld. Lykas ek de wiisheden en eigenwiisheden dy't se bytiden, as in soarte fan aforismen, troch har ferhaal struit. It oangripendste fragmint is miskien dochs wol it ynlaske stik út de deiboeken fan Franz Werfel (s. 109-135). Alma wie yn 1918 yn ferwachting fan in bern fan Gropius, dy't oan it front stie. Har fleislike omgong mei Werfel joech oanlieding ta komplikaasjes dêr't it bern, in jonkje, nei de berte oan beswykt is. De wurden dy't Werfel wijt oan syn skuldgefoelens dêroer - gjin skuldgefoel tsjinoer Gropius, dy't de saak weardich opnaam, mar tsjinoer Alma en tsjinoer it bern, dêr't er ien fan syn eigen ‘ras’ yn seach - litte jin net gau wer los, ek al skimerje hjir ek gefoelens fan egosintrisme en idelheid trochhinne. Alma har oantekens foarmje in problematysk, mar ynkringend boek.

Frysk & Frij 15-3-f '90.

Alma Mahler: ‘Mijn leven‘. Oersetting út it Dútsk: Willem van Toorn, Privédomein AP, Amsterdam 1989.