Oer oarmans en eigen

essayistysk en kritysk ferskaat (mei bibliografy 1972-1994)

[p. 77]

Ljouwerter literatuer 1944-'45
It yllegale tydskrift Podium

Der rint in triedsje fan de yn Ljouwert berne en yn 1936 te Hilversum ferstoarne arts-dichter Jan Slauerhoff nei it ploechje Ljouwerter jongfolk dat yn 'e simmer fan 1944 it Hollânsktalich literêr tydskrift PODIUM oprjochte en printsje liet by Drukkerij Friso. Ien fan de inisjatyfnimmers wie Corry van der Noord, in nicht fan de ferneamde dichter dy't dêrom har eigen poëzij ûnder de spotskûlnamme ‘Nisla’ publisearre. De beide oare begjinredakteuren wiene Gerrit Meinsma, doe studearjend foar it Steatseksamen, en de gymnasiast Willem Hijmans, soan fan in gymnasium-leraar klassike talen en haad fan de Buma-bibleteek. Figuer op 'e eftergrûn wie doe noch de âldere, ek op 'e Buma wurkjende Fokke Sierksma, fan wa't it idee kaam om de opbringsten fan it blêd oan in yllegaal doel te jaan. It twadde - of einliks earste - doel wie: publikaasje-mooglikheid skeppe foar jonge dichters bûten de ‘legale’ kaders (de nazistyske Kultuerkeamer) om.

In figuer dy't, jong as er wie, ek in rol, mar dan op ôfstân spile, wie de Grinzer gymnasiast Marten Brouwer, soan fan prof. Jelle Brouwer, sûnt 1941 heechlearaar Frysk en Goatysk te Grins. Soan Marten hat gjin bydragen oan it tydskrift levere, mar hy wie sa lang as er net ûnderdûke hoegde, tige warber as propagandist en siker fan meiwurkers. Troch him wie it ek dat de doe al hast 50 jier âlde Grinzer bard Hendrik de Vries (okkerjiers op hege jierren ferstoarn) in mannich fersen yn Podium pleatst krige, mar fanwegens de yllegale gong fan saken ûnder pseudonym: I. de Geteijer. Sels de redakteuren wisten net wa't de dichter wie, en faaks dêrom wiene se net sa mijen yn har krityk: ‘nonsens, kafferachtig, naïef, rotzooi’, skreau Hijmans yn in brief oer de poëzij fan de ‘ûnbekende’...

It earste Podium-nûmer kaam út ein juny 1944, sawat tagelyk mei it Fryske yllegale tydskrift De Rattelwacht, dêr't mar ien nûmer fan ferskynd is. Podium I befette, lykas De Rattelwacht, allinne gedichten, en dy wiene fan Meinsma, Sierksma, Piter Kalma,

[p. 78]

Corrie van der Noord en Willem Hijmans - allegearre ûnder skûlnammen fansels; sa skreau Hijmans ûnder de oan Bordewijk (‘Bint’) ûntliende namme Whimpysinger.

Al gau kaam der krityk op it blêd, dat wol sizze op de kwaliteit derfan. Peter Verhoeff (pseudonym Peter van der Burch) wie fan betinken dat it peil fier ûnder de weardichheid fan de yllegaliteit lei. Fan him stiene al fersen yn it twadde nûmer, dat yn september '44 ferskynde en fierder wurk fan Marianne Guibal, Jan Groenewold en Hendrik de Vries befette - fansels allegear wer ûnder sktilnammen - en, kurieus genôch, ek de letter sa ferneamd wurden parody fan Kees Stip ‘Dieuwertje Diekema’ op de ferneamde ballade ‘Maria Lecina’ fan Werumeus Buning. De Amsterdammer Fred Batten hie dy bydrage oan de Podium-redaksje tastjoerd. It blêd mocht dan yllegaal wêze, te finen wie it wol.

Mar ek yn eigen rûnte briek de krityk al gau los. Wim Hijmans krige syn nocht, hy fûn dat Podium gjin besteansrjocht hie en betanke 5 febrewaris '45 foar de redaksje. Hy hie ûnderwilens, mei dy oare kritikus Peter Verhoeff, plannen foar in nij, ek te Ljouwert út te jaan tydskrift - foaral kritysk en polemysk - dat De Distel hjitte soe en dêr't ek al stikken fan klear wiene (ûnder oaren tsjin Podium!). Oan jeuchlike oermoed ûntbriek it dy Ljouwerter jongfeinten net: De Distel wurdt, skriuwt Hijmans, ‘na de oorlog één der grote literaire periodieken van Nederland.’ Dy Distel is in fromme winsk bleaun. Nûmer ien stie op ferskinen, mar hat nea it ljocht sjoen...

Fan Podium lykwols kaam earste helt maart al in tredde nûmer út, troch de beide oerbleaune redakteuren, oanfolle mei Piter Kalma en Fokke Sierksma. It befette fersen fan de beide lêstneamden en fan Hendrik de Vries. Fan Sierskma is it programmatyske fers ‘Aan de dichters Anno 1945’, dat dúdlik grûndearre is op de maatskiplike ferantwurdlikheid fan de dichter, it saneamde ‘engazjemint’: de dichter is mear as in makker fan ‘moaie dingen’, is ‘ferantwurdlik’.

In punt dêr't Piet Calis yn syn mânske dissertaasje ‘Het ondergronds verwachten’ (1989) yn it stik oer Podium (s. 357-425) gjin omtinken oan jout, is de fraach nei de ‘yllegaliteit’ fan it ferswurk. Yn safier wie Podium yllegaal, dat it ferskynde sûnder tastimming en dus tsjin it sin fan de Dútse machthabbers.

[p. 79]

In bân mei de yllegaliteit jout ek de ôfspraak om it batich saldo foar in yllegaal doel ôf te stean - hòkker, dat hat Calis net mear efterhelje kinnen. Moai wis hat Fokke Sierksma dat geheim mei yn syn grêf nommen. Mar de wjerslach fan it oarlochsbarren is yn dizze poëzij tige lyts. It sterkst noch yn it fers fan Peter Verhoeff oer de Normandyske ynvaazje: ‘6 juni 1944’. En fan fersets-poëzij yn de sin fan: oprop ta fersetshâlding en -dieden, is yn dizze 42 bledsiden ferswurk sa goed as neat te fernimmen. Janus Bifrons (de studint Jan Groenewold) hat in feech op de ‘amtner’: ‘ik weet, dat hij zich niet-jood verklaarde’; fan Thijs van der Veen is der in gedicht ‘April 1944’ mei de yn dat histoarysk ramt te pleatsen strofe:

Nu recht de man zich in zijn cel
en hoort de aarde open gaan,
ziet zijn tuin te bloeien staan.
Hij loopt dit jaar weer door het koren.

En dan is der ien fers fan Sierksma, dat typearjend is foar syn persoan, en ek foar syn fersetshâlding. Dat is it ûnder de inisjalen G.T. ferskynde sekstet:

Hij vluchtte en schoot en schoot:
zijn leven steeg
tot teken van zijn troostloos volk.
Toen zeeg
zijn lichaam, na drie straten, in de sneeuw.
Maar de S.D. vond zijn revolver leeg.

Sa't bekend is wie Sierksma betrutsen by de L.P.-affêre, yn febrewaris-april 1945, dêr't de Dútsers yn it Burmaniahûs ôfharke waarden troch yllegale telefoanlinen. Hy hat dêroer ûnder de skûlnamme Frank Wilders de roman ‘Grensconfict’ skreaun, en Calis jout op siden 403-408 in oersjoch oer dy yllegale aksje, dy't mei Podium as sadanich gjin direkt ferbân hie. Mar wol ynsafier wer, dat Sierksma as Podium-dichter (en ek nei de befrijing as fierwei de wichtichste en warberste redakteur) it dúdlikst it maatskiplik engazjemint fertsjintwurdige. Marianne Guibal hat yn in ynterview mei Calis (1985) mei rjocht oer de jongeren fan 1944-'45 sein: ‘Wij waren allemaal heel romantisch, allemaal, in die tijd [...] Je was helemaal ingesteld op jezelf. Dat waren die

[p. 80]

jongens toch heel sterk, ook natuurlijk omdat ze zo'n besloten leven leidden. Dus het ging allemaal om je eigen gevoelens.’ It is dúdlik dat dit net oer alle boegen op Sierksma slaan kin.

Hy wie ek de iennichste fan de groep dy't, neist in wittenskiplike, ek noch in literêre karriêre opboud hat. De measten hawwe har ûnthjit net wiermakke en binne oare wegen gien: Hijmans (ferstoarn 1980) as sjoernalist en foarljochtingsamtner, Verhoeff as útjouwer en reklameman, Corrie van der Noord yn 'e boekhannel, Piter Kalma as sjoernalist en útjouwer. Marten Brouwer hat noch wol in Fryske literêre rol spile (in dichtbondel en in redakteurskip fan Quatrebras), mar fûn syn bestimming yn in heechlearaarskip massapsychology.

Mei de Fryske literatuer fan dy tiid - ek dy lei meastepart bysiden fan de ‘legale’ wegen - hat de Ljouwerter groep ek gjin direkt kontakt hân. En allinne Ger Meinsma en Marten Brouwer, en noch it meast Sierksma briefken elkoar wol yn it Frysk. Piet Calis hat dy Fryske briefsitaten kreas stean litten mei in Hollânske fertaling derefter. Dat Sierksma jierrenlang literêr Grinzer radio-resinsint west hat, ek foar Fryske boeken, hoecht hjir net sein te wurden.

En it fierder ferrin fan Podium? Nûmer 4 kaam nei de befrijing út en heart dus net mear ta de yllegaliteit. It blêd hat noch hiel wat wederwarichheden meimakke ear't it yn 1969 - in fearnsjier nei syn ûntstean - in sêfte dea stoar. Dat is dan foar it twadde diel fan Calis syn dissertaasje (ferskynd yn 1993).

Frysk & Frij, 15-3-'90.