Oer oarmans en eigen

essayistysk en kritysk ferskaat (mei bibliografy 1972-1994)

[p. 72]

In filosoof oer de hurde wrâld
Kulturele opstellen fan prof. Lolle Nauta

Selden haw ik sa lang mei in te besprekken boek omwoutere as mei ‘De factor van de kleine c’ fan Lolle Nauta, en dat net allinne omdat ik dy ‘kleine c’ (fan kultuer) út 'e ynlieding yn 'e rest fan syn ferhaal net sa bêst weromfine koe. Foar in part leit myn probleem oan it feit dat guon saken, behannele yn dizze ‘essays oer kulturele earmoed en politike kultuer’, my nei de ynhâld net sa eigen binne. Wat wit ik fan Afrika en it ‘oare’ Afrika (trije fan de sân opstellen geane dêroer), wat fan it aspekt fan de ‘kulturele earmoed’ sa't Nauta dat oansnijt yn it ramt fan de hjoeddeiske ekonomyske delgong, wat fan Karl Marx, dy't yn de lêste twa stikken net swak byspilet? Wat wit ik by einsluten fan filosofy, ek al giet dit boek fan in filosoof net oer filosofy yn de strikte sin?

Mar it leit, leau ik, ek foar in part oan Nauta syn redeneartrant, dêr't ik my net altyd yn weromfine kin en soms mei op 'e doele reitsje. In foarbyld. Op side 17 en folgjende hat Nauta it oer de Nederlânske filosofy, dy't al te lang dominysfilosofy bleaun is. (‘It leauwen yn God wie ûnder de fertsjintwurdigers fan dizze subkultuer tige populêr’, soks lycht der net om!). Mar yn 'e rin fan 'e tiid binne de filosofearjende dominys ferfongen troch ‘profesjonele filosofen’. Dat wol, ‘spitigernôch’ seit Nauta, net sizze dat dêrmei in ein kaam oan de ynfloed fan de godstsjinst op 'e Nederlânske filosofy. En no ferwachtet de lêzer dat foar dat lêste konkrete bewizen of alteast oanwizingen bybrocht wurde. Dat bart ek wol, mar it binne eigenaardige oanwizingen.

De earste is, dat ek de profesjonele filosofen noch altyd net dielnimme oan ‘publike debatten’. En de twadde, dat se in grutte ôfstân bewarje ta de literatuer, ek as dy wat fan filosofysk belang te melden hat (Mulisch, Krol, Hermans, Kousbroek, Theun de Vries). En hy ferfettet: ‘en dit soe wol ris lizze kinne’ (ûnderstellenderwiis dus!) ‘oan de kulturele ynfloed fan de dominy, dy't him achter de rêch fan de profesjonele filosoof noch hieltyd jilde lit.’ Ik kin net goed ynsjen - mar it kin der oan lizze dat Nauta net genôch ynformaasje ferskaft of te folle by syn lêzers bekend

[p. 73]

ferûnderstelt - hoe't it ôfstân bewarjen fan de literatuer regelrjocht fuortkomt út de kweade en bliuwende ynfloed fan de godstsjinst op 'e filosofy.

***

Justjes fierder yn dit opstel ‘Achter de zeewering’ behannelet Nauta in twadde barriêre dy't de bewegingsromte fan de yntellektueel yn 'e wei stiet: de ‘ferpyldering’, spesjaal dy by radio-en-t.v. Hy freget him ôf hoe't yn dy media it ‘tige algemiene amateurisme’ te ferklearjen is, sawol by amusemint as by praatshows en nijsútstjoeringen. In Dútser, E. Zahn, hat him op dat spoar set: der wurkje by dy media sa'n bytsje ‘profesjonele krêften’: ‘Doktorandy fynt men dêr selden; doktoares noait; sjeezde akadamisy tilt it fan op.’ Hjir brekt my de klompe. Is ta it foar in part suver-technysk, foar in oar, grutter part kreatyf wurk fan in programma-makker in akademyske graad nedich? Yn hokker wittenskip(pen) dan wol? En wêrom komme neffens Nauta dy graadbesitters dêr net? Omdat je, as je soks dwaan wolle, alderearst foldwaan moatte oan ‘bepaalde wrâldbeskoulike easken’? En dy soene dan nèt te finen wêze by lju mei in doktorstitel? En Koos Postema (ik neam mar ien) soe earst libbensbeskoulik, d.w.s. polityk-religieus ‘screened’ wurde moatte ear't er Veronica ynmocht? De bûtenlânske media binne, seit Nauta, yn dit stik gâns better as de Nederlânske. Ik begryp no, dat Rudi Carrell syn sukses oan syn doktorstitel te tankjen hat...

Ik hie fan Nauta earder ferwachte dat er ris neigien hie wêrom't dy hiele ‘fersuiling’ yn omroplân ûntaarde is yn in ûntsettende klucht, mei etiketsjes dy't al lang net mear oantsjutte wat der yn de potsjes sit.

***

De oarsaak fan dizze ‘ferpyldere mienskip’ leit yn it prinsipe fan in te grutte tolerânsje yn dit lân. Dat stiet der net mei safolle wurden - en der wurdt op oare plakken ek wol wer wat op ôftinge -, mar ik lês dochs wol yn Nauta syn eigen iroanyske wurden (s. 26): ‘Je hoege op't lêst net yn wat te leauwen om de oanbelangjende groep of ynstitúsje dochs mei hert en siel en foar hûndert persint it ljocht yn 'e eagen te gunnen.’ En as konsekwinsje fan dizze (al te?) garandearre frije-mieningsutering sjocht Nauta dan trije foar Nederlân kenmerkjende ferskynsels:

1. der is nei 1945 gjin romte foar ‘rjochtse yntellektuele tradysjes’;

[p. 74]

mar 2. der is ek gjin loftse yntellektuele tradysje ta bloei kommen, nei it ferdwinen fan it tydskrift De Vrije Katheder om 1950 hinne.

En de tredde konsekwinsje is dat alles nei de midden ta lûkt. Ik sil dat allegearre hjir net yn bysûnderheden folgje en noch minder ûntstride, mar ried elkenien mei belangstelling foar dizze en oare kultuerpolitike saken oan dit opstel mei soarch èn kritysk te lêzen. Kritysk ek yn stilistysk opsicht. Nauta lit wolris in stekje falle. Op side 24 lês ik: ‘De notabele of regent, die zich hult in ambtelijke taal, kan evenmin op een weinig zachtzinnige behandeling rekenen’ (kursivearring fan my, a.w.) - nei in pear kear lêzen fan dy frjemde sin kaam ik ta it fermoeden dat it tsjinstelde bedoeld wurdt fan wat der stiet: dat òf evenmin yn evenzeer feroare wurde moat, of weinig weilitten. Sels in filosoof moat op syn wurden passe.

***

Dúdlik is wol: men rekket mei Lolle Nauta fuort net útpraat. En dat leit ek yn 'e reden. Hy as yntellektueel en foarstanner fan it iepenbier debat, jout prinsipieel en fakmjittich iepening foar tsjinspraak. Dy't er dan ek wol krige hat. De polemyk mei syn mei-âld-Snitser Bart Tromp oer dy syn al of net brûkt hawwen fan it wurd ‘fredesfassisten fan it IKV’, is rûnom bekend wurden; dy wol ik hjir ek net neieidzje. Wat my al fan 't hert moat is:

1.

dat de titel fan Nauta syn opstel ‘De Vredesfascisten van het IKV’ (s. 47-83) eins mear polemysk as krekt is, want it stik hannelet net oer al dy al of net fassistyske demonstranten fan de fredesbeweging, mar krekt oer de lju dy't, alhoewol fan loftse komôf, dy (loftse) demonstranten sa beneamd hawwe soene. Dus net oer Mient Jan Faber, mar oer Renate Rubinstein en Bart Tromp;

2.

en as wy ferwachtsje dat Nauta no ris ta dat ‘fredesfassisme’ oergean, mei oare wurden syn eigen hâlding bepale sil, dan taaste wy in bytsje yn it ûnwisse: ta in regelrjochte leafdesferklearring foar it IKV komt it net (miskien ek wol mei om't dizze filosofy ek noch al wat mei de religy oanhelle is?), en dy moatte wy earder opspoare út 'e negative oantsjutting oangeande de tsjinstanners. Diskutabel is by my ek noch de kwestje dêr't Nauta benammen Rubinstein mei om 'e earen slacht: dy har trochlûken fan de yntern-repressive Sowjetpolityk ek nei it eksterne, ynternasjonaal hanneljen fan dat lân. In lân dat syn eigen ynwenners pleaget, sa is sa likernôch

[p. 75]

de redenearring fan Nauta (en op s. 56 mien ik te lêzen dat it mei dat pleagjen ek noch wol tafalt), kin dêrom wol, út eigenbelang, myld wêze tsjinoer it bûtenlân. De fraach nei de minskerjochten bliuwt dan wol oan 'e kant lizzen, fansels. En oan 'e oare kant: Amearika mei dan in frij lân lykje, dêr't alles yn sein wurde mei, mar ..., seit Nauta, de Amerikanen binne sà bang makke foar it kommunisme, dat se alles fan Reagan akseptearje. Dy earme ‘ûnderdrukte’ Amerikanen dochs... Op sokke punten lokket Nauta - bedoeld of net, en ik wol graach each ha foar de ‘oare kant fan it gelyk’ - út ta tsjinspraak.

Ik moat my beheine: der soe in opstel te skriuwen wêze oer Nauta syn ambivalinte opstelling foar de Sowjet-Uny oer. Ik wol dat net besykje, steld dat ik it koe, mar noch wize op de oare eassays yn dizze nijsgjirrige bondel, benammen dy oer Afrika, dêr't de skriuwer trije jier tahâlden hat en dêr't er benammen troffen waard troch ‘De mythe van het andere Afrika’ (s. 81-107). In skerp byld. Mar dan dochs foaral fan dat ‘oare’ (sis mar it ‘ferkearde’) Afrika, sa't kolonist (âld- en neo-) en toerist dat graach sjogge. Net, teminsten net al te dúdlik, it byld fan it ‘iene’ Afrika, it ‘echte’ dus; dat moatte wy ús sels sa'n bytsje foarmje út de brokstikjes dy't Nauta ús, meast fia it negative, tasmyt. Mei de moaie paradoks op s. 82: ‘Afrika bestiet net’ komme wy der net út.

Minder steurend is dit net presiis sizzen fan ‘wat soe Lolle no sèls einliks wolle?’ yn it magistraal slot-essay ‘En zo ontwaakte Gregor Samsa uit zijn droom’, dat om sa te sizzen, oan 'e hân fan it justjes datearre boek fan de Poalske filosoof Leszek Kolakowski, hannelet oer it ‘Marxisme nei de dea fan it Marxisme’.

Nauta lit him hjir soms minder tolerant út oer de Russyske polityk (mar noch wol mei in slach om 'e earmtakke) as er yn eardere opstellen die. Mar oars as de bekearling Kolakowski is er fan betinken, dat it Marxisme net allinne mar ynteressant is foarsafier't it gjin Marxisme mear is. Nauta leaut dat ek it demokratysk sosjalisme - dêr't er himsels ta rekkenet - noch altyd ynspirearre wurdt út de rike tradysje fan Marx en syn neisten wei. Nauta makket hjir ek oantsjutting op de krisis dêr't dat demokratysk sosjalisme yn ferkeart. Yn it kader fan dit boek koene wy faaks net mear ferwachtsje às dy oantsjutting. Mar my tinkt kin de skriuwer him hjir by einsluten net foar weiwine. Sweden,

[p. 76]

Bûnsrepublyk, Ingelân, Frankryk, Nederlân, België, Portugal, Spanje - oeral is it sosjaal-demokratysk tinken èn de praktyske polityk derfan yn in mear of mindere mjitte yn in krisisposysje fersille. De útgongssin ta sa'n plakbepaling kin men fine op side 180: ‘Wa't tinkt dat dizze ynsichten fansels sprekke en ûnderwilens húsriem wurden binne, ferwikselet de arranzjeminten fan bepaalde fersoargingssteaten sûnder grûn mei it demokratysk-sosjalistysk program.’ Sa'n sin, benammen dat ‘sûnder grûn’, ferplichtet ta in ferfolch!

Frysk en Frij, 23-1-1988.

[De Fryske sitaten tusken oanhellingstekens binne oerset. ‘De factor van de kleine c’ is in útjefte fan Van Gennep, Amsterdam 1987].