Oer oarmans en eigen

essayistysk en kritysk ferskaat (mei bibliografy 1972-1994)

[p. 67]

T.V. - In fearnsieu nei Fokke
Pleit tsjin de ûntminskliking

25 jier lyn skreau Fokke Sierksma, kultuerfilosoof al soed er dy beneaming sels moai wis ôfwiisd hawwe, syn rige oer ‘mens en televisie’, yn 1963 útkommen ûnder de dûbelsinnich bedoelde titel ‘Testbeeld’. Hy wie by myn witten dêrmei yn Nederlân de earste en faaks hat er ek de lêste west, dy't it fenomeen T. V. yn in breed minsklik maatskiplik en kultureel ramt pleatste, en dêrfan in boadskip oan de minske makke. Ik bin him dêr noch altyd tankber foar. It wie yn 'e grize begjinjierren fan ‘it’ medium. En it leannet faaks de muoite om ris nei te gean wat der fan Sierksma syn dia- enprognoaze alsa terjochte kommen is, no't wy 25 jier neitiid foar it begjin steane fan wat de totale ferkommersjalisearring, ynternasjonalisearring en satellitisearring derfan liket.

Der wie yn 1962 noch gjin twadde net, gjin kleur, gjin STER. Ek yn 'e politike wrâld seach it der justjes oars út. John Kennedy wie noch net delknald, Chroesjtsjov koe noch mei syn twa skuon op tafels slaan. Belfast wie yn de ensyklopedy noch ‘de zetel van vele bestuursinstellingen’, Beiroet noch it Parys fan it Easten en ‘zeer in trek als toeristenoord en badplaats’. Fan Khomeiny hie noch gjin minske heard en de Sjah dûnse de tango mei de froulike leden fan syn ‘family’ út Europa. Sharpeville hie al west, mar Nelson Mandela wie noch net (mei ‘libbenslang’) de bak yngien. Yn Parys en oan it Amsterdamske Spui wie de ferbylding noch net oan 'e macht en wat Vietnam hiet, like noch mar sa'n foech buorlju 's rûzje.

Om wer wat tichter by honk te kommen: Noardsee en Waad liken noch aardich ‘rein’, en Willem Duys, Mies Bouwman en Tom ‘Doras’ Manders iepenen op 'e skiere byldbuis de letter sa ûnúteachbere parade fan ‘bekende Nederlanners’. Faaks hawwe Snip en Snap, myn favoriten net, doe ek har sechje noch sein. Pipo de clown en Klukkluk de Yndiaan wiene wakker warber en Ivanhoe beruorre de bemesiel en dy fan allang-gjin-bern-mear. Veronica wie noch in pirateskip fol kultureel ûnrant en skreauwende DJ's, en de Grutte FerTROSsing noch amper op kommendewei - it wurd sels ûnbekend. De VARA wie noch read, de

[p. 68]

NCRV noch fyn, de KRO noch Roomsk, de VPRO noch FP, de EO noch nearne. Gjin fideo(clip), gjin kabel, lit stean playback-show, gjin neakene Phil Bloom op it skerm te sjen. Alles noch pais en frede, gemoedlik en húslik. Mar pas op...

It nije medium fassinearre Sierksma, as produkt op healwei kultuer en sivilisaasje. Mar it rôp tagelyk syn eangst wekker foar de konsekwinsjes, foar wat er út it lân Amearika oankommen seach as de folsleine ûntminskliking. Hy seach in soad goede programma's en joech dêrfan ek wol, spitigernôch sûnder nammen te neamen, ferslach yn stikken oer ‘Het nieuws’, ‘Het moeilijke amusement’, ‘De blote benen’ (!, fierder gyng it doe noch net), ‘Koning Voetbal’, ‘Natuur uit de tweede hand’, ‘De koopman en de dominee’ en ‘Televisie-moraal’. De iroanyske titels fan guon haadstikken jouwe lykwols ek al twivel en ûngerêstens oan. Faaks kin men Sierksma syn skôging gearfetsje as: in teoretysk NEE, dêr't yn 'e praktyk in protte lytse Jaakes foaroer kamen te stean. Dat is de paradoks yn syn fisy: yn 'e grûn slim pessimistysk, mar mei in soad foarbehâld en hoop op 'e oerwinning fan it ‘bettere’, it minsklike.

In suver humanisme dus, mar mei, om syn eigen bekende terminology te brûken, ‘hier op 'e tosken’. De grutte bedriging komt foar him út it bertelân fan de masine en de T.V.: Amearika, dêr't er, mei op grûn fan tsjûgenissen út dat lân sels, oanskôget: oanwinnende winstsucht, efterútgong fan it fysyk fan de jongeren, ferflakking, kultuerminimalisaasje, atrofy.

No is ‘Testbeeld’ net allinne in boek oer televyzje, sels net allinne oer de minske-en-de televyzje. It rikt fierder, is méar noch, mei de teevee as kapstok, in skôging oer de stân fan saken mei De Minske, oer de ‘condition humaine’ (om in deasitearre wurd fan André Malraux te brûken), sa't Sierksma dy seach yn it tiidrek dat de kâlde oarloch justjes yn 't neigean rekke, de earste romtereizgers har rûntsjes mealden en de atoombom de earste protesten oprôp. Ik wol it wurd ‘doemdenken’ leaver net brûke, mar ‘Testbeeld’ is in test op 'e minske en sûnder mis fier fan in fleurich boek. In boek dat by alle bitende irony dêr't dizze fan komôf Fryske skriuwer oer beskikte, tige earnstich, soms hast profetysk-preekjend fan toan wie. Benammen oan 'e ein wurdt it tinken, as Sierksma de reklame (‘sluipmoord op de mensheid’!) te liif giet mei al it sarkasme fan syn pinne. Altyd mear, altyd

[p. 69]

oars, altyd mear fan 't selde en dan justjes oars. En nimmen freget wêr't de ein is. Rykwurden is it earste doel, it twadde: nòch riker. De teory fan it Kapitalisme komt net rjochtstreeks oan 'e oarder, en it byld derfan wurdt soms in bytsje karikaturaal. It reklamemeitsjen is de grutte fret-op; benammen foar de bern en de jongerein sjocht Sierksma grutte gefaren op T.V. - ferslaving, passiviteit, konsumpsjediktatuer, atrofy fan de kreativiteit. Gjin niget dat Aldous Huxley syn ‘Brave New World’ gauris om it hoekje kipet...

As men no, nei de opkomst fan de nije techniken en nei gâns ûnderfining mei alhoewol noch frij beskieden reklame-op-T.V. it hear oersjocht, is in part fan Sierksma syn tsjustere foarútsichten al wurklikheid wurden. Mar de minske, of om mei him te praten, de homo sapiens, is in oanwenste-dier, en ek in oanpassingsdier. De direktens fan it audio-fisuële medium is der wat ôfslipe; it is in deistich gebrûksfoarwerp wurden, mingsel fan amusemint en foarljochting oer wat der yn 'e wrâld oan 'e hân is. Lykwols binne guon tendinsjes ek wer skerper wurden as Sierksma doedestiids fermoede hat. Ik tink dan oan de faktor ‘Geweld op T.V.’, dêr't nèt in apart haadstik oan wijd is, al komt it fansels wol hjir en dêr te praat, mar dan as VIOLENCE yn 'e mande mei oare begripen: LOVE, SEX and SIN, it grutte griemmank fan de trochsneedfilm. By ‘Geweld op T.V.’ tink ik net allinnich oan de sterker wurden oanskôging fan direkte oarlochs-, terrorisme- en guerrilla-hannelingen (de treinkaping by De Punt bygelyks), en it fertoanen fan liken fan sneuvele soldaten, deasketten boargers en selsmoarde politisy (dingen dêr't yn 1962 noch in protte tabû op rêste), mar benammen ek oan it geweld-yn-fiction, dus it ‘fantasearre geweld’ fan fjochtsjen en sjitten, it ramen fan auto's op berchhellingen, it gedoch mei fleantugen en science-fiction-meunsters yn 'e romte: hiel de robotisearring fan it geweld en syn fertûzenfâldiging. Sierksma hat de swierte fan dit alles yn syn prognoazes justjes ûnderskat en moai wis hied er hjir, no libjend, sterke aksinten op lein. Ik persoanlik fyn it ferskriklik en wearzich en haw begrutsjen mei de bern dy't it allegear sûnder ferbazing, mei bewende eagen en earen oansjogge en -hearre. Mooglik ûnrjochtlik! Want ik leau ek wol, dat fierwei de measte jongere minsken al oer in ynboud ôfwar-meganisme beskikke, dat de direkte útwurking fan geweld en horror op eigen tinken, fielen en hanneljen in stikhinne ôfremmet. Utsûnderingen dêrlitten

[p. 70]

fansels, en nimmen wit hoefolle as dat binne. Ek de wrâldfersmoarging koe by Sierksma net ta in item wurde.

In oar, ûnskuldiger aspekt dat Sierksma net yn syn boek beflappe koe, is dat fan de talk-show. Hy sil Duys en Mies kend hawwe, mar de enoarme popularisearring en de ferboargerliking fan it ferskynsel, dat bysiden stiet fan nijsútstjoering, nijskommentaar (‘Achter het nieuws’) en dokumintêre, hat er net waarnimme kinnen, tusken de utersten fan RUR en Dis. En dus likemin it dêrmei sa annekse ferskynsel fan de ‘bekende Nederlanner’ - by foarkar sjonger, grapjas, prytprater, sis-ris-AA-sizzer, Ron aait Jos en Jos aait Ron -, dy't altyd wer opdûkt yn jury's, lotterijen, show- en quizprogramma's. Typearjend is, dat Sierksma yn de ‘quiz’ noch it ferlangen nei yntellektueel witten belicheme sjen koe, wylst dy no al lang degradearre is ta it nei de domheid kwakken fan waskmasines, fideo's en blinkende auto's. In ferskynsel dêrfoaroer dat oan betsjutting ferlern hat, ek mei troch de ferwrâldsking fan it bestel, is dat fan de troch Sierksma sa ferspijde ‘deisluters’: televyzje-dominys en -prysters. De him ûnbekende EO hat hjir it findel oernommen, mei de fulgarisearring derfan.

***

Foar in grut part is ‘Testbeeld’, as men der in poarsje yntellektuele-retoryk ôflukt, dêr't Sierksma net altyd en oeral frij fan wie, noch foar hjoed de dei jildich en aktueel. It is noch altyd in ryk boek yn dy sin dat it, sij it miskien net op teoretysk-wittenskiplike grûnslach (dat pretindearret de skriuwer ek net) dingen omheechspit en bewust makket dy't ús yn de hurry fan troch 'en dei maklik ûntkomme; dat it de wichtichste en fundaminteelste aspekten fan it ‘gedomesticeerd dier met enorme hersens’ dat homo sapiens is, bleatleit; dat it sinfolle ferbannen oanlizze lit tusken ferline en hjoed, tusken minske en dier, tusken lichem en geast. It is, yn en mei al syn beheiningen, in universeel boek. Ik sil net sizze dat it him lêze lit as in roman. Der komme ek frijwat herhellingen yn foar; de mannichte sitaten (meast Ingelsk) wurde net oerset, en Sierksma giet my wolris te fier yn syn ferearing foar de grûn, it dier, de primitiviteit: dan wurdt er retoarysk en soms wat sêftsedich en dierber.

Mar dit boek fertsjinnet noch altyd dat it lêzen, bestudearre en bediskusjearre wurdt. It soe ferplichte stoffe wêze moatte by

[p. 71]

opliedingen foar leararen, pedagogen, maatskiplike wurkers, artsen, juristen ensafh. It is ûnbeskieden om jinsels oan te heljen, mar foar diskear dochs mar: yn myn beide skôgings út 1963 (Leeuw. Crt. 18 en 25 maaie) haw ik - fansels omdôch - dit boek yn 'e hannen winske fan keamerleden, ministers, partijbestjoerders, fakbûnslieders, direkteuren en kommissarissen, en my ôffrege: hoenear komt de steatssekretaris of de keamerspesjalist, dy't dit boek wjerleit op it peil fàa dit boek, net mei slogans en dizichheden, mar mei feiten dy't de minske respektearje? ‘Mar wês net bang,’ foege ik dêr oan ta, ‘it sil behalven in inkelde dominy dy't preekstoffe en in professor dy't dosearstoffe nedich hat, allinne de literêre kritisy ferûntrêstigje. Polityk is in kwestje fan moraal. De politisy dogge dus net oan polityk. De beide stikken nochris trochlêzend, moat ik tajaan: net allinne it ‘byld’ - it ‘testbyld’ - is feroare, ek de skriuwer fan dit stikje hat him aardich oanpast. Mar de paradoks, dy't ek Sierksma sines wie, dy fan akseptaasje èn protest, bliuwt rjochtoerein. En, by einsluten, it pleit tsjin de ûntminskliking en foar de humanisearring bliuwt breanedich, helte mear noch as yn 1963...

Frysk en Frij, 19-12-1987.