Oer oarmans en eigen

essayistysk en kritysk ferskaat (mei bibliografy 1972-1994)

[p. 62]

In dichter ticht by de lytse man
Samle fersen fan Piter Jelles

Piter Jelles Troelstra (1860-1930) wie de âldere tiidgenoat fan Herman Gorter en Henriëtte Roland Holst. Hy wie mei harren ferbûn troch net-proletaryske ôfkomst en troch sosjalisme, al hâlde er him yn dat lêste beheind ta parlemintêre sosjaal-demokrasy - behalven dan yn it jier fan syn ‘fersin’, 1918. Mar as dichter toant er mei syn beide tiidgenoaten sa goed as gjin besibbens. De wei fia de ‘alderyndividueelste ekspresje fan de alder-yndividueelste emoasje’ wie sines net. Noch by it ympressionisme fan de Tachtigers noch by it abstrakt utopisme fan de lettere Gorter fielde er him thús. Dat er meastepart yn it Frysk dichte, ferklearret faaks foar in part syn dichterlik konservatisme: yn Fryslân wie om 1890 hinne de tiid noch net ryp foar yndividualistyske taalkeunst. Der is yn Troelstra syn poëtyske utering dan ek noch faak in neigalm fan Bilderdijkiaanske retoryk. Wolle je him mei in Nederlânsktalige tiidgenoat fergelykje, dan komt de santjin jier jongere Adama van Scheltema it meast yn 'e beneaming, èk in ‘sociaal-democraat’, dy't tige bewust de faak esotearyske literatueropfettingen fan de Tachtigers ferfange woe troch ienfâldich oansprekkende poëzy, foar ‘it folk’ dus. Ek Troelstra fielde him dichter foar gewoane minsken, foar ‘echte’ Friezen, wat dat dan ek wêze meie.

De tweintich jier âlde ‘Piter Jelles’ sa't er him as dichter neamde - nammejouwing fan doarpske gemoedlikheid - debutearre yn Fryske tydskriften om 1880 hinne. Hy droech syn eigen fersen foar, joech sels in tydskrift út en in karlêzing fan Fryske poëzy; hy rjochte in toanielklub op en stalde in Frysk Lieteboek gear; hy wie sûnt 1882 ek roerich warber yn it Grinzer studintelibben. Ut liberalisme en tsjerklike frijsinnichheid wei kaam er, yn in proses dat in tal jierren duorre, ta (ûntsjerklik) sosjalisme. Yn 1894 hearde er ta de oprjochters fan de SDAP, dêr't er al ridlik gau keamerlid foar waard en op 'en doer, as tsjinspiler fan de hieltyd anargistysker Domela Nieuwenhuis, de ûnomstriden lieder fan de parlemintêre rjochting yn it Nederlânske sosjalisme.

Yn syn Fryske poëzy hat de treurige sosjale wurklikheid dy't ta dit sosjalisme late, net folle konkreet wjerlûd fûn. It bleau by in mannich taspilingen op it libben fan de ‘earme bodder’ en in rige oprjocht bedoelde, mar dizige gjalpen oer ‘In Nije Tiid’ dy't

[p. 63]

op kommendewei is. It gedicht ûnder dy namme dat er yn 1890 publisearre en dat him fan party Fryske lêzers nochal kwea-ôf nommen waard, klinkt de modernere lêzer frijwat gratuit yn 'e earen: ‘Lyk rjocht foar elk!’ - ‘Foar elk syn lean’ - ‘Lean nei wurk!’ Dat binne gjin easken dêr't wy no noch fan omfalle. Echte sosjalistyske striidlieten skreau Troelstra pas nei 1890 en yn it Nederlânsk.

Syn Fryske poëzy, alhoewol karakterisearre troch follerhande techniken oangeande rym, mjitte en strofebou, is uterst tradisjoneel fan foarmjouwing. Wrakseling mei de taalmatearje is net folle fan te merkbiten, alles is metrumwis en flot-firtuoas yn elkoar timmere; soms op en oer de grins fan rymlerij. Neffens de stimming fariearret dit alles tusken in bliermoedich seedlik idealisme en sucht nei it ‘wiere en goede’ oan 'e iene kant, en oan 'e oare kant in soarte fan kliemske seemans- en tsjerkhôfromantyk fan Dútske komôf, dy't net oeral echt oandocht. Yn de leafde giet it tige oanminnich en trouhertich om-en-ta, fol fan seedlike earnst, mar ek mei fleachjes fan irony dy't Heine yn 't sin bringe. Nei de ynhâld binne de meast foarkommende tema' s: it Fryske doarpslibben mei merke, keatsen, frijen (yn 'e eartiidske betsjutting) mei trochstrings frisse en sedige fammen en efter dat alles in heap moralisme en Frysk-nasjonale bombast: tsjìn de ‘frjemdsin’, de Frânske moade, en foàr de âlde Fryske dregens en oerdeeglikheid. Dêrneist fine je de ûntjouwingen yn syn tiid, benammen it prikeljende ferskynsel fan de Doleânsje. Gâns gedichten oer eigen twivels en gefoelens, mar as je 't goed besjogge nochal ûnpersoanlik, soms ûnútsteanber fan prekerichheid. En foar de folsleinens: brulloftsfoardrachten, rymstikken oer âlde Fryske helden en kantate-eftige natuergedichten, dêr't er soms ynienen doch ta in suver ympressionistyske toets komt.

Dizze perioade duorret oan 1890 ta; hy ferfart nei Den Haach en ‘ferpolitiket’, lykas mannich Frysk man it beneamde. As Frysk dichter docht er der njoggentjin jier it swijen ta.

Dàn, yn 1909, sammelet Troelstra syn foar him befredigjende Fryske poëzy yn de bondel ‘Rispinge’. Hy foeget der foar de gelegenheid nij wurk oan ta dat, al tsjûget it net fan in radikale fernijing, dochs bliken jout fan ferdjipping en yntinser waarnimmingsfermogen: de uterst knappe, nei de foarm wer kantate-eftige beskriuwing fan it ‘koalsiedterskjen’ en in ynlike, faak oandwaanlike notaasje fan jeugdoantinkens oan it ‘âlde doarp’

[p. 64]

(Stiens). It hiele boek kriget in typyske struktuer troch de yndieling yn tematyske sjenres: Ut it Fryske folkslibben; Sangen fan de See; Leaf en leed yn it libben fan in jongfeint, Striidsangen, de tragyske, mar wol slim retoaryske ballade ‘Teaco en Gerbrich’, ‘Griemmank’ (sokssawat as ‘mengelpoëzie’) en oan 'e ein de beide neamde nije sykly. Yn 1920 waard it boek ûnferoare op 'en nij printe. In tredde druk seach it ljocht yn 1945, fersoarge troch J.P. Wiersma, dy't de struktuer sa goed as ûnferoare liet en in kar út nij ûntdutsen poëzy tafoege.

En no is der dan de al lang winske nije útjefte, ‘Samle Fersen’ titele. Dizze edysje jout alles wat der fan Piter Jelles oant no ta oan dichtwurk fûn is, ek syn Hollânske poëzy, sechstich siden omfetsjend en út allerhande boarnen gearfannele.

It earste dat opfalt is de ferdwûne struktuer: de redaksje hat de Fryske poëzy safolle mooglik gronologysk oardere. It is dan ek ûnmooglik om allinne mei dit boek yn 'e hân nei te gean, hoe't de dichter it yn 1909 oanpakt hat.

It gedicht, dat Piter Jelles doe as motto foaroan pleatste: ‘Net freegje!’ bygelyks, komme wy no pas tsjin op side 351, omdat it dêr gronologysk thúsheart. Mar in motto is net sàmar in gedicht! It argumint dat de redaksje foar dizze gronologisearring oantúcht, klinkt net sa botte oertsjûgjend: as men (lykas Wiersma eartiids die) al dy ‘nije poëzy’ as in aparte ôfdieling efteryn pleatst hie, soene allerhande fersen dy't oarspronklik by elkoar hearden, no tige fier yn it boek by elkoar weistean. No, ‘by elkoar hearre’ is dan wol wat in betiizjende oantsjutting. Want krekt dizze gronologyske oardering hat allerhande saken dy't (tematysk) by elkoar hearden, útinoar roppe. Nammers hie Troelstra yn 1909 sels al binnen de troch him keazen struktuer de mooglikheid foar in gronologyske opset oanjûn! Wat de redaksje no dien hat, soe noch sin hân haw we, as der yn dizze tsien jier dichterlike wurksumheid fan Troelstra in dúdlike ûntjouwing pleats hân hie. Mar dat is net it gefal: men fynt alle beoefene sjenres oan it begjin krekt likegoed as oan de ein; fan kwaliteitsgroei is gjin sprake, oant 1909 ta.

It hie dan ek ferstanniger west om de oarspronklike tematyske struktuer te hanthavenjen en binnen elk tema de dêryn passende nije fynsten, eventueel gronologysk oardere, yn te foegjen. Hie men dêrby ek noch de fernimstichheid hân de fan Piter Jelles yn syn oarspronklike ‘Rispinge’ net opnommen gedichten mei

[p. 65]

bygelyks in asterisk oan te jaan, dan wie, neist in wittenskiplik nei te stribjen folsleinens, ek de fan de dichter sels winske struktuer bewarre bleaun. Of is dat net ‘wittenskiplik’ genôch, altemets?

Foar 't neist hat de redaksje wifke tusken twa net maklik te ferienigjen dingen: in wittenskiplik yn 'e puntsjes ferantwurde edysje, en in folksútjefte-foar-gewoane-lêzers. It earste hat, nei myn betinken sûnder rjucht, laat ta dy gronologyske opset, en, mei rjucht, ta in apparaat fan wiidweidige boarnefermelding en oantekeningen. It lêste hat meibrocht in omsetting yn de nije Fryske stavering (1980) en it út de tekst weiheljen fan allerhande (mar ek wer net fan àlle) opdrachten, motto's, oanjeften fan oersetting, ensafh. Benammen dat lêste haw ik grutte muoite mei. Wa't - en dat komt je noch alris oer - op grûn fan de toan fan in gedicht it fermoeden kriget dat it wolris in oersetting of bewurking wêze kinne soe, kin fandatoangeande allinne wissichheid krije troch it noate-apparaat efteryn te rieplachtsjen. Wylst Troelstra-sels hieltyd de namme fan de fertaalde dichter (Burns, Klopstock, Hamerling, Heine en oaren) fermelde. Hoecht de ‘gewoane’ lêzer dat dan net te witten?

Minder swier til ik oan de staveringsoanpassing: de spelling fan Troelstra syn tiid hie har beswieren. Mar je moatte by soks wol op je iepenst wêze. De nijste stavering skriuwt it Fryske wurd foar ‘groot’ as ‘grut’ (en net mear as ‘great’). As it wurd rime moat op ‘Nut’, lykas op side 74, dan is fansels tsjin dat ‘grut’ gjin beswier. Mar op side 72 rymt dat nije ‘grut’ op ‘neat’ en dat strykt dus net! Piter Jelles hie hjir mei syn ‘great’ in ‘ea’-klank bedoeld, yn suvere oerienstimming mei ‘neat’.

Mar net allinne de spelling is oanpast, de redaksje hat ek sa frij west (efteryn ferantwurde, dat wol) hjir en dêr it Frysk fan Piter Jelles te ‘ferbetterjen’. Sa makke se fan de titel ‘Gelove’, yn neifolging fan Wiersma, ‘Leauwe’, want dat stiet no ienris as ‘echter Frysk’ te wurdboek. Mar op side 235 is ‘gelove’ stean bleaun. It stiet nammers ek gewoan yn de Fryske wurdboeken.

Dat bringt my op noch in oare kwestje. Gans lêzers sille op tekstuele swierrichheden stjitte. Miskien op it stik fan it histoaryske: guon gedichten, lykas dy oer de Doleânsje,, hiene bêst wat ferdúdlikjende oantekeningen oan 'e foet fan de bledside fertsjinne. Mar grif jildt dat foar de wurdskat. Je treffe yn dit boek in bjusterbaarliken soad yn ûnbrûk rekke wurden oan; je kinne it allinne lêze mei help fan in wurdboek, wat net it doel is fan

[p. 66]

poëzylêzen. Je moatte wol fan tige Fryskhûzige komôf wêze, as je wurden kenne as: jamk, nju, derten, goarrich, loddrich, prûs, tsjoed, skraach, ringen, swiid, rju. En wa, behalven in mannich Fryske-taalgekken, wit noch wat in honke, in bonge, in kroantsje, in kyps, in nane, in stalt is, en wat ferstien wurde moat ûnder luorreman en it meartal migen? En wat moat in normale lêzer anno 1982 him foarstelle as twa wrakseljende jonges ‘'t rimpene foltsen’ neamd wurde? Koart en goed: wêrom gjin wurdferklearringen ûnder oan 'e bledsiden? Dat hie boppedat de ferfeelsume opmaak in bytsje opfleurje kinnen. Want dit moat ik ek noch kwyt: ferfeelsumer, grizer, ientoaniger kin it hast net. Alles deselde letter, de titels yn in amper gruttere kapitaal, en alles efterinoar troch, sûnder ek mar de minste ‘pauzearring’. Yn ruil dêrfoar hiene se dan bêst it alfabetysk register op 'e begjinrigels weilitte kinnen: dat tsjinnet gjin inkeld nut. De lju dy't de poëzy fan Troelstra út 'e holle koene en oan 'e hân fan de begjinrigels de tekst nochris opsykje wolle soene, hearre al lang net mear ta de libbenen.

Falt der dan oer dizze monumintale Troelstra-útjefte neat gjin goeds te sizzen? Fansels wol. Alles stiet der yn. De ynliedingen, ek it essay fan Klaas Dykstra en it biografysk oersjoch fan J.J. Kalma, binne bêst brûkber. It oantekeninge-apparaat efteryn befettet gâns dat de muoite fan it witten wurdich is,

Mar dan sit it my dochs wer dwers, dat yn de ynhâld dy lju net de lytse muoite nommen hawwe om neist de oarspronklike fynplakken ek efkes oan te jaan wêr't je it betreffende stik yn de oarspronklike ‘Rispinge’ fan 1909 fine kinne. It hie gjin side méar kostje hoegd en dejingen dy't ek oer de âlde útjefte beskikke en graach ris fergelykje wolle, gâns tiid besparje kind. Wol bin ik in kearmannich tsjin de geheimsinnige ôfkoarting ‘n.e.p.’ oanrûn. Dat betsjut ‘net earder publisearre’, neffens de dichter yn syn foaropwurd op ‘Rispinge’. It nimt nochal wat sneup- en tinkwurk om der efter te kommen, dat dit gjin ‘nep’ is, mar in gearstalde manier om te sizzen, dat sa'n gedicht allinne mar yn de ‘Rispinge’ stien hat.

Koart gearfette: Goed, dat er der is, dizze nije Piter Jelles. Tankber dus, mar net foldien. It hie safolle better kinnen.

Elseviers Magazine, 27 maart 1982, (oerset).