Mei Abraham fûstkje

[p. 162]

23

ik bin in afûk-bern

1) Us earme, rike tael

Twa Fryske berneboeken, ien oarspronklik (Hein Faber: ‘De wûndere reis fan it s.s. Amelân’), it oare oerset troch Inne de Jong (‘Alaska-estafette’). Beide hwat oars as oars en nouris net oer ljeppen en aisykjen. Mar hwerom, freegje ik my ou, pleagje dy skriuwers ús bern mei in TAEL út 'e 19de-ieuske Boekehimel dy't oan 'e protters skreaut? Sjohjir it resept: Skriuw noait noait en altyd, mar jimmer: nea en jimmer; net noch, mar stéfêst jit of jitte moaijer: jitte; noait noch-in-kear, mar jitris; net foaral mar binammen; net hwat, mar eat net selden, mar komselden; net hastich, ûnforwachts of ynienien, mar hommels (mei foar ouwikseling in inkelde kear hookstrooks); net stuit of skoft of eagen(ogen)blik, mar amerij, net gesicht, mar antlit. Doch dat net allinne by it fortellen, mar ek yn de dialogen. Dat giet dan sa (by Hein Faber): ‘Nou, ik bidoel fûgels, dy't om de ien of oare reden jit net pearke hawwe’ (glimket de jongfaem) en: ‘Dat liket alteast by sélju faker foar to kommen’ (deselde) en: ‘In minske is nou ienris in gearmjuksel fan goed en kwea, meije de goede eigenskippen dan ek greater wêze as de tsjoede, de lêsten binne der dochs en as men allinne hâlde soe fan immen om syn goede eigenskippen, dan doocht der eat net’ (jitris deselde). Nou soe immem miskien sizze: Sa'n pearkerich jongfaem hat dit fansels skipe op in Afûk-kursus of troch to folle (jamk) yn de Fryske literatuer (skriftekennisse) om to noaskjen. Mar ek dy jonge kaptein Hylke blaest oanienwei de hege tael-c: ‘dêrmei ha jo myn frage noch (!) net biandere’, ‘tige hommels forstoarn’, ‘it farket alteast noch’ (jit); en ek de séman Jelger mei der ‘jerne’ oer om to koai to lizzen. Sa alteastet, jittet, fakent en jernet dat mar oan en mar wei.

Mar Inne de Jong bakt se jitte bruner. ‘Dou liedst ús treflik’, seit Seppala tsjin syn... houn. ‘Der hat jit nimmen by my

[p. 163]

west’, seit de dokter fan Alaska, ear't er lykas de âld boer by Schuitmaker yn syn ‘briedstoel’ sakket. De postkantoarhâlder seit: ‘Nei midnacht kaem altaest de melding, dat de lijnen yn oarder binne’ en de sheriff is forsjintwurdige mei: ‘Bêste freonen, bliuw jit efkes sitten’. It slimst is Inne de Jong oanhelle mei amerij en hommels. Op 46 bledsiden printe tekst notearre ik 15 kear amerij en 16 kear hommels, hwerfan 4 kear op bls. 42.

Hwat moatte ús leave bern Frysk-lêzende hjirfan tinke? Dat it Frysk in tael is dy't men net praet. Literair boartersguod foar âlde minsken boppe de 80. Unnatuerlikheden fan itselde alloai as hwannear't Hollânse berneboeken optilden fan bijaldien, vermits, mitsgaders, benevens en allengskens. Mei dizze âldfrinzichheden út Beppe' snypsnaredoaske giet de cc.

Ik ha yn prinsipe neat op in archaïsme tsjin. As it sa útkomt, brûk ik alteast en amerij ek jit, en jerne, sij it net al to faken. En hommels mei om my bistean bliuwe, al hoopje ik it noait wer to brûken. Archaïsmen, goed, mar dan op in bipaeld taelnivo, yn in bipaelde funksje. Yn berneboeken beare dizze literaire wurden as skuorde klokken.

Hjir leit, woe 'k habbe, in taek foar de taelwarders op it Fryske mêd, dy't de striid oanbine soene mei dit taelbidjer, dit dom automatisme dêr't de folksskriuwers (jawisse, krek en binammen dyen!) har mei hâlde oan har puristise regeltsjes, dy't by de libbene taelwurklikheit prinshearlik lânsglide. Sokke sabeare-literarismen binne by my like slim as de bikenlde hollânnismen fan it slach: Ik bin hjoed jiddy. Mar... dat is miskien mear in partikulier idéke fan

Taelnoeder

2) Omtinken foar omtinken

Okkerdeis lies Taelnoeder foar 't earst fan syn libben in haed-artikel yn ‘Frysk en Frij’ dêr't it wurd OMTINKEN nèt yn foarkaem. Jim meije it leauwe of net, mar doe briek Taelnoeder de taelklompe. Hwant alleman, Frysk en Frij foaroan, jowt, fre-

[p. 164]

get of easket hjoed de dei yn Fryslân OMTINKEN foar dingen. It OMTINKET mar oan en mar wei. De RONO spilet yn dy OMTINKERIJ net swak by. Sels D.A. Tamminga, better bikend as Taelwarder, freget neffens myn programmablêd tsjintwurdich omtinken foar dingen. Taelwarder soe better witte, woe Taelnoeder habbe. Gâns lju brûke domwei OMTINKEN as hja (= se) OANDACHT bidoele. Elke kear as it wurd OANDACHT harren keken Frysk brein driget to bislûpen, biswarre se de Hollânse duvels mei OMTINKEN.

Mar as Taelnoeder (dy't hikke en tein is yn in tiid dat it Frysk al hast mei de teannen omheech lei to spinfuotsjen) it Wurdboek fan Waling-Om rieplachtet, dan fynt er as Hollânse omskriuwing fan ‘omtinken’ net ‘aandacht’, mar wol: ‘bedenken’, ‘overweging’, ‘nadenken’; út de foarbylden docht bliken (= blykt), it bitsjuttingsfjild leit sa likernôch by ‘konsentrearre neitinken’. Yn it Akademy-wurdboek wurdt ‘aandacht’ allinne mar neamd, sûnder foarbylden. Mar noch Waling- noch Ype-om forswije it bistean fan it wurdke ‘oandacht’, dat, sa wiis is Taelnoeder ek wol, yn syn vokalisme en syn konsonantisme in Hollâns rookje oer him hat, mar sokke skeinplakjes yn 'e tael hoege wy langer gjin tarring oer to setten, wol Taelnoeder hawwe. Nammers (= Trouwens), Gysbert Japiks seach gjin bien yn ‘oondachte’, wylst ‘omtincken’ by him net to finen is. Taelnoeders einkonklúzje: it wurd ‘oandacht’ is gjin skande; ‘omtinken’ hoecht net oeral en altyd en automatys en domwei ‘oandacht’ fan it sté to kringen; de striidrop ‘Alles is goed, as 't mar net op Hollâns liket!’ slacht Taelnoeder wolris hwat al to slim foar Taelmaster op. Alteast, sa is it ‘omtinken’ fan

Taelnoeder

(1969. Op dizze en ditsoarte stikjes haw ik net folle wjerwurd krige. Jo Smit seit noch om de fiif wurden ‘alteast’ en ‘winliken’, mar mooglik is dat Skylger Hollâns. Sa'n 30, 40 jier of langer binne wy al regearre troch it Afûk-frysk. Ien fan de spulrigels: ‘Hoe fierder fan it Hollâns ou (en hoe tichter by it

[p. 165]

Ingels of it Skandinavys) hoe echter Frysk.’ Sa hat it wurd ‘flêsk’ lang de foarkar hawn boppe ‘fleis’, hoewol de flesksprekkers neffens Hof (Fr. Dialectgeographie, bls. 101) mar in fraksje fan de fleis-flais-sprekkers útmakken en ik sels E.B. Folkertsma, dy't dochs út it hertsje fan it flêsk-gebiet kaem, dit wurd noait brûken heard haw. Mar yn 'e Bibel, al sa'n deftich boek, mei blykber in swak foar de Dongeradielen, lês ik stéfêst ‘flêsk’ (Gen. II : 23, Johannes I : 14).

Der sieten oan dat Afûk-frysk ek aerdige psychologise kanten. Sa lies ik ris by Douwe Kalma yn in taelboekje (‘It túch der út’, of sokssahwat), dat men yn it Frys(k) net sizze mei: ‘Ik fyn dat in moai boek’. It moat wêze: ‘By my is dat in moai boek’ of by need: ‘Nei myn bitinken is dat in moai boek’. De reden wurdt der by jown (ik sitearje út 'e holle, hwant it boekje is wei): ‘Foar it Fryske gefoel rint men dan tofolle mei jins fielings to keap’. De forneamde ‘ynbannige Fries’, witte jo noch wol? Yn pleats fan de heel simpele forklearring, dat it Fryske wurd ‘fine’ syn fan oarsprong suver sintúchlik-romtlike bitsjutting langer fêsthâlden hat as it Hollânse ‘vinden’, dat ek brûkt wurdt foar in mear ‘intellektuële’ hanneling.

Mar it slimste is wol it wurdtsje dat wy altyd staverje (nouja, spelle) as ‘hja’, en dat men tusken Dokkum en Drachten troch in stik of hwat heel âlde en isolearre minsken noch as ‘je’ of, noch seldener (né, pas op: KOMseldener) as: ‘ja’ útsprekken hearre kin. Hof (bls., né, ‘side’ 100-101) jowt al oan dat it forspriedingsgebiet fan je-ja yn syn jeugd (it boek sels is fan 1933, mar syn waernimmingen dateare fan folle earder) al tige, heel, Jo Smit soe sizze ‘hiel’ lyts wie, mar wy meije oannimme dat der hjoed de dei sa goed as niks mear fan oer is. Lykwols: alle Fryskskriuwende idioaten HJAKJE der mar dapper op los, sels as HJA beukerboekjes skriuwe. Ik haw ek lang sa'n idioat west, ik bin der neist in jier of hwat in bytsje mei ophâlden, mar it falt net ta de âlde Adam kwyt to wurden. Great bygelyks (befobbeld, ja, men mòat der oan wenne), great, dus. Dat ik einliks noait oars útsprutsen heard haw as #x2018;grut’ of ‘greut’, mar dat let neat (niks) - Great sil der stean, al wie

[p. 166]

it allinne mar om ús bisibbens mei it Ingels fêst to hâlden.

Nijsgjirrich is ek de gong fan saken mei de konsonant-kombinaesje -sk. Dy -sk libbet noch wol hjir en dêr: mosk, grutsk, mânsk, farsk, moarnsk, noartsk, wiinsk, winsk, minsk(e) en grif noch wol in poarsje mear. Om hokker reden dan ek, de -k- is hjir taei as in murd en dêr haw ik respekt foar. Mar yn Hol-lânsk, Dútsk, Arabysk, Israëlysk, pathologysk, fysysk, psychysk of kritysk haw ik dy ‘k’ troch oaren as Afûkfriezen noait út-sprekken heard. Mar de regel skriuwt nou ien kear (ienris, seit de Afûker) foar, dat oeral hwer't it Hollâns(k) -sch- hat of hie, it Ingels(k) -sh- en it Dúts(k) -sch-, der heart it Frys(k) -sk to hawwen. Ik bisykje der ou (ôf) to kommen, mar it sit der djip yn. Ik bin in Afûk-bern. En by ‘Frysk’ twivelje ik doch ek wer. Op dit punt ‘alteast’, soe men sizze, miskien troch ‘Frysk en Frij’ silger of troch it ‘Frysk Orkest’, hat de -sk terrein woun. Dêr moatte je fansels ek mei oppasse. In foarbyld. It Waling-wurdboek ken allinne it wurd ‘on- of ûndogens(heit)’, it Akademy-wurdboek (1956) ek. Mar rounom, ek yn skriftueren fan Grutte Skriuwers, kinne je de hyperkorrekte foarm ‘ûndogensk’ tsjinkomme. Yn berneboeken witte se al net better; dêr is ‘ondogens’ al in ketterij).