Mei Abraham fûstkje

[p. 144]

20

geastlike wrakseling

(J. Tj. Piebenga: ‘Omgongen trochtocht’,

A.J. Osinga, n. v., Bolsert 1959).

Jan Piebenga syn samling opstellen ‘Omgong en trochtocht’ jowt it byld fan in geastlike wrakseling dêr't ek de lêzer fuort net mei klear is. Syn styl fan skriuwen is dêrby de helderste net, is frijhwat swierliddich, byldryk, hinne-en-werrich, fol mei pleonasmen en opsteapeling fan tsjinstellingen, en men soe him gauris hwat mear fynbislipens, hwat mear pittichheit, hwat mear esprit tawinskje. Hwat mear Du Perron, om in Hollânse skriuwersfiguer to neamen, dy't dy dingen wòl hie. En dêrmei sitte wy dan fuortdaliks midden yn 'e problemen dêr't Piebenga ús foar set.

Hy soe bygelyks gjin Du Perron wêze wolle, noch neffens dy syn idéen, noch neffens syn styl fan skriuwen. De learskoalle fan Piebenga leit net yn Hollân, net by Multatuli of Busken Huet, net by Greshoff of Ter Braak; om fan Parys mar net iens to praten. Syn geastlike widze hat earne yn it Noarden stien, soe men sizze, by de Yslânske saga's, by Skandinavise skriuwers en faeks hwat mear it Easten yn. Dútslân en in bytsje Ruslân. Dostojewski soe men mooglik noch neame kinne en miskien Tolstoj út 'e fierte. Mar de nammen fan Goethe of Heine soe ik yn dit forbân wer net oanhelje doare.

De Dútse skriuwer dêr't Piebenga yn dit boek in opstel oan wijt, is de ‘Heimat-skriuwer’ Gustav Frenssen, en dat seit al hwat. Hjir en dêr biharket men ek de toan fan E.B. Folkertsma, mar dy is (it kin ek hast net oars) him gjin fleis en bloed wurden: it is mear, ûnearbiedich sein: ‘his master's voice’.

Foar Jan Piebenga, yn alle gefallen foar de jonge Jan Piebenga, hat de súdlike wrâld, de kultuer fan Hellas en Rome, de klassike libbens- en tinkwize nea foarwerp fan biwûndering west, earder fan misnoegen. De sprekwurdlike klassike helderheit, de harmonij, it kleare, net tobrutsene, lizze him net.

[p. 145]

Dêr't Piebenga syn geastlik heil siket, moat eat fan spjalt, fan tobrutsenheit wêze, fan dramatise spanningen, fan needlot en ûndergong en tragyk, fan wrakseljende tsjinstelling. Der moat in swierladen romantyk wêze fan donkere driging. Hy siket dy yn de Germaense wrâld, yn de geast fan it Noarden. By de Edda earder as by Homerus, by de Yslânse saga's earder as by de forhalen fan Boccaccio of de Tûzen en ien nacht. De bitreklike objektiviteit dy't er fan datoangeande yn syn ‘Koarte Skiednis fan de Fryske Skriftekennisse’ opbringe kind hat (bitreklike altyd) makket er yn dizze opstellen gjin wurk fan. Dit boek is minder wittenskiplik, mear tsjûgjend, mear de utering fan syn yngreven, mar hjir of dêr dúdlike ekstremistise persoanlikheit.

It is foar de bilangstellende lêzer de muoite wurdich, Piebenga mei dizze dingen wrakseljen to sjen. Men sjocht dan in romantys jongfeint opgroeijen yn in wrâld en in maetskippij dêr't foar dy gefoelens hoe langer hoe minder romte liket to kommen. Men sjocht him gear oer de forhâlding fan (idealisearre) heidendom en (faei) kristendom, yn in manmoedich bisykjen ta in gearfetting, ta in syntetise ienheit to kommen. Dit is foar myn fielen it sintrale punt yn Piebenga syn tinken en wrakseljen: Nettsjinsteande syn driuw nei de skerpe tsjinstelling, de polarisaesje en de tobrutsenheit dêr't er him hast ûnwjersteanber ta oanlutsen fielt, dy't er absolutearret en suver idéalisearret, en dy't er oeral opspeurt, is der ek in driuw yn him om dy tobrutsenheit to oerwinnen, to oerbôgjen troch in hegere ienheit.

Polityk bisjoen komt er sa ta it ôfwizen fan de antithese en fan de eigen-kristlike organisaesje-ta-elke-priis, al hoe tige as er tagelyk de eigen wêzenlikheit fan dy libbensbiskoulike organisaesje ûnderstreket en oanpriizget.

Sa komt er (al blykt dat út dit boek net en dat mei spitich hjitte) as CHU-man mei gâns wurdearring foar de bigjinselfêstens fan de ARP ta de PvdA en ta it redakteurskip fan in fan âlds frijhwat liberael deiblêd.

Sa komt er, nasionael bisjoen, oer de Germaense spjalt hinne ta in idéael fan Fryslân, dat er mids de toskuordens fan de moderne wrâld en wittend fàn dy toskuordens, fêsthâlde wol.

[p. 146]

Sa komt er religieus sjoen, mei bihâld fan syn herfoarme tsjerke (foar him noch altyd de ‘folkstsjerke’) en mei in sterk fielen foar binammen de maetskiplike taek fan dy tsjerke en net minder foar de oekumene, ta de ideële gearfetting fan it heidens forline (ommers de skeppende krêft fan it Fryske forline) en it kristlik hjoed (kristlik as maetskippij- of leaver mienskipsskeppende krêft).

Sa komt er ek út syn Frysk-nasionalisme wei in skoftlang ta it bisykjen om de demokratise krêften èn dy fan it oanboazjend nasionael-sosialisme by-inoar to hâlden yn it achterneibisjoen ta mislearring foarornearre Trijemanskip, dat yn 1940 en '41 de leiding fan de Fryske Biweging hie, - eardat it fynynleine bidroch fan de Dútse bisetting en de oanwinnende brutalens fan de ‘folkse’ streaming dat ûnmooglik makken èn, net to forjitten, it selsrespekt fan de òare partij.

Koartsein komt it hjir op del: Piebenga forabsolutearret tsjinstellingen, om se fuort neitiid wer to relativearjen. Hy docht dat bygelyks ek mei de tsjinstelling tusken humanisme en kristendom: de kristen wiist it humanisme fûl ôf, antithétise fûl, soe men sizze wolle, mar hy skriuwt it tagelyk foar ta bigjinselripens en machtsetting to kommen. Dit bisykjen ta synthese hat dan ek faek hwat krampichs. Soms liket Piebenga in relativist dy't bang is foar syn eigen skaed en hastich flechtet yn it absolutisme. Yn wêzen is de man dan ek folle humanistiser as er sels tinkt.

It is fansels de fraech oft al dy tsjinstellingen wol hâlde as 't nypt. Dy tusken Noard en Súd leit lang sa ienfâldich net as Piebenga soms suggerearret, noch ousjoen fan de morele tsjinstelling dy't der by him, as in soarte erfskip út de 19de ieu, altyd noch min of mear mei anneks is: it heech seedlike, suvere, soune, keine Noarden, it fordoarne, sedeloaze en binammen dekadinte Suden. Mei syn tsjinstelling tusken Fryske literatuer (rike folkstael) en Hollânse literatuer (earmoed, abstraksje fan taelbisit) stiet it nei myn bitinken net oars.

En hoe stiet it mei syn byld fan Fryslân? Mei al syn bigryp foar, alteast fêststelling fàn de noedlike posysje fan Fryslâns eigenheit yn in hurd foroarjende maetskippij, mei al syn ketter-

[p. 147]

mintsjen tsjin de ûnwil fan it Fryske folk ta eigen kultuerskepping en -biwitten, is dat byld yn it histoarys-ideële fette: it ‘Germaense’ Fryslân, groundearre op 'e mythe fan it ‘geve folk’, dy't yn 'e praktyk fan it libben mar min oerein stean bliuwe wol. It Fryslân fan Jan Piebenga stiet noch mei ien skonk yn de dream fan de Jongfriezen dy't tinkt my in grut part fan syn fascinearjende jildichheit forlern hat, sûnder dat soks oanlieding hoecht to jaen ta it kultuerpessimisme dêr't Piebenga tagelyk mei to krijen en ûnder to lijen hat. Sadwaende wurdt Fryslân yn dizze opstellen net skerp genôch as ‘probleem’ steld.

Dêrom is it sa spitich, dat de skriuwer dizze opstellen, dy't meastepart datearje út 1936-'44 (mei in mannich út letter jierren: 1951, '53, '55), net forsjoen hat fan in kommentaer anno 1959. Dàt hie nijsgjirrich wêze kind: de botsing tusken syn forline en syn optheden. It stiet him to priizgjen, dat er him foar syn forline net skammet en dat er him yn dit boek mei ‘jeugdsûnden’ en al, bleat jown hat. Mar it mist my net, as ik siz dat de skriuwer oer gâns fan dizze dingen nou oars tinkt, oars tinke moat as earder.

Yn it nijsgjirrige en paedwizende opstel út 1951, ‘Geastlik libben yn Fryslân’ is tinkt my al in oare, in reëler en saekliker toan to fornimmen as yn de ryklik blastige stikken út 'e bigjintiid lykas ‘Myn maet, de skriuwer’ en út 1943 noch ‘Hiem en hope’, Foaral it earstneamde bringt in tokoart oan it ljocht: syn brek oan humor en boartlikheit. Hwat in subtile boarterij tusken ‘ik’ en ‘oare ik’ wêze moatten hie, in fynynlein keatsspul, wol troch ynwindige swierte net fan 'e groun komme, en dàn is it toleurstellend as men oan 'e ein like fier blykt to wêzen as oan it bigjin. Dat jildt ek foar dy ‘Fjouwer petearen’ (1946-'48), dêr't ik mei myn pet net by kin. Dat kin fansels oan my-en-myn-pet lizze, mar it leit ek foar net minder as de helte oan Piebenga, dy't it miskearret oan 'e lichte toets, de literaire flirtation, de sêfte stikelichheit, de macht fan de fornimstige satire. Fan datoangeande soe ik Piebenga ris in fikse injeksy mei ‘Frânse geast en kultuer’ tawinskje wolle (Léautaud bygelyks, en Vol-

[p. 148]

taire, soe Laurens ten Cate wol sizze). Mar dat sil wol in fromme winsk bliuwe. By einsluten winskje ik him tiid en geastdrift om syn hâlding yn it libben (religieus, polityk, nasionael) ris yn in gearfetsjend essay del to skriuwen. ‘Omgong en trochtocht’ is, mei al syn kwaliteiten en wichtige ûnderwerpen, ta dat doel net foldwaende: to ûngelyksoartich, to wikselfallich fan opset, to ûndúdlik fan yntinsje.

(aug. 1960)