|
| |
| |
| |
18
net nei de costa brava
(1) Wie it út krapte oan jild of oan fantasij, dat de fakânsjes har stéfêst biheinden ta útfanhûzjen by pake en beppe en omkes en muoikes? Krapte oan jild as sadanich net, hwant in amtnersgesin hearde yn de krisisjierren tritich ta de maetskiplik útforkarden, al wiene der ek doe noch tûzenen dy't it jild foar it weismiten hiene. Wol miskien in soarte fan boargersunichheit. Mar ek: foar fakânsjes mèi fantasij hoege gjin greate slompen jild útjown to wurden. Krapte oan fantasij dus, yn haedsaek, en dat sil ek wol wer gearhingje mei famyljetradysjes (as sa'n great wurd foar sa'n simpele saek op syn plak is). Boppeal mei in soarte fan honkfêstens, it hingjen oan in fêste basis, al is it dan dy fan de famylje; lang libje it eigene en it bitroude! Reisbloed hat my altyd frjemd west, bihâldens in tige dizige yllúzje, dy't wol in yllúzje bliuwe sil, al dream ik faek tige konkreet (yn it lokale) fan in forbliuw yn Amearika, yn in lytse stêd of in doarp mei wite huzen, in koepelachtige tsjerke en in soad hege beammen en in sfear fan 1870. In soarte fan fausse reconnaissance, lykas ik dy ek tige sterk haw op it stik fan Fryslân sels, anno 1870, op waerme simmerdagen mei bakende kij en opbroeijend swier waer en swier skaed ûnder beammen; ik moat der west en doe libbe hawwe; guon simpele krantebirjochtsjes (Oosterend. Een hevig onweder gepaard gaande met zwaren regenval ontlastte zich hedenmiddag boven ons dorp) út dy tiid hawwe yn 'e dagen dat ik op 'e Kânselarij oan myn proefskrift siet to plúzjen wiere paradyskes fan wer-kenning west. Mar reisbloed, né. Mei selsherkenning lies ik by G.K. van het Reve yn ‘Op weg naar het einde’ it relaes fan syn ûnformogen ta reizgjen. Mar Van het Reve, ear't er him settele yn 'e greiden fan Greonterp, hát alteast reizge, ik haw allinne yn Parys en Bretagne omhongen mei eangst foar to let kommen by treinen en net op tiid in gaedlike w.c. fine kinnen. Ek dy krapte oan reisbloed koe wolris in
| |
| |
famyljetrek wêze. Fan emigranten yn de famylje is my neat bikend, as ik tominsten it forhúzjen nei Amsterdam der bûten litte mei, en in nichtsje dat har man nei Australië folge is. Gâns jongerein dy't hjoed de dei fan 'e beukerjierren ôf mei heit en mem per auto en caravan troch Europa davert of, lykas ús eigen folkje, hwat ienfâldiger, elk jier twa of trije wike Amelânner dún en strân ta har foldwaen hat, en dêrby it geriif fan in rojale tsienpersoans hierde simmerwent mei waerm en kâld streamend wetter, sil har der oer fornuverje dat wy yn ús jonge dagen tofreden wiene mei Tytsjerk en Gietsjerk, byneed Amsterdam of Enskedé, en oan gjin oare mooglikheden iens tochten. Allinne yn arbeidersformiddens is, wol 'k leauwe - mar ek dêrre net mear oeral en altyd - it famylje-bylâns reizgjen noch tradysje, foar in part wol biskaet troch jildmiddels.
(2) De meast sfearfolle en subtile, siz mar sentimentele oantinkens lizze yn Gietsjerk, dêr't ús pake, Anne Roelofs de Jong, widner mei in húshâldster, syn timmerwinkel en lytse oannimmerij dreau. In âld, forrinnewearre bidriuwke yn hwat mear op in boerepleats as op in timmerfabryk like, mar mei in deeglike, rintniershûseftige foarein en gâns in ein grientetún. Gesellich wie de foarkeamer; kâld en oustjittend en troch de moassige rook fan netbrûken hwat pake de ‘noarderkeamer’ neamde; en mysterieus, binammen om de skerpe rook fan it spuonnefjûr yn it fornús it lytse sydkeammerke dêr't moarns brea-iten waerd.
It wie in bidriuw mei in minimum oan personiel (ik kin my allinne de mastersfeint Ytsen to binnen bringe, dy't letter de saek ek oernommen hat, nou sit dy syn soan der yn), mar in lyts paradyske lykwols, oerrinnende fol roken, binamimen fan spuonnen (greate bergen, ek mei seachmoal en túch), farsk hout en tar en karboléum. Yn 'e hoeke fan 'e winkel in lyts hokje fan net-ferve hout, dat it ‘kantoarke’ hiet en dêr't ik de grutte ûnhansume en meast stompe timmermanspotleaden weisnipte as ik se ta tekenjen nedich hie. Op 'e bûtenkant fan dat nederich hokje - alles wie der âld en muf en ûnder it túch, en der stie foar it mei brúnread ribbeltsjelear biklaeid buro ien âld stoel mei reiden
| |
| |
matte en sûnder bekling, en der hongen stive kalinders fan libbensforsekeringen en semintfabriken - tekene pake elk jier op hoefolle as de bernsbern wer groeid wiene, wapene mei sa'n great potlead en tûmstok. It geheimsinnichste wiene de jountiden ûnder en flak nei brea-iten, jounen fol melankoly, as pake it petear mei syn genamt geande bisocht to hâlden, almeast oer it sjapiter fan ‘de Dokkumer bus’, of leaver ‘de Dokkumer bussen’, hwant der rieden op syn minst trije busmaetskippijen (û.o. van der Mei) fan Dokkum op Ljouwert, elk mei har eigen tiden en eigenaerdichheden (lykas Langwar op Snits en Ljouwert ek twa ûndernimmingen hie, Mink en Bakker). En oer de molkriders dy't yn dy twiljochtûren bolderjend ôf en ta gyngen nei it bûterfabryk in pear hûndert meter de kant fan Swarteweisein út, it ‘Hústerheide’ fan Gie- en Tytsjerk, mar hoe ûneindich folle romantiser en mysterieuzer dy namme ‘Swarteweisein’, fol midsieuwen en driging (Fetkeapers, roversbinden). It petear gyng gauris stûf, mar ik mei dat net allinne op rekken fan pake syn dôvens skriuwe. Myn kommunikaesje wie doe al sa sa, der wiene allerhande nuvere stoaringen en koartslutingen. De pré by it brea-iten jouns wie brune sûker, dy't de (Dokkumer) húshâldster ‘basterde súker’ neamde. Mei har haw ik in kear op famyljebisiik west nei Dokkum, yn in winkelwike flak foar Sinterklaes of Krysttiid, mar it stedsdialekt lei my net en de sfear hie hwat ûngrypber binearjends yn. Oerdei reizge ik mei pake of Ytsen de karweijen bylâns. Pake hie in soad reparaesjewurk, pompen, lekke goaten en sa, mar boude ek wol arbeidershúskes yn 'e krisisstyl. Flatgebouwen, bungalowparken en bijierre-paleizen wiene doe noch net oan 'e oarder. Gauris fregen op dy reizen (geandefoet, ûnder oaren nei de streek mei de yn myn jongesearen ek al sa romantyske namme Mounein) glandige boerinnen: ‘En is dàt nou de soan fan Tet?’, en dan glundere pake, hwant hy wie namsiik. Op 'e fyts haw ik him hast noait sjoen; hy ‘gongele’ altyd.
Tichteby wie it boerelibben yn bidriuw by omke Japik, wenjend oan in leane skean efter it notarishûs mei de goudfiskfiver. Omke Japik wie in frij âld man mei in sik - de famylje, fan
| |
| |
beppe kant, hjitte Sikma, dat paste dus skoan - dy't nei iten syn skieppebreidene sokken op 'e tafel plante tusken de omslikke sûpenbrijpannen, foar in knipperke yn in reiden briedstoel; in by ús totael ûnbikende foarm fan hygiëne. Earmoede wie it net by omke Japik; neffens myn oantinkens wie de foarhuzinge sels in soarte villa. De Sikma's wiene noch al in omslachtich boerelaech, dêr't ik noait net folle ynsjoch yn krige haw, mar dat maetskiplik grif net swak byspile.
Yn 'e krystfakânsje stiek ik stéfêst mei pake nei it lokael fan de tsjerke, nei it krystfeest. Ek krystbeammen wiene wy thús net wend, mar mear út atheïsme as út orthodokse wjeraksel yn heidense oerbliuwsels. Ik leau nammers dat partikuliere krystbeammen doe noch in ûnplattelânske foarm fan lúkse wiene. Ik wit net oft ús pake in trouwe tsjerkegonger wie, mar hy ‘hearde wol by de tsjerke’, syn man wie de Oentsjerkster frijsinnige domeny De Baan, en dêrneist - de tsjinstelling is sa sterk net as men tinke soe - hied er ek kunde oan Multatuli; - myn ‘Woutertje Pieterse’, útjefte Elsevier fan 1920, komt by him wei, en der hawwe oarspronklik ek kranteknipsels yn lein dy't pake oer Multatuli sammele hie.
De hele ‘Trynwâlden’ hâldden, fan 'e ‘Kanterlânnen’ oant de Mounein, in romantyk yn dy't sterk op myn forbylding wurke; mar de kearn dêrfan wie dochs wol Oentsjerk, dêr't pake in suster, muoike Aeltsje, hie to wenjen dy't troud wie mei de túnman fan Stania-state en dy't wenne yn sa'n lyts, geheimsinnich boskwachtershûs mei roune of heal-roune rútsjes en de rook fan blommen en appels. Blommen spesiael dy't ik letter noait wer rûkt haw, mar dy't noch in machtige nostalgie yn my wekkerroppe kinne. Dy túnman, oom Schmit, hie ik it net sa op stean, om't er sa swart fan burd en hier wie en sa'n frjemd (wierskynlik Gelders) dialekt praette, breikjend en brimmenderwize en mei hwat fan bizige ûndogensheit. De wémoedige sfear, de rook en de mystike ljochtfal yn dat hûs kin ik noch taestber foar my krije. Yn Oentsjerk wenne ek omke Boate, in broer fan ús pake, dy't ik allinne noch as gnysker foar my krije kin, mooglik ek troch in ‘Soa, is dàt nou de soan fan Tet?’ Deselde
| |
| |
fraech ek sil myn diel west hawwe by in visite by de man dy't yn ús famylje altyd ‘Pa’ of ‘Pa Riemersma’ neamd waerd, in haed fan 'e skoalle, doe faeks al pensioenearre, en dy't ik mei help fan de Encyclopedie van Friesland identifisearje as Jan Herman Riemersma (fan itselde jier as ús pake: 1860, en twa jier nei him stoarn). ‘Pa’ wie oprjochter fan de ‘Bond van Zangkoren’ en fan de Federaesje fan Bigraffenisforieningen. Der stiet my foar dat er ek koarlieten skreaun hat; ús mem en dy laken dêrom en galmen spotsk fan ‘In wals, in wals’ ...
(3) Us pake wie yn myn each (en dat moat ek wol sa west hawwe, neffens it nekrologyke dat er nei syn forstjerren yn 'e Ljouwerter krante, syn liifblêd, krige en dat tige spriek fan syn maetskiplike warberheden) in nommel man, mar, as ik it goed ha, net in grut en tûk sakeman, al neamde er him grutsk ‘patroan’. Moai wis wie er to earlik en to rjocht-troch-sé om mei huzebou en spekulaesje ryk to wurden. It iennichste taestbere erfskip dêr't ik oait praet fan heard haw, wie in âld en útsloerd dûbele-wentsje yn 'e Mounein, hereditair yn trijen forparte ek noch, en dêr't ús heit in soad mei bilibbe hat, hwant it wie it forhieren eins net mear wurdich en koste gâns mear as dat de hier opbrocht. Mar dat ik in kear mei him (yn 'e bus fan Van der Mei) nei syn Bank yn Ljouwert mocht - in grut gebou, oan 'e Willemskade as 't my net mist, kin it Kingma's Bank west hawwe? - joech him yn myn each dochs hwat fan in Kapitalist. Hwa gewoan minske stapt nou samar in Bank yn om jildsaken ou to hanneljen en by de ‘kluis’ to meijen? Mar hy wie ek net in maklik man, hy en ús heit moasten altyd foarsichtich manoeuvreare as it oer de polityk gong - pake hinge de liberale kant oer, stimde wierskynlik op 'e frijsinnich-demokraten. Hy hie syn grutskens, wie soms kiezzich, binammen as wy-bern net genôch rekken hâldden mei syn dôvens en hy net iderkear wer freegje woe: ‘Hwat seiste?’ It leit my noch by, dat hy op dy Ljouwerter reis, dy't wol mei Kwatta-repen opgnist west hawwe sil, doe't wy by in sikehûs lâns kamen, forteld hat fan de operaesje, dêr't de gefolgen noch fan to sjen wiene oan it gat dat
| |
| |
er achter it iene ear hie. Hy wie ek hwat ienkennich, hwat gjin wûnder is foar in dôf man dy't mear as tritich jier lang widner west hat en fan de ûnderskate húshâldsters ôfhinklik wie.
Ien kear haw ik it glêd by him bidoarn. Hy brocht my thús nei sa'n útfanhûzerij, en wy kuijeren fan 'e Jouwer (De Koai) de Wâldfinnen troch nei Langwar, dat doedestiids alhiel oan 'e fuottenein fan 'e wrâld lei en dat noch lang syn Snitser forbining mei ‘de boat fan de Bakkers’ hawn hat, dêr't pake ek geregeld mei kaem. Mar dy kear dan binne wy fan Ljouwert nei de Jouwer riden mei in bus fan Slof en fierder geandefoet. Underweis krigen wy spul, dat pake tige heech opnaem. Ik, eigenwiis, mar ek fol fan de ien of oare arkadise yllúzje, hâldde út dat it heech opgeand gewaeks dêr yn 'e fierte (oan de súdwâl fan de Langwarder Wiellen) nôt wie (weet of hjouwer, of hwat dan ek, it wie ommers ticht by de ‘Jouwer’). Ik hie altyd skriklik forlet fan nôtbou yn dat keale greidlân dêr't wy wennen: it joech hwat intimiteit en romantyk, earne djip yn my libbet it wâldmantsje. En pake, dy't blinderse goed wist (‘blinder’ wie syn stopwurd, ek wol bliksekater) hwat der yn 'e wrâld to keap wie, lei my geduldich út, dat it wylgetienen wiene dy't as sinkstikken tsjinje moasten by de Suderséwurken. Ik hâldde bitter en tsjin better witten yn fêst oan de nôt-yllúzje; pake hie net genôch humor om syn tsien- of alfjierrige genamt dy yllúzje to gunnen en net genôch biwiisdrift om in ein it lân yn to rinnen en de libbene by de deade to heljen. Dat de reis waerd forfette, pake stapte stûf troch op syn stevige kistjes, en ousletten yn in stúmsk swijen. Noch dagenlang - pake bleau dan meast in deimannich - krige ik myn dwerskoppichheit to hâlden. Ik wist better, mar ik woe en soe dêr yn 'e flakte fan de Wâldfinnen nôt sjen, dat wie sa'n jongesdream, nim ik oan.
(4) Miskien hinget dy nôt-yllúzje gear mei it útfanhûzjen by in omke (fan ús heite kant) yn Makkingea. As ik nochris in inkelde kear yn dy Stellingwerver oarde kom, herken ik der neat mear fan. Mar dêr wie doe noch heide; dêr wie ik dwyl fan de ûntdekking fan reade papavers en himelsblauwe koarnblommen
| |
| |
- en dêr groeide dus nôt. Dat wie in oare wrâld, in oarde dêr't it eksotyske opbloeide. Ik sjoch noch sa'n weagjend nôtfjild foar my yn in fiergesicht fan heuvels oan de tillende kym ta, der't earne in blinkende stêd lei. Neat dêrfan haw ik letter weromfine kinnen. Mar ús omke sei doe al: It is hjir allegear foroare, earder doe't ik hjir kaem, doe wie it in prachtige wylde wrâld. Dêr is dan, ousjoen fan myn yllúzjes, net folle mear fan oerbleaun, bihalve de beamwâltsjes oan 'e wei nei Easterwâlde, dêr't ik mei ús omke, postkantoarhâlder, stapte, beide mei in learene posttas om 'e nekke. As hjir of dêr in brief bisoarge wurde moast, krige ik it epistel earst yn myn tas en mocht it dan troch de doar smite. Wierskynlik binne allinne drukwurkjes en kranten oan myn postale noed tabitroud. Makkingea - dat bitsjutte ek: ierdbeijen, hwant myn omke wie in túnker fan komsa, ek noch doe't er letter nei Koudum forhuze, dêr't it folk him wol to ‘fyn’ wie, mar dêr't er neist syn túnkers- ek syn fiskershertstocht better bodjaen koe.
(5) Folle roeriger en geselliger en boppe-al massaler wiene de fakânsjes yn it famyljestamdoarp Tytsjerk, nou in fillafiliael fan Ljouwert foar chirurgen en advokaten, doe noch in frij wylde wrâld fan puollen en petten, dêr't de grutste fan Sanjes hiet, op 'e kaert stie, ûntdiek ik letter, ‘Zanding’: reid, kroas, snilen en pompeblêdden, plokken hea fan preammen fallen, mar ek de moassige rook fan stilsteand wetter. Niks wurdich foar hwa't yn Snitser-marproporsjes tinkt, mar foar ús in paradys. Dêr is gâns hwat oufiske - binammen bears ûnder it kroas wei - en soms stie ik mei yn 't hea. Silen, in inkelde kear, nei de Lytse Wiel, yn in breklik roeiskouke mei in primityf seil. En sneins de tradisionéle kuijer nei de bosk, Vijversburg, dêr't de klûzner de grutste attraksje wie. Mar oerhearskjend yn it ûnthâld is de penetrante rook fan bargen en bargemoal, hwant ien fan myn omkes hie in tige gearstald mammoetbidriuw as bargefokker, winkelman (de Albert Heijn fan it doarp, gjin selsbitsjinning, mar der wie gjin né to keap), grienteforkeaper en poststasionhâlder, - dat lêste bistie út in tige komplisearre readachtich
| |
| |
telefoantastel mei gâns triedden en stekkers yn 'e foarkeamer, dat nou fansels al lang troch de automatisearring achterhelle is. Mar dat ding joech, foaral foar ús muoike, in soad drokte, lykas ek de winkel, de griente en de bargen. Petroalje en swarte brant forgeat ik noch. Ik haw de grutste biwûndering foar myn omke en muoike dy't lieding joegen en oarder wisten to hâlden yn dat universeel bidriuw, dy striid op fjouwer of fiif fronten, dêr't omke Klaes, oarspronklik timmerman, troch syn invaliditeit al gau net mear folweardich en letter alheel net mear oan meidwaen koe. Der hearden earst ien of twa kêdden en letter ek twa motoarise munsters by: twa frachtauto's, tominsten yn 'e bloeitiid, dy't nei de feiling to Berltsum reizgen (ik mocht ûnderweis net sjonge of fluitsje, hwant dan hearde ús omke de signalen fan it oare forkear net) en ek wol nei Hurdegaryp om brant yn to loegjen op it stasion. En gauris gyng ik mei to suteljen, nei de Lytse Geast, nei de Suderein, oant Suwâld ta, en ek wol nei de Ald Sok, in útbuorren by it spoar lâns fan boerespultsjes en arbeiderswenten oan in sânreed. Letter, om 'e oarloch hinne, is ús omke op it gewoane boerebidriuw oergien.
Ek dat spoar wie in attraksje, gâns treinen nei en fan Grins stoppen dêr noch, tominsten foar de bisunigingstiid fan Colijn: puffende munsters fan koper en reekoanslach, dy't út 'e fierte oandaverjen kamen, har yn in ûnwierskynlik tempo forgrutsjend en piipjend stilhâldden, oan it lytse perron, ‘met een godvergeten knars’, soe Achterberg sein hawwe. Der is nou gjin stasion mear en amper noch in oerwei. En de oustannen bilytsje raer.
Yn it sintrum fan it doarp stie it famyljebidriuw: winkel, wenhûs, pakhuzen en stallen, in heel kompleks. It sintrum dêrfan wie dochs wol de souder, dêr't roken hongen fan allerhande keapwaer, fan doazen mei Sunlightsjippe oant droege woarsten en greate hompen ljirre. In lyts paradys ek dit, mar frijhwat tsjuster, der kaem bihyplik ljocht troch de beide healroune rútsjes, dy't ik fan jongs ou oan identifisearre haw mei de typise boustyl fan de Wâlden (ek de brúnbirikke foargevels, al sille dy grif net troch architektonise driuw ynjown wêze: op 'e klaei haw ik se noait sjoen). Op dyselde souder, dêr't omke en muoike
| |
| |
en harren bern sliepten, hie ek ús beppe, dy't sels wenne yn in soarte fan útbou fan it gearstalde kompleks, har útfanhûzers-keammerke, ek mei in healroun gevelrútsje en dan in stielen wasktafel mei lampetkanne en ûnforoarlik in stikje ‘karnemelk’ sjippe. Yn dat keammerke, yn in greate doaze, ûntdiek ik in kear in ûnbidige steapel fan jierren her datearjende VARA-radiogidsen dy't ik, forwoeden útknipper en samler ûnder oaren fan al hwat musicus wie (fan Beethoven en Brahms oant en mei Eddy Walis en Hugo de Groot), op in ougryslike en skuldfielen jaende wize plondere haw. Ik hie it gefoel dat ik STIEL, ik haw noait stellen en der noait oanstriid ta hawn, dat de bisitsbigearte nei fotodokumentaesje moat wol grut west hawwe. Beppe der om freegje doarst ek net, hwant ik tocht doe noch dat elkeniens sammel- en biwarwoede like grut wie as mines ta myn skea west hat, sels nou't ik soms letterlik yn it opsparre papier omkom. Miskien wie der ek in poarsje skamte by.
Beppe sels wie widdou sa lang as ik har kend haw. Har man, de pake oan hwa't ik myn twadde namme to tankjen haw, moat him, al foar myn berte trouwens, tokoartdien hawwe út saeklik ûnformogen anneks mei alkohol, ‘in bêste man, mar o sa swak’, seit de oars yn ditsoarte fan dingen tige hoedene famyljetradysje, en ik haw der noait rjocht nei freegje doarst, mar wol altyd de line lutsen nei it griis forline, doe't de Wadmannen gauris kaféhâlder of kroechbaes wiene, ûnder oaren yn it Reahart to Burgum. Ek yn Tytsjerk, by de brêge, yn myn jeugd in giele klapbrêge, mar nou in stiennen ding, stie in âld herberen dy't yn 'e famylje west hat, fier foar myn tiden. Yn de pleats neist ús famyljebidriuw wennen ek Wadmannen, mar yn in ivige fete mei ‘ús’. De namme sels moat stamme út Suwâld, dêr't oan it wetter in herberen by in ‘Wâd’ stien hat, in soarte fan oerhael miskien, rêstpunt foar reizgjende lju en oerstekkende hynders.
(1969. Ik haw om 1940 hinne in stambeam gearstald, togearre mei myn neef. It wurkstik is op healwei stykjen bleaun, mar dochs wol sa folslein, dat de forûnderstellingen fan de genealooch W. Tsj. Vleer yn de Ljouwerter Krante fan 10 maeije 1962
| |
| |
(kop: ‘Nog tientallen nazaten van leider Kollumer oproer in leven’) ouwiisd wurde moat. Vleer giet der fan út dat, yn ouwiking fan de forûnderstelling fan de Encyclopedie van Friesland, de forneamde lieder fan it ‘Kollumer Oproer’ (1797), Jan Binnes net in Kloosterman wie, mar in Wadman. Dat sil wol wier wêze, mar mei myn foarteam hat dizze Jan Binnes neat to meitsjen. By ús ûndersiik yn it Ryksarchyf stuiten wy al iderkear op hele troepen Wadmannen yn 'e Kollumer en Aldwâldster kontreijen, dy't mei ús eigen Wadmansstaech (Tytsjerk, Sumar, Burgum en omkriten) gjin inkeld forbân hiene. Yn it stik fan Vleer komt gjin ien figuer foar dy't ek yn ús stambeam past. Der blykt út, dat de widdou fan de eksekútearre Jan Binnes ‘aanneemt de naam van Wadman voor Familienaam’ yn 1812, wylst Vleer ek meidielt dat de bruorren fan de widdou ek dy namme oannamen. Dit seit op himsels net folle, hwant de yn 1811-'12 oannommen fannen wiene faek al lang offisieus yn gebrûk. Dat jildt yn elk gefal foar myn staech, hwant Folkert Douwes, berne 6-3-1712, hie yn 1748 al de namme Wadman. Dizze Folkert Douwes hie seis bern, trije jonges: Douwe (berne 1746), Hindrik (berne 1749) en Sjouke (berne 1756), trije dochters: Tetsje (berne '44), Gepke ('47) en Gatske (berne '54). Dizze seis moatte fan likernôch deselde jierren en dus fan deselde generaesje west hawwe as de oproerlieder Jan Binnes. Mar forbân is der net (al komt de namme Binne letter ek yn ‘ús’ papieren foar). Ik nim ek net oan, dat fan dizze Jan Binnes Wadman, sa't Vleer seit, ‘nog tientallen Friezen afstammen’. Ik bin der noait ien fan tsjinkommen. En ek fan ús eigen skaei binne greate hoeken dearoun Fan in famyljeleginde, dat ús foarfaers út Ingelân stamme, kin neat oan wêze, of it soe noch fòar de om 1680 hinne libjende Douwe Clases west hawwe moatte. De namme Wadman skynt wol yn Ingelân foar to kommen en ek yn Australië. Fan 't simmer hearde ik, dat yn West-Sweden, de omkriten fan Göteborg, de namme Wadman ek frij frekwint is, hoewol minder as Eriksson, Bengtsson ensafh.). (In fascinearjend idé hat altyd west, dat it jonkje dat achter de bedstédoarren leit yn Tamminga syn ‘Hogerhuis-saek’, it soantsje dus fan
| |
| |
Klas, in Wadman wie, ntl. Hindrik, stifter fan in bikend Ljouwerter skildersbidriuw, neef fan ús heit. Hy hat ek in stambeam makke en wie, leit my by, de ûntwerper fan de kop fan ‘Fen Fryske groun’).
Us beppe, warber wyfke, brocht sawn bern grut yn alle mooglike ear en deugden; ien dêrfan, to forklearjen út famyljeleed, is de oukearichheit fan alkohol dy't ek noch lang myn diel west hat. Us heit en syn broers hawwe in swiere sile hawn nei de dea fan ús pake: nacht en dei sutelje en mei boadskippen rinne (en dan noch wer in kear helendal werom nei hûs út 'e Suderein om noch in healpoun sâlt). Jild om to ‘learen’ hat der net west, ek net ta skoalmaster. Yn myn tiden wie beppe al rêstend en hie har eigen apparteminten oan 'e Simmerdykskant fan it hûs: trije fortrekjes, it heel lytse, mar ûneindich smûke wenkeammerke, in lyts gonkje of herntsje en de ‘deftige’ keamer, dêr't se har bedsté hie, en dy't by sneins gebrûk altyd hwat stimmich bleau. By har stjerbêd, yn dy keamer, waerd ik kjel fan har meagere, úttarde earmkes, mar sels doe siet der noch bizichheit yn har. Né, ús beppe, dat wie it lytse keammerke, ik skat skraechoan trije by trije meter, it eigenlike intime domein, dêr't beppe alles bitoffele en har forneamde griene beantsjes klearmakke, dy't sijsels ‘tusjetten’ neamde, de etymology is my net bikend, mar om my komt it fan ‘Turkse earte’. Fr. Wirdboek Wal. Dykstra skriuwt ‘tusse-earte’, ‘tussejerte’ en tinkt yndied oan Turks. Spesiale Tytsjester tusjette, út it tún fan Jochem Inia, as ik it goed ha - it kin ek wêze dat dêr ús heit syn favorite brune beantsjes weikamen. Yn dat keammerke, mei in deftige foardoar dy't hast noait iepen kaem en in doar nei it earste pakhûs dêr't alleman troch nei binnen foel, spile him it famyljebistean ou, hwant oan har dea ta hat beppe, Martha Bylsma, sa't se fan harsels hjitte (it wie in skoalmastersdochter), it sintrum fan 'e famylje west, oarderjend en regeljend, en soms bizich skodholjend, hwant net alles wie har nei 't sin yn dizze wrâld, ek net yn 'e lytse wrâld fan Tytsjerk. En geastkrêft siet der yn, dat moat sein wurde: hoe âlder hja waerd, hoe fûlder kommuniste, al wist se fan Marx en Lenin fansels net ou, mar de S.D.A.P. wie lang
| |
| |
net fûl genôch. Read as in krael, en dêr sille guon fan har soanen, mar grif ek de swiere sile fan in widdou mei sawn bern yn in doarpswinkeltsje net frjemd oan west hawwe.
Faeks, haw ik doe as bern wolris tocht, wie dat fjûrreade ek de reden dat myn iere-jonkheitsidéael: dat beppe de widdou en pake de widner, dy't mar in kilometer of fjouwer fan elkoar ouwennen, de lapen mar gearsmite moasten om mei elkoar holpen to wêzen, net yn forfolling gyng. De kommunikaesje tusken de huzen oan wjerskanten fan Swarteweisein wie mar lyts. Pake syn liberalisme, dat fornaem ik dochs wol út dy hoedene politike petearen mei ús heit (pake lies de ‘Haagsche Post’, op oranjepapier, en dat wie wol heel hwat oars as ‘De Notenkraker’ en de oproerige krabbels fan Kleerekoper) strykte net mei de SDAP-geast by ús thús, hy wie in AVRO-man, mar hy gunde in oar syn eigen miening, dat wol. Letter haw ik bigrepen, dat ús pake, nei de iere dea fan syn frou, net wer oan froulju tocht hat; hy bleau de neitins fan Akke Simens Sikma trou.
Ien punt fan Tytsjester romantyk moat ik noch neame: de Simmerdyk, in brede, by 't simmer tige moudige sânreed tusken Tytsjerk en Hurdegaryp en Burgum. In leane mei brede beamwâllen fol toarnbeistrûken, hwat arbeidershúskes en fierderop in grutte pleats dêr't doe al, yn dy tiid in bysûnderheit, masjinael molken waerd. Dy Simmerdyk wie foar my in stik Midsieuwen. Mar fascinearjend wiene foaral dy fiif of seis arbeidershúskes oan it bigjin, hwerby ien mei in boppefordjipping, net in gewoane souder dus, mar in wengelegenheit. It brocht my altyd yn 't sin dat iksels ek op in boppehûs berne wie. Berne wurde op in boppehûs jowt kasjet oan in mins, der wiene yn myn bertedoarp ek mar in stikmannich: de pastorij, it doktershûs en it winkelpân dêr't ik myn striid mei de kompleksen bigoun bin, Fan dyselde romantise simmerdyk meitsje se nou, ûntdek ik, in asfaltearre autosnelwei. Aenst yn 'e Sanjes noch in elektrise sentrale of in jiskefetforbrânningsfabryk foar Ljouwert. En dan is de saek soun, tempora mutantur. Trouwens, de hiele wylde krite tusken Tytsjerk, Lytse Geast en Alddiel is, wurdt der sein, troch ruilforkaveling lykstrutsen.
| |
| |
(6) Oer dy Amsterdamse útfanhûzerijen, altyd yn famyljeforbân, wit ik it measte net mear. Se wiene frij seldsum en de greate stêd wurke faeks hwat binearjend, wie ik der wol ryp foar? Wy hiene twa basispunten: in omke dy't yn Noard wenne, en mei hwa't wy faek by de havens lâns en ek wol nei it fuotbaljen fan syn klub reizgen, de folle letter forneamd wurden ‘Volewijckers’; en in (oantroude) omke dy't yn it hen fan de stêd, oan 'e rûzige en oan sinistere kafékes mei akkordeonmuzyk en in brún gerdyn foar de iepen doar en oan folksbioskopen rike Nieuwendijk in apotheek dreau, dêr't er statys, oerlangsum tinkend en hanneljend, mar deeglik en kundich milpunt fan wie, freon fan folkstipen en medisinael riejower fan allerhande lytse lju út 'e buert; skaekleafhabber en net ûnfortsjinstlik fioelist boppedat. Hy hie dokter wurde moatten, sei syn frou wolris, en dat is wier. Doe't ik in jier of acht njoggen wie, hawwe dy beide in pear moanne by ús yn Langwar wenne, troch in forhuzing of forbouwing of sokssahwat; doe liezen wy dus ‘De Telegraaf’ (mei de strip fan Jopie Slim en Dikky Bigmans) en hearde ik omke syn forhalen oer Hadjememaar en mear Amsterdamse eigenaerdichheden. In winterse útfanhûzerij mei in heel eigenaerdige sfear.
Achter de winkel wie it ‘laboratorium’, dêr't wy altyd tige hoeden en earbiedich trochskeuvelen, as omke dwaende wie mei syn urine-ûndersiik, dêr't er in forneamd spesialist yn wie. Troch dat laboratorium hinne kamen je by in hege trep op yn 'e eigenlike wenoudieling, twa keamers mei in alkoof der tuskenyn en in keuken. Keuken en achterkeamer seagen út op in tryste binnenpleats - djip ûnderyn makke de mûlripe Amsterdamske folksjonge Jan, boadskiprinner, syn fleskes skjin - en op 'e grize achterkant fan it Victoria-hotel; de sombere swierbimeubele foarkeamer op 'e grutte, ûnsjogge gevels fan in meubelmagasyn. Jouns let foaral doarmen der dronken kjirls troch de strjitte, mar oerdei hiene wy, myn neef en ik, frij rinnen oan Damrak en Dam ta. Alles wie hjir flak by: it stasion, de rounfeartboaten, it Damrak mei syn auto's, blokbântaksy's by protten, in paradys foar myn automerke-woede, dêr't ik, nei't der sein waerd,
| |
| |
mar it is grif tige oerdreaun, myn libben by weage (in episoade hjirút, mar yn in oare situaesje oerpleatst, is werom to finen yn ‘Kûgels foar in labbekak’: it jonkje dat lykme-allinne in hele bioskoop, mar net Tuschinsky, yn opskuor bringt mei syn gerop: ‘auto's’), it Rokin, it Paleis, it Spui, de Martelaersgrêft, it Hekelveld, de Haerlemmerdyk, de Prins-Hindrikkade. Gewoel en gedoch genôch, negers en sjinezen by boskjes, om fan joaden net to praten, en myn spesiale niget hiene op 'e Nieuwendijk de mysterieuze winkeltsjes mei ‘feestartikelen’ - hwa idioat, tocht ik, keapet nou in feestnoas of in oublaeskessen? Mar Marlene Dietrich, Lilian Harvey, Gretha Garbo, Heinz Rühmann en dat folk fan Ufa en Warner Bros hong tsien kear libbensliif oan 'e bioskoopgevels, en dat wie ek al heel hwat. En yn 'e djûrdere kafé's en restaurants oan Damrak en Rokin spilen sigeunerorkestjes, mannen mei swart slûk hier, swarte snorkes en in soad tressen op it boarst, seagen en hearden wy troch de omheechskoude spegelruten. Hege kultuer wie der net by dat 't makke, gjin Konsertgebou, mooglik ienkear it Ryksmuséum, mar oan muséa haw ik, Jaep Romijn ta spyt, noch altyd in broer forlern. Amsterdamse sfear út dy tiid haw ik noch wol hwat fan meinommen. Pas letter, yn myn studintetiid, haw ik Amsterdam sa'n bytsje kennen leard. Yn guon dingen lykwols to let.
(7) En dan, as lêste punt fan famylje-oanhâld Enskedé, dêr't in broer fan ús mem jierrenlang haed fan in Ulo west hat. De fakânsjes dêrre waerden troch dy omke sekuer, ja perfeksionistys útstippele. Hy wie in berne pedagooch. Fytstochten meast, hiele Twinte troch. Ek nei Bad Boekelo, yn '34, myn earste forealens, op in freondintsje fan myn nichtsje, Willy, eins mear op har kibige boarstkes as op harsels. Ik haw altyd in letbloeijer west en der ûntkaem my gjin wurd, lit stean in died. Mar ik wist ynienen forheftich dat famkes oars binne en de moeite fan it bisjen wurdich. In jier letter, yn '35, ik hie krekt eineksamen Mulo dien, yn Grins, en soe nei de 3de klasse H.B.S., haw ik mei ús omke in deireis mei de trein nei Munster makke. It wie twa jier nei Hitler syn triomf en it heakkekrús, al of net op 'e earm- | |
| |
bân fan SA-mannen (dy wiene der noch blykber, in jier nei de kwestje-Röhm), ward sichtbere wurklikheit. Oeral seach ik mei argewaesje de buordtsjes ‘Wer beim Juden kauft, ist ein Verräter’. Ik woe oan dy argewaesje lûdop utering jaen, mar omke bisuske my en makke dúdlik dat wy yn in polysjesteat wiene. Yn Munster makke ik myn earste foto's, mei it tastel dat ik ta myn eineksamen krige hie en skytskoarjend (of leaver ûnder protest) oannommen: ik hie in sylboat forwachte - dêrfandinne grif myn lettere ûnforskillichheit foar de sylsport, mei in bytsje rankune -: de dieretún, it winkelsintrum, de Lamberti-kirche mei de izeren koai dêr't in forneamd persoan, net Willem Beukelssoan fan Bierfliet, mar wie it soms Jan fan Leiden himself?, syn libben yn einige. Dy foto's moatte noch earne wêze. In fascinearjend idé: sa fier yn it bûtenlân op. Eardere jierren hiene wy wol yn Dútslân fytst, in kear woe de douane my der earst net ynlitte: ‘Anne, das ist ja doch ein Mädchenname?’ Mar omke hie net foar neat Dúts M.O. en hy rêdde it. Wy gyngen op 'e fyts nei Gronau en Bentheim; de Bentheimer heuvels wiene yn myn ûnthâld bergen fan komsa. Okkerjiers haw ik dêr net folle fan weromfine kinnen, ek net fan de mûltergjende itensroken (bret fleis en knoflook en sipels) dy't my noch troch de holle waren, yn lytse steile, hobbelige strjitsjes. Sokke dingen bilytsje altyd danich.
En fierder Twinte: bosk en heide, jeneverbeijen, sânforgravingen, in ougryslik swier waer yn 'e útspanning de Waarbeek - de oantinkens oan de ramp fan Borkulo kamen by de âlderen wer boppe. Mar ek noch dit: yn '34 moat it west hawwe dat ik stikum yn omke syn Oosthoek sneupte, spesiael yn diel G, dêr't je bygelyks Geslachtsziekten, Geslachtsorganen, Gynecologie en mear seksuélichheden yn fine koene. Mei myn forealens op Willy hie it fansels neat út to stean.
(8) Né, net nei de Costa Brava. Mar dochs, ien kear hawwe wy in machtige bûtensprong makke. Dat wie yn dyselde simmer fan '35, doe't wy mei de hele húshâlding nei Skylge teagen, nei it Simmerkamp fan it Soasiael-Demokratysk Frysk Forbân (hoe- | |
| |
wol wy thús eins mear s.d. as Frysksinnich wiene). As ik it gearfetsje wie it myn GRUTTE PUBERTEITSERFARING, it bigjin fan in ‘karrière’ en tagelyk it bigjin fan in soad psychise ellinde. Alle Greaten fan Lofts Fryslân wiene dêr: Barend van der Veen en frou en bern, Jelle Brouwer en frou en bern, Marten Scholten en frou en bern, syn broer André Scholten (dy't nei oanlieding fan myn superbe dwaesheden in soarte fan mentor foar my waerd) en syn forloof de - hja binne by dy gelegenheit ‘oer de putheak troud’, hwat dy symboalise plechtichheit krekt ynhâldde, is my net alheel dúdlik wurden. Lokke Kerkhof wie der (letter de hoedster fan ‘De Tsjerne’), Johannes Doedes de Jong moat der west hawwe mei syn (of in oarmans, waerd der grute) frou en as 't my net mist - mar it wol my hast ek wer net oan - ek Sytse Jans van der Molen, deselde dy't in jiermennich letter myn earste earnstige ‘gedichten’ resensearre mei: ‘Ho kin sa'n fris jongkeardel as Anne Wadman der ta komme en piel mei amoereuze tango's en sok spil’. Nou, in fris jongkeardel wie ik doe, yn 1935, al net mear, of noch net. Ik ‘sloech’ bygelyks, om de terminology fan ús heit oan to hâlden, yn dat kamp ‘mei in frommis om’. Se wie trije jier âlder as ik en hiet as 't my net mist Wimke. Us heit, doe al krekt sa'n réalist as ik letter, makke my dúdlik dat dy faem my allinne ‘útkard’ hie omdat der niks gaedlikers oan manljusfleis to bisetten wie: allinne lytse bern en troude kjirls.
Nou gappe dat ‘omslaen’ wider as 't biet, it bleau by in hwat forfeelsum by elkoar omhingjen, hwat earm-yn-earm rinnen en ien of twa tuten, mar sels dat stiet histoarys net fêst. Myn praet hâldde doe likemin as nou oer, ik wie literair noch net fierder as ‘Het hofke’ fan Marie Koenen en seksuëel noch amper de berneskuon ûntroun. In faem fan 18 of 19 fordivedearje, lit stean ‘gerive’ gyng my fier boppe de meuch. En ús heit hat skoan gelyk krige: doe't in pear dagen letter gaedliker en happiger jongemannefolk yn it kamp arrivearre, wie ik út 'e graesje. Wy hawwe, leit my sa by, noch al in plechtich ouskiedspetearke hawn, in earfolle en folslein bifredigjende retraite fan myn kant. Ik sil wol sokssahwat sein hawwe as dat ik it ‘bêst
| |
| |
bigriep’. De foto, dy't ik fan Wimke-op-platte-skuon-oan-itstrân makke haw, haw ik har letter noch al tastjûrd, mar der is noait tael of teken op kommen. Se hat my ek net alheel rêdde kinnen fan it grutte echec fan dizze earste Skylgerij, dêr't ik jierrenlang ûnder lit haw, al moat ik sizze dat der gjin persoanlike rankune fan oerbleaun is. Ik kuijerje mei Wimke oan it strân earne en wy rinne op twa kampfammen ta dy't neist elkoar sitte of lizze op 'e dúnrânne. Dêr hear ik ien fan dy beide fammen tsjin de oare sizzen (dy iene wie in dochter fan Barend en Martsje, Tsjitske, dy't letter forstoarn is): ‘Earme siel, hwat is er suterich.’ Wurdlik sa. It wie net foar myn earen bidoeld, of miskien ek wol, mar it hat ien fan de fiif of seis of tsien djiptepunten út myn geastlike eksistinsje west. Miskien hawwe wy hjir in kaei of ‘de’ kaei.
Dat Wimke my bisocht to rêdden mei in greathertich: ‘Welné, hy is in kreas feintsje’, makke de saek noch smaedliker. De boat fan it kompleksdom wie foargoed oan. En sels kin ik my net forsoenje mei de gedachte, dat de snedige opmerking fan de Van der Veens dochter út jaloerskens op Wimke fuortkaem, sa fan: Dy't de waer lekket... Ik wist al to goed, dat ek Tsjitske to âld foar my wie, al hie ik har forheftich en net sûnder bybidoelingen biwûndere doe't se mei har heit op in Langwarder skoalfeest per poppekast it drama fan ‘Kofjebeantsje’ opfierde, biwûndere ja, en leau 'k leafhawn, mar op in ûneindige distânsje. Ik haw har sûnt dy dune-episoade net hate, de foto dy't ik noch hawwe moat fan har en har heit yn dat kamp, optakele as ‘in Amerikaenske prefester en syn dochter’, haw ik noch faek mei mylde tagedienens bisjoen. Immen soe de dryste forûnderstelling weagje kinne, dat op it momint fan dy fitse fornedering in Kunstner berne waerd. Iksels wol sa fier net gean, ik ûntdek yn myn rommellaed trouwens de foto dy't ik yn dyselde situaesje, fuort nei de klap, fan de beide rabjende jongfammen makke haw, blykber sans rancune of, hwat mear eigenskip hat, mei in flutsje masochisme. Kweabidoelende psychologen soene it formoeden útsprekke kinne, dat myn lettere literaire oanfallen op Barend van der Veen yn dit feit har oarsprong foun hawwe. In
| |
| |
lytse wraek kin ûnbiwust meispile hawwe (en by de erkenning fan dat feit dan myn lette forûntskuldiging), mar yn wêzen gyng it by dy polemiken (bygelyks oer toaniel en kabaret) om in literaire kwestje: folkskunst tsjinoer Kunst, siz mar, en foar my wie Barend as folksman de fortsjintwurdiger fan it ancien régime. Ik wie doe noch jong en striidber.
(1969: Nei oanlieding fan dit oantinken krige ik in brief fan Barend, dêr't ik út opmeitsje dat it leeftiidsforskil tusken Tsjitske en my lytser wie as ik suggerearre (dat kloppet ek wol: út de nekrology yn ‘It Heitelân’ 1946, bls. 9, blykt dat se op 22 des. '45 stoarn is, 26 jier âld; mar yn wêzen, ik bidoel biologys, wie it leeftiidsforskil folle grutter, fansels) en dat Tsjitske oer my gâns ‘gunstiger’ oardiele hie as ik miende. Nou, tink ik achterou, dêr wie nou ek wer gjin oanlieding ta. Yn dat kamp alteast haw ik mar in povere figuer útmakke).
(9) Dat kamp dan wie yn in boerepleats fan Smit op Lies. Der waerd wakker songen fan ‘Alles slûget - Mar de gealen - Troaije mei Mylde - Melodije’ en ek fan ‘Mear thé mear thé, skink dochs gru-utte be-e-ellen thé’, de kanon yn Fryske versy guon âlderen faeks noch wol bikend. Der waerd in soad jirpelskyld, folksdounse en sliept of wekkerlein yn 't strie. Us heit syn horloazje moat dêr noch altyd oan in spiker yn in balke fan de bûthússouder hingje. Yn myn forhael ‘It Idéalistekamp’ (foar de haedsaek mear inspirearre op ûnderfiningen, letter, yn de J.V.O. - godskrimmenikus hwat hat in minske yn 49 jier sykheljen hwat meimakke en dan jeuzelje ik noch net iens oer al dy wederwarichheden yn en mei de muzyk! -) is hwat werom to finen fan myn doe skipe wjeraksel yn it sliepen op strie. It ûngeriif fan dat primityf libjen haw ik noait leare kind. Sûnder skriuwtafel gjin libben mooglik. Tofolle kultuer, om sa to sizzen. Mar... kultuer wie der doe dochs ek by. As 't my net mist ek in lêzing fan ds. Kalma oer presidint Masaryk - of haw ik doe yn dat kamp, as ien fan myn earste Fryske ‘boeken’, syn brosjuere oer dat ûnderwerp kocht? In Skylger ‘foarman’ (ik miende dat dat in Frysk wurd foar ‘domeny’ wie), Knop, hat der in
| |
| |
joun west. En der wie in bûnte joun foar de doarpsbiwenners, dêr't ik, as in ûnecht broerke fan Herman Krebbers, neat mear of minder as de Serenade fan Tosselli (gauris forhaspele ta: Serenade fan Terschelling, en dat paste dus skoan) en in polka fan Johann Strauss op myn jammerhout spile. Yn 'e iepen loft, sûnder bigelieding. Né, gjin wûnderbern. It moat in jammerdearlike fortoaning west hawwe, net wanlyk oan Marten Scholten syn soliëarjen yn de Seuvensprong. Mar de Skylgers, nim ik oan, hiene sasear gjin kunde oan myn grutte idoalen: Dajos Bela, Marek Weber, Boris Lensky, mar dochs èk: Menuhin, Noske en - wie it doe al Krebbers, of kaem dy letter pas?
(10) As ea de skiednis fan de S.D.F.F.-kampen skreaun wurde sil, meitsje ik gading oan in lyts dokumentair plakje. Hjir ommers waerd in ‘dichter’ berne. Ik moat, inspirearre op it wearzich sûpenbriji-iten yn dat kamp, myn earste ‘fers’ skreaun en yn it forbânsbledtsje publisearre hawwe. Folkspoëzij fan it suverste wetter, dêr't sels Barend van der Veen him net foar skamje hoegde. Mar dochs ek mei dat lytse fonkje egosentrisme dat letter sa forheftich opflamije soe. Al mei al in weardich foarrinner fan ‘De Ballade fan de Wylde Pikeur’, dy't ik út minstens foar 80 pst. fiktive en foar de rest suver legendarise Suwâldster-Tytsjester famyljetradysje byinoar ponge haw. Dêrmei is de ring sluten. En krekt hjoed lês ik yn 'e krante, dat de simmerwente ‘De Oude Herberg’, datearjend út 1726 en yn bisit fan architekt Eldering, ûnder de hammer komt. Us namme datearret ek út dy snuorje. It mei dus sokssahwat as it Stamslot West hawwe. It soe dan ek yn 'e reden lizze dat spoar konsekwint to folgjen oan 'e ein (it bigjin) ta en de stamkroech werom to keapjen foar 50 myl of mear. Mar ikke net nei Suwâld werom, ek net foar de wykeinen, al soe ik de buorman fan myn freon-foarsitter Koen Meijer wurde. Hwer skuor ik dy 50 myl wei. En it is ek to fier fan Snits, seit myn frou.
(It Amelân, 23 July 1966)
(Lichtsjes foroare en útwreide nei ‘De Strikel’, simmer 1966).
|
|
Auteursrechtelijk beschermd