Mei Abraham fûstkje

10

Sa spriek, orakele ik yn De Tsjerne, jiergong 1951, bls. 279-286, in opstel dat krekt net mear yn ‘Kritysk Konfoai’ opnommen wurde koe.

Ik wit net hoe't it Jo giet, mar ik mei dit stik net lije as is 't noch sa. Ik kin it net biredenearje; it ‘klinkt’ foar myn gefoel goed, it liket sels in soarte fan model-essay. En dochs komt it my foar as in knap oan elkoar naeide samling losse biwearsels, dêr't

[p. 68]

men krekt likegoed it tsjinstelde foar yn it plak pongje koe. It driuwt op tsjinstellingen - dichter-politikus, muthos-logos en mear fan sok moais - foar de suverheit hwerfan ik myn kop net graech mear op it blok lizze woe. Mar binammen is it leau 'k de toan fan gewichtige wetichheit, dy't it nou, nei 18 jier, sa ûnfordraechlik makket. Nou goed. Jo sykje it mar út. Ik haw yn elk gefal mei dit stik fiks oan de E.B.F.-mythe mei-arbeide, en it dyng my dan ek gjin nij, dat Fedde Schurer, yn syn iver om Folkertsma frij to pleitsjen fan de biskuldiging troch Bauke de Jong fan antisemitisme, in birop die op myn stik út 1951, dêr't ommers út bliken die, dat ik dan dochs wòl forearing foar Folkertsma hie. Soks is fansels net mear as in handich debaterstrúkje. Om to bigjinnen hoecht myn eventuële wurdearring foar Folkertsma alheel net liedingjaend to wêzen foar oaren; yn 't twadde plak siet yn myn stik, hoewol to min, dochs noch frijhwat prinsipiële krityk achter de objektive foargevel forburgen; en yn 't tredde plak haw ik yn 1951 net witten hwat E.B.F, yn 1938 oer de Joaden skreaun hie. Mar ek dêrsûnder wie myn oardiel oer him as skriuwer sûnt 1951 al frijhwat minder hochjauchzend wurden, myn oanstriid ta persoansforhearliking gâns bilune. Myn wurdearring foar de man, de persoan is net lytser wurden. Hy wie in bysûnder en eigensoartich minske.

E.B.F. hat jierrenlang in trouwe gast en húsfreon west. Hy kundige syn kommen noait oan, hy en de telefoan pasten elkoar net, mar hy kaem yn 'e fyftiger jierren sa likernôch alle wiken in joun del, mei repen yn 'e bûs foar de bern, klaeid yn 'e selde âlde en suterige reinjas. Hy kaem dus ek wolris forgees. In leverânsier fortelde ris, dat der de foarige jouns ‘in ouwe man op it asfat sitten het’. Hy kaem om in biskate gesellichheit, mar ek, wo'k leauwe, út in soarte fan missy-gefoel. Fielend dat ik gefaer roun út 'e Fryske-biwegingsboat to fallen - de Biweging wie foar him in fjûrfêste fanselssprekkendheit, syn fanselssprekkend gebrûk fan it wurd koe my wolris noartlich meitsje, foaral sûnder de tafoeging Fryske, lykas yn earder tiden lju dy't mei De Biweging de geheelûnthâlderij bidoelden - en mooglik hat er it idé hawn dat er my der hwat by hâlde moast; heel yn't gemoed-

[p. 69]

like en ûnskuldige in soarte fan ‘folkskommissaris’ dy't de boel in bytsje yn 'e gaten hâldt en achtslacht op tekens fan kontrarevolusionaire aktiviteit. Folle literaire of Fryske-biwegingssaken hawwe wy togearre net útdoktere; in inkelde protestbrief of -aksje, leit my sa by, en hy hat my tige holpen by it gearstallen fan it oan him opdroegen ‘Kritysk Konfoai’ - dêr't er ek de titel fan levere hat. Oer it boppesteande essay ‘Tinken út 'e mythe wei’ hat er him by myn witten noait útlitten.

Oan de gesellichheit ûntbriek it meastal net, mar soms wie it praet skjin op. En ik sjoch noch hoe't er mear as ienris yn sa'n spanningsdelte op 'e stoel forskeukte en lûd en koart as in gebod sei: ‘Nou!’ op in wize dy't grutte forwachtingen wekke op in bysûndere en sensasionele meidieling of alteast in heel nij petearperspektyf. Fan ien kear wit ik noch wurdlik hwat der op dat oandacht easkjende en spanning oproppende ‘Nou!’ folge: ‘It mûnster fan Loch Ness is neffens de kranten ek wer signalearre.’

Hy wie oars in tige prater en ek net ienkennich; mei minsken dy't er tafallich by ús moete en dy't him oars kwa jierren, libbensstyl of Fryskaerdichheit net leine, koed er him boppe forwachting goed rêdde. Hy biweegde him frij op ‘neutrael’ terrein en wie better yn in heel soad praktyske saken fan al den dei thús as men fan in allinne libjend en introvert minske forwachtsje soene. Syn gesichtsformogen wie min en hy taestte soms nuver op 'e breatafel om. Heel hwat jiske fan de mannichte sigaretten dy't er sa'n joun smookte kaem yn it molkkantsje of de pot mei nútsjetsiis tolânne.

Mar der wiene wol biskate taboe's. Hy koe en woe graech yn heel algemene, objektive en frijbliuwende termen oer politike dingen prate. Hy wist hwer't myn sympathyen leine en hie tocht my faek ek in iepen each foar de (sûnt dy tiid wol hwat problematysk wurden) wolfeartssteat. Mar hy hat him noait iep kear der oer útlitten hwat syn eigen partij fan foarkar wie, hwer't er op stimde. Yn sok ding wied er potticht. Yn it religieuze redenearre er likemin út syn eigen situaesje wei. ‘Ik haw immen sprutsen dy't sei...’ wie ien fan syn fêste formules. In oar taboe bin ik op stjitten doe't ik nei it publisearjen fan ‘Hoe

[p. 70]

moat dat nou, Marijke?’ yn 1960 - it wie in soarte test case foar mysels, lit ús sizze: in literair der op of der ûnder - bisocht him in oardiel to ûntkloarkjen. Miskien bin ik der ek wol hwat lullich mei oankommen, mar ik hie yn dy dagen in grut forlet fan hwat wissichheit en ik wist dat er net lige soe. Hoe dan ek, nei lang sykjen en taesten fan myn kant kaem it antwurd - it bistie út ien wurd dêr't sels net de lúkse fan in grammatikale sin omhinne kaem en neat oan tafoege waerd - hy hie der slach fan om hookstrooks yn oar praet to fallen en jin de wei ou to snijen. Dat iene wurd, noait herhelle, noait forklearre, mar it klonk as in fonnis dipt yn lof, wie: ‘Knap’.

Op sa'n smelle basis koe echte fortroulikheit net bistean. Hy hat my nammers ek noait by de foarnamme neamd, lit stean ik him. Doukjen wie der net by. Ik sei Folkertsma, hy faek: Anne Wadman, folút. Doe't ik him De reade roas lêze liet, sizzend dat ik fan doel wie it foar de Rely-priisfraech yn to stjûren, karde er dat plan koart en noartsk ou as in soarte fan immoréle died. Mar ús eigenlike ‘konflikt’, as it dat wurd drage kin, lei net yn dy Reade roas, mar op it terrein fan it Kunstnersboun, yn de Sartre-affaire. Ik koe him, ek skriftlik, net dúdlik meitsje hwer't de oast by my siet - en hy fan syn kant hat ougryslike swier oan dy balke tild, der in skriklik drama fan makke, hwat it nou ek wer net wie, grif net tusken him en my, - hy hie trouwens de Sartre-fortaling sels op it Frysk neisjoen. Ienkear neitiid haw ik him noch moete en oansprutsen, earne yn in Ljouwerter kafé. Hy wie net tasjitlik, bleau noartsk. Ik achtsje de mooglikheit net útsletten dat er my mei syn minne eagen net herkend hat en net freegje woe: hwa binne jo? Hy woe in sterke, geve man, in sterk manlik lichem wêze, in soarte fan heros, in rots. In bril, teken fan dekadinsje en forfal, hat er nea drage wold, likemin as in kunstgebyt. It moat in wûnder hjitte, dat er ek yn it stedsforkear altyd syn wei foun hat, mooglik mei help fan ûnthâldmiddeltsjes of ûnder in spesiale hoedingel. It is wol dúdlik - net allinne op groun fan dy Reade roas - dat hy en ik elkoar literair net leine. Myn foarkar foar ûnheroyske manlju, foar de

[p. 71]

pielers en stinners en de intellektuële underdog dy't it ouleit tsjin de spierbal, wie sines net. In frou mocht swak wêze (as se mar leaf en, as 't hwat woe, moai wie: mei smaek koed er fortelle oer syn brief oan Gretha Garbo, de heldin fan syn jongemanljusjierren), in man net. Dat wol ek wer net sizze, dat er blyn wie foar alle forskynsels fan it moderne libbenspatroan. Ta in hichte koed er se frijbliuwend en théoretysk ynskikke. Mar der wie in grins dêr't er net oer koe. Syn brek mei De Tsjerne jowt it tragysk oan. Foar syn sykte wied er al hwat yn in isolemint rekke en foriensume.

Syn lêste jierren haw ik net mear fan tichteby meimakke. De affaire-Bauke de Jong en hwat der om hinne hong hat sûnder mis mei skuldich west oan de fortsjustering fan syn geastlike formogens. Mar dêrby, leau ik, dochs ek syn eigen steile hâlding. Syn wegering om in fout to erkennen, dêr't Fedde Schurer en Douwe Tamminga, hoe goedbidoeld ek yn harren solidariteit mei in âlde man mei grutte fortsjinsten en in sterke minsklikheit tsjinoer in gjin grinzen earbiedigjend agressyf persoan, him yn stipe hawwe troch Folkertsma syn biwearingen to redusearjen ta in ûnderdiel yn in dialektys spul - yn wierheit wie it in drôvich mar minsklik forsin, yn in oare tiid as uzes en by in man dy't doe alhéél bûten de réaliteit stie en, oan 'e strôte ta yn de mythe fêstsiet; dy antisemitise skôging makke deel út fan in théory dér't de hele kristlik-germaense kontekst fan doe yn èn bûten Fryslân oan skuldich stiet, F. syn artikel komt allinne 10 jier achteroan by de yn dit opsicht tekenjende Hollânse ‘Anti-Schund’-brosjuere -, dy wegering of lit ús sizze: ûnmacht ta in ienfâldich peccavi kin himsels gjin goed dien hawwe. Ik nim oan, hy wie to grutsk om lytsman to wêzen. Hy knibbele allinne foar God - en nèt foar in agressive jongfeint dy't noch mar biwize moast dat er immen wie (in biwiis dat nou, yn 1969, noch levere wurde moat) (mar dêr bliuwt it oanwiisde euvel, swart op wyt, net minder pynlik om). Hy forgeat dat der gâns romte is tusken God en Bauke de Jong. Men kin ek sizze, dat er it kontakt met syn eigen tiid net mear fine kind hat, nettsjinsteande de skyn soms fan al - of méar as allinne mar de skyn,

[p. 72]

hwant yn party dingen is er de lêste 10,15 jierren fan syn libben réalistiser en relativistiser wurden. Mar ek doe noch hied er in soarte fan feilichheitsgurdel am him hinne. Hy joech him net bleat. Hy hâldde de skyn op.

Dat sil ek faeks de reden west hawwe, dat er noait op myn oanstean yngien is, om syn mémoires to skriuwen.