|
| |
| |
| |
Ofslutdyk
| |
| |
Avontur mei de twivel
J. Huizinga, ‘Geschonden wereld. Een beschouwing over de kansen op herstel van onze beschaving’.
H.D. Tjeenk Willink & Zn. N.V., Haarlem, 1945.
Prof. Huizinga 's lêste boek hat syn bitsjutting mear to tankjen oan it feit, dat it, krekt op in nuodlik punt fan ús biskavingsskiednis, de ôfsluting foarmet fan in wichtich oeuvre as oan syn wearde op himsels. It is de lêste moedeleaze hantaest fan in man dy't yn in forrinnewearre wrâld, dy't oan 'e greep fan syn yntellekt ûntkomt, op 'e ein fan syn libben jitris swakjes bisiket him los to meitsjen fan de binearjende twivel dy't in wankende ûndergong yn him to wekker makket en sadwaende, mank in algemien pessimisme, op 'e siik is om in lêste ûntskuldiging foar hwat optimisme. Mar hwat er yn 'e ein oan optimisme wit to ûntdekken, is mear ûntstien út goede wil en suver religiëuze hoop op seine as dat it de konsekwinsje foarmet fan in stielen redenearring. It boek einget yn in fraechteken (hoe soe it oars, op sa'n eigenaerdich tiidspunt yn de ieuwikselingen?), mar der is noch in lyts kânske: arbeidzje en hoopje. Jow de moed net oer, moed forlern, alles forlern, sjochdêr de ‘feiten’ dy't ús ta treast tsjinje meije. It is de treast fan in goedhertich, mar earlik hielmaster foar de neistbisteanden fan in ta de dea opskreaun pasjint. It is in mjitske positiviteit nei safolle siden wittenskiplik ûndersiik nei de grounslaggen fan ús biskaving.
Faeks is dit boek al sa folle skreaun út eangstme om
| |
| |
to stjerren sûnder in ‘lêste’ wurd sprutsen to hawwen, as dat it fuortkomt út djippe needsaeklikheit om de wrâld to rêdden. Dat binammen jowt der sa'n persoanlik-tragysk aksint oan. It pathos fan wrâldforachter-foroverder wurdt to sterk delbêdde fan it bisef dat dit ierdsk gefal dochs hopeleas is, as dat de wrâld en de bidrige biskaving krekt om dìt boek frege hawwe soene. Dy wifkjende hantaest nei de himel is dan ek net dy fan in profeet, dy't in nij lân glânzgjen sjocht, mar earder fan in yn it nau dreaune academicus, dy't him oan 'e oare kant in lêst wanhopich forwar organisearret tsjin de twivel oan 'e biskaving en oan syn eigen yntellekt, dat net mear takin om alles to omfiemjen.
Mar dêr leit it tige ûnbifredigjende fan dit boek net, sok ding kin men ommers as in persoanlike leafhawwerij biskôgje. Mar slimmer is it, dat it boek safolle fragen opropt en sa'n bytsje antwurden jowt of suggerearret, dat it sa'n oerstallige ballêst meitôget. Hwat hawwe b.g. Boeddha en Brahma to meitsjen mei de kulturele krisis dêr't wy mei tangele sitte? De oanrin is fakentiden to lang foar de sprong. Huizinga hat him wurch draefd, ear't er oan 'e springplanke nei de takomst ta is. It is de âlde kwael fan de kultuerfilosofen, har oan Adam en Eva ta to ûntskuldigjen.
Mei klam lit de skriuwer de ekonomyske en soasjale problemen bisiden, omdat er him ‘op dat terrein tot geen enkel oordeel bevoegd acht’. Wol hellet er de ‘polityk’ yn syn skôging, mar jitte yn syn âlde ynterpretaesje fan de machtsforhâlding tusken de steaten, bihearske fan foarsten en militaire apparaten. Yn 'e wurklikheit lykwols wurdt hwat men ‘polityk’ neamt iderkear mear bihearske fan ekonomyske faktoaren en komplikaesjes. Gjin takomstich wrâldbyld kin men jin tinke, dêr't net op syn minst min of mear rekken hâl- | |
| |
den wurdt mei soasjalistyske systemen. Dat it kapitalisme to groune giet of gean sil, leaver: gean moat, sjocht Huizinga net. En dat in nije ethyk dus allinne to tinken is oer it grêf fan it kapitalistysk stelsel hinne, yn in nije soasjale oardering, sjocht er likemin. Hwat hy propagearret, is in werom nei de swiete rêst fan de achttjinde ieu, nei de berneskuon fan it liberalisme, doe't dat jitte, ûnskuldich en fol bitrouwen op 'e hillige ‘foarútgong’, op wei wie nei de 19de ieuske yndustrialisaesje.
It slimste tokoart fan dit boek leit lykwols yn syn swakke forklearring fan de biskavingskrisis, as resultaet ntl. fan in rige amper mei elkoar gearhingjende biskavings‘forliezen’. Mei klam seit Huizinga in kearmannich: ‘Het probleem cultuurwinst is hier niet aan de orde’. Mei men mei it bigryp ‘kultuerforlies’ wurkje as in suver ta positiviteit forheven greatheit, sûnder syn tsjinpoal, de kultuerwinst, yn rekken to bringen? Is it totale kultuerforlies gelyk oan it totael fan de ôfsûnderlike kultuerforliezen, of is it it (negatyf-bitearde) saldo fan forlies- en winstrekken? Yn Huizinga's skôging komt men ta in iensidich delgeande line yn pleats fan ta de resultante fan twa divergearjende linen, forlies èn winst. Men kin ynlizze, dat hjir sprake is fan twa linen fan ûngelikense kategory, dy't net mei elkoar to forrekkenjen binne. Mar Huizinga hat it sels wol forgoed oer feiten, sawol yn de forlies- as yn de winstmarge. Men kin se faeks net nochterwei optelle en fan elkoar ôflûke, mar men kin se wol yn har wearde tsjin elkoar ôfweage. Wy komme sa ta de fraech: kin in kultuerforbettering net like goed resultearje út in tal kultuerwinstpunten as út in ‘hand over hand toegenomen cultuurverlies’, dêr't H. iderkear stiifhollich mei arbeidet? Jitte stiifholliger twingt him by ús
| |
| |
de frage oan: Hwat binne de oarsaken fan it kultuerforlies? Dy frage biantwurdzje is hwat oars as to wizen op 'e ûnfolsleinens fan de minske (hwant dêrby bliuwt de fraech iepen hwerom't de minske dochs wol, nettsjinsteande syn ûnfolsleinens, yn in biskaet tiidrek ta in hegere biskaving komme koe as dy't er nou blykber hat), hwat oars ek as in opneamen fan alle of gâns faktoaren dy't it biskavingsforlies manifestearje moatte. De djippere oarsaken, hwerom't yn de jowne omstannichheden (de aerd fan de minske as yndividu en as kollektiviteit, de ûntjowing fan de technyk) kultuerforlies efternei bisjoen ‘needsaeklik’ west hat, wurde net bleatlein. Huizinga sjocht it forskynsel ‘kultuer’ to folle as hwat abstrakts, los to tinken fan de minske, yn pleats fan it to sjen as de ‘perfeksjonnearring fan de minsklike gedachte’, dêrby yn it midden litten oft dy yn in biskaet gefal liedt ta neidiel: fortechnisearring fan it minsklik libben (hypercomfort) of ta foardiel: de uterste subtilens fan libbens franje (dy't wy, iensidich, ‘kultuer’ plichtsje to neamen, dêrby tinkend oan kunst as maetskiplik forskynsel).
It is dyselde iensidichheit dy't H. twingt to konstatearjen (side 88), dat Sparta de wrâld neat neilitten hat ‘dan de naam Thermopylae’. Ommers, foar dat forliespunt ‘militarisme’ oer, mar yn ing forbân dermei, stiet de soberheit en strangens, de disciplinaire kealens en selstucht fan de Spartaenske mienskip, dy't net inkeld en allinnich út hypernasjonalisme forklearre wurde kin, mar wol forgoed hwat to meitsjen hat mei dyselde frijwillige ôfstân fan weelde en luxe dy't H. as it remeedzje oanpriizget om oan de folsleine ûndergong to ûntkommen.
Like ûnbifredige lit jin de forhâlding nasjonalisme- | |
| |
hypernasjonalisme. Men kin der net mei ta to sizzen, dat it iene net oars is as in oerdriuwingsprodukt fan it oare. Der moatte oarsaken oan to wizen wêze, dy't fan in goede, alteast net alhiel to forsmiten minsklike ynstelling in bestiale ûnminsklikheit meitsje, mar hjir sille wy it punt wol reitsje dêr't Huizinga him sa biskieden net ta oardieljen ‘bevoegd en in staat’ achtet.
Der is faek hwat bernichs yn Huizinga syn tinkwize. Sa b.g. dêr't er op side 85 skriuwt: ‘Mij is het altijd voorgekomen, dat de verloochening van het ethische systeem der eeuwen een van de domste bedenkselen moet heeten, die ooit in 's menschen brein gerezen zijn’, as moast it forleagenjen fan in systeem perfoarst in lichtsinnich optinksel wêze fan in mannich ûnforantwurdlike dwazen, as gyng net efter elke forleagening it hertstochtlik langstme biskûl nei in oar en better systeem. De minske groeit oer in âld en bistjurre systeem net hinne sûnder bitter wrakseljen en siket om in nijenien net sûnder gefaer. As men dat sykjen biskôget as in ‘modeverschijnsel’, lyk as Huizinga it anarchisme fan de kunstner docht, sjocht men de minske as it produkt fan uterlike tafallichheden, dat yn in biskate situaesje krektlike goed sà hannelje kind hie as oars, en net as in wêzen, dat, boun oan tradysje en forline, de doem draecht dy tradysje en dat systeem kwyt to reitsjen. Dìtte is de libbensvisy fan de bigoedige lytse boarger, mei syn garandearre fêstichheden en syn fêst bitrouwen op 'e bitrouberheit fan it hjirneimels. Allyksa, as Huizinga as ien fan de bitingsten ta in op 'e nij oplibjen fan de kunst neamt: ‘een toestand van onbelemmerd publiek en particulier wereldverkeer, van eenigszihs stabiele geldswaardeverhoudingen en van zooveel internationale goede trouw als deze booze wereld verdraagt’. Dat is
| |
| |
de kunstmoeting fan de lytse boarger, dy't de kunst sjocht as syn bakje thé, as in noflik en ûngefaerlik genotmiddel foar de healbiskaefde mannichte, dêr't er, biskiedenernôch, ré is himsels ta to rekkenjen. Kunst kin berne wurde yn tiden fan wanbiskaving, fan revolúsje, fan wrâldneed. It Wilhelmus is net to tinken sûnder de revolúsje dy't der by op 'e eftergroun stiet. Beethoven net sûnder de Frânske omkear. Kunst is gjin boarterijke yn in roeiskou op 'e noflik skolperjende weachjes fan it deistich bistean, gjin picnicpartijke tusken de skilen en doazen fan de technyk, hja is net boun oan de selsynnommen, smoute húslikheit fan in yn net to oerdiedich comfort fuortlibjende bourgeoisie. Kunst giet net needsaeklikerwize lykop mei freedsumheit en har konsekwinsjes: forfeling, bistjurring oant dekadinsje ta, of allinne, miskien yn kwantitative, grif net yn kwalitative sin. Kin út de lamkewrâld, dy't Huizinga ús tofoaren tsjoent as it sine qua non foar ‘echte, ware’ kunst, in nije bisieling fuortkomme? Striidt dat net earder mei de bisieling, dy't har bistean to tankjen hat oan de biweging yn en it wâljen fan de minsklike geast?
Sa kin it jin allyk as Huizinga yn 'e wei wêze, dat der jimmer mear natûrskientme as offer falt fan de ‘foarútgong’, mar it kin jin like goed en like maklik en like nutteleas yn 'e wei wêze, dat der hieltyd mear minsken berne wurde dy't klaeid en fuorre wurde wolle. De konsekwinsje: gjin bern meitsje, sil by net folle, sels net by de minsken dy't yn goedens wolle, oanklang fine. Us arsenael foar iten en klaeijinge is nou ienris de âld ierde, dêr't wy de dwaze útwaechsen fan binne, en dat sil sa wol oanhâlde oant de atoomspjalting oare fiedselboarnen oanboarre hat foar ús jimmer tanimmende bihoeften.
| |
| |
Wy soene ús fan Huizinga's lêste boek op guodkeape wize ôfmeitsje kinne as fan in panfol kâldwurden pessimiste-sop, dêr 't hjir of dêr earne in nearzich eachje optimisme op driuwt, dat him dêr net thúsfielt. Mar dêrmei soene wy it boek en de skriuwer ûnrjocht dwaen. It is in earlik bisykjen om ta goede hoop to kommen, ûndernaem, yn syn lêste dagen, fan in goedmienend, mar krampeftich bilider fan it Yn 'e goedichheit, bern, wês forsichtich! Dat it hwat bernich en miskien soms suver senyl biteard is, men moat it foar in great part taskriuwe oan 'e omstannichheden dêr't it yn skreaun is. It is it lot fan de measte filosofen, dat hja (yn lêste ynstânsje) har trein misse en dan de stasjonschef útfoeterje, dy't de trein op 'e tiid ôfreizgje litten hat. Hja steane net yn har tiid, mar der neist, der boppe of der ûnder, krekt sa't de lêzer wol. Filosofen dy't har weagje oan praktyske filosofy (dy't men langer gerêst ‘polityk’ neame mei) binne ornaris better kultuerhistoarici as kultuerpolitici, om fan kultuerpolysje mar net to sprekken.
It is faeks in gelok, dat Huizinga de atoomspjalting net kend hat. Wy libje nou op in fulkaen dy't elts momint útbarste kin en in ein meitsje oan alles. Mar krekt dàt kìn ús faeks twinge ta in útwei - in technysken ien en gjin ethysken, lyk as Huizinga siket. Is it wier, dat de technyk ús op 'e rânne ensafh. brocht hat, dan ha wy miskien it rjocht ek om fan dyselde technyk to easkjen, dat hja ús wer út 'e ûnderwâl hellet. De wrâld is yndied yn in stadium kommen, dat fan de need in deugd meitsje de iennichste mooglikheit is dy't ús rêdde kin. Krekt dizze apokalyptyske binearing kin it minskdom byinoardriuwe, nou't it giet net allinnich om it to be or not to be fan de biskaving, mar om it to be or not to be fan it ienfâldige, neakene, elemintaire bistean.
|
|
Auteursrecht onbekend