|
| |
| |
| |
Tusken dessah en asfalt
Sjahrazad, ‘Indonesische overpeinzingen’. De Bezige Bij, Amsterdam, 1945.
Der is hwat yn de toan fan dit boek, dat jin driuwt ta forgeliking mei de Du Perron fan ‘Land van Herkomst’. Is it de ûnbarmhertige saeklikheit, de trochsichtigens fan skriuwtrant en de hoedenens dêr't de formule mei hantearre, de wissichheit dêr't de phrase mei ôfwiisd wurdt? Bêst mooglik, mar dochs noch mear it kearnpunt fan har libbenssfear: Yndonesië as yntellektuëel probleem. Sjahrazad komt fan in oare kant op dat probleem oan: hy is de nasjonalist, boppedat ekonoom, praktikus en politikus. Hy is de moderne Easterling, skoallegien yn en trochweakke fan de westerske wittenskip, en folslein der fan oertsjûge, dat dy westerske wittenskip foar de takomst fan syn lân it iennichste heil fortsjintwurdiget. Du Perron, litterator, kunstner (malgré soi, somtiden), polityk earne yn de demokraty ‘van Niemand’, nasjonael earne tusken Yndië, Hollân en Frankryk yn bivakkearjend, kin men likegoed in ‘foreastere’ westerling as in ‘forwestere’ easterling neame. Foar him is it easten ‘psychologysk’, men soene hast sizze wolle: psychoanalytysk biskaet, yn syn Yndonesyske jeugdoantinkens: in romantysk, mar tagelyk soel en pervers forline, in komplex fan tsjustere machten en tropyske geheimsinnichheden, dêr't er mei sa'n superiëur earlik sentimint nei weromforlanget yn syn Europeeske jierren en dat earst de reäliteit fan in fornijde konfrontaesje leagen hjitte kin, lykwols sûnder dat it nije Ynje foar him in nei to kommen en mei to libjen reäliteit wurdt. Foar him is it probleem Yndonesië dat fan it forline, de ‘herkomst’, it hat allin- | |
| |
ne in ‘skaed’ (nammers hwat oars as in ‘skaedkant’), gjin perspektyf; foar Sjahrazad is it dat fan de takomst, it projebtearjen fan linen en flakken mei suver wiskundige wissens, en mei in bipaelde mjitte fan oermoedich optimisme, dat typearjend is foar eltse jonge, revolúsjonnaire yntellektuële generaesje. Sjahrazad lûkt it probleem Yndonesië allinnich yn 'e forstânlikheit. Hy hat mei de wajang, gamelan en krontjongromantyk fan Du Perron syn jeugdobsessy's folslein ôfweefd; foar him bisteane jit de machtige natûrskientme yn 'e bûtengewesten (mar geheimsinnich is it al amper mear) en jit hwat byleauwe dat mei forstânlike arguminten yn in bytsje humane spot oplost wurde moat. Der is hwat stiifkoppich rationeels yn syn tinkwize. As Yndonesiër koe hy ek maklik ûnbifongen stean foar de Europeeske kulturele tradysje oer, dy't wol bistie, mar foar him net needsaeklik wie, dus: gjin bounwêzen oan de tradysjonele wearden dy't de kearn fan de Europeeske kultuer útmeitsje. En syn Yndyske tradysje, dy fan Wajang en Boroboedoer, forsplintere fuortdaliks by de konfrontaesje mei dit hurde, technyske, dynamyske westen, sa't it wurden wie, alle kultuertradysjes ta spyt. Du Perron is jitte méar de ‘indiese jongen’ as dizze folbloed-Yndonesiër Sjahrazad, by him is noch altyd in bisibbens mei, alteast in him lutsen fielen nei dat heal en heal formôge forline. De dessah mei wiuwende klapperbeammen en krontjongmuzyk, it trochinoar húsmanjen fan Yndonesiërs, Chinezen, Arabieren, frjemd gearmjoksel fan Easterske en heal-easterske eleminten, de fan perversiteit oanfretten mienskip fan Europeesk koloniael patriciaet mei syn generaelstradysje en syn spiritistyske aberraesjes, dat allegearre stiet by Du Perron yn it teken fan de romantyk, dêr't soasiale problemen net of mar skraech- | |
| |
wurk by yn 'e bineaming komme. Foar Sjahrazad bistiet allinne de Yndyske massaminske, nijsgjirrich yn syn ethnologyske skakearingen, mar fierdersoan ‘dit diepgezonken volk van mij’, kollektyf slachtoffer fan ieuwen westerske oerhearsking, dêr't it him, en dat is de greate tragyk, allinnich fan losmeitsje kin troch him oan to passen oan de Europeesk-Amerikaenske sykhellerstechnyk.
Dit is it sintrael probleem dat it boek stelt. It jowt gjin oplossingen, is yn gâns dingen net konsekwint noch folslein troch- en oan 'e ein ta úttocht. It deiboekkarakter bringt dat mei: it snijt yncidinteel allerhande wichtige en minder wichtige fraechpunten oan, dêr't wy dat fan de forhâlding east-west it wichtichste fan neame kinne. It biskiedt en bihearsket Sjahrazads tinkwize alhiel.
‘Hier is sedert eeuwen geen geestelijk leven, geen cultureel leven, geen vooruitgang meer. Er zijn de veelgeroemde oosterse kunstuitingen - maar wat zijn die anders dan rudimenten van een feodale cultuur, waarin wij mensen van de twintigste eeuw onmogelijk een steunpunt kunnen vinden? Wat kan de wajang, al die eenvoudige symboliek en mystiek - parallel aan allegorie en middeleeuwse wijsheid in Europa - ons intellectueel of algemeen cultureel nog bieden? Practisch niets. Onze geestelijke behoeften zijn twintigste-eeuwse behoeften, onze problemen, onze kijk zijn twintigste-eeuws. Onze zin staat niet naar mystiek, maar naar realiteit, helderheid, zakelijkheid.
In wezen kunnen wij nooit het essentiële verschil tussen Oost en West aanvaarden, niet voor ons leven, omdat wij voor onze geestelijke behoeften afhankelijk zijn van het Westen, niet alleen wetenschappelijk maar ook algemeen cultureel.
| |
| |
Cultureel staan wij dichter bij Europa of Amerika dan bij Boroboedoer of Mahabharata of bij de primitieve Islamcultuur op Java en Sumatra. Wat is onze basis, het Westen of die rudimenten van feodale cultuur, die nog in onze samenleving te vinden zijn?
Zo lijkt de zaak principieel gesteld, zo wordt hij echter zelden door ons gesteld; de meesten van ons zoeken onbewust naar een synthese, die hen innerlijk met rust laat. Zij willen westerse wetenschap en oosterse filosofie, oosterse geest in de cultuur. Wat is die oosterse geest? Dat is, zeggen zij, de zin voor het hogere, voor het spiritualisme, voor het geestelijke, het religieuze, tegenover het materialisme van het Westen. Ik heb dit al ontelbare malen gehoord, maar overtuigd heeft het mij nooit’ (side 61).
De frage dy't him by dit alles opdocht, lit Sjahrazad sûnder antwurd: Hwat bliuwt der fan oer, byhwannear't dat Yndonesyske folk, troch syn amper ûnbigrinzge oanpassingsformogen ienris alhiel forwestere wêze sil, hwat folk is it dan: in Europeesk folk mei in dûnkere hûdkleur as suver iennichste reminescinsje oan in Eastersk forline, hwat ideäel is dan yn forfolling gien? De iennichste konsekwinsje: folsleine nivellearring en lykskeakeling fan de wrâld kin men allinnich akseptearje as men in religiëus leauwe hat oan de exclusive sillichheit fan de technyk en fan bitinken is dat it oare net folle ta de saek docht. Sjahrazads twivel oangeande dy folsleine fortechnisearring is evidint genôch, mar hy akseptearret har dochs foar Yndonesië, ek al wit er dat hja dêrre jit gjin lykweardich tsjinwicht foun hat yn in autonome eigen kultuer. Hat er faeks it foarbyld foar eagen fan Amearika dat ek mei de technyk sûnder kultuertradysje út 'e ein set is en dochs dwaende is har dy oan to eigenjen, lyk as
| |
| |
Sjahrazad tige mei rjocht opmerkt? Men freget jin ôf, is er hjir net hwat tò optimistysk? Lizze ús westerske wierheden en forwurvenheden de easterske minske, lyk as de wierheden en forwurvenheden fan de westerske yntellektuëel sa't it liket dy fan de easterske yntellektuëel lizze? Sil dy lêste, foar hwa't de libbensproblemen fan de Tachtigers noch echte, wurklike problemen binne, ienris ta in eigen moderne kultuerskepping komme, of sil er, lit ús sizze oer 20 jier, oan de problemen fan Ter Braak ta wêze en oer 40 jier oan de problemen dy't ús oer 20 jier al pleage ha?
Sjahrazad sjocht as de iennichste takomst foar syn lân de stadige, mar wisse opheffing fan it forskil yn tempo, it projektearjen fan de westerske dynamyk op 'e easterske apathy. Mar dan moat men dy easterske apathy, dy easterske passiviteit, net forstean as hwat essinsjeels, needsaeklik boun oan de ‘easterske minske’, mar mear yncidinteel, in gefolch fan (tafallige?) koloniale methoaden fan ûnderdrukking, as eat dus dat in ein nimme kin as dat koloniael systeem in ein nimt. De ‘easterske minske’ is dan net de wêzentlikheit mear, dy't er sa't it liket foar Gandhi en Tagore jitte wie: de spiritualist, de mysticus, dy't mei de technyk allinne associëarre wurde kin út bittere, mar net winske needsaek. De mystyk soe dan wêze in wêzenstrek fan de jit net wekker wurden of wekker wurdende minske, mar dêr forfalt de tsjinstelling mei, om't men by einsluten to dwaen hat mei in tiidsforskil yn sté fan mei in wêzenlik forskil. De dream fan in Eastersk India hat plak makke foar de hurde reäliteit fan in fornijd en forjonge Europa. De frage is mar, of't dy reäliteit fan Sjahrazad to hânhâlden is en of't der net in reäksje op komme sil yn 'e foarm fan in werom nei de dream. As de yntellektuëlen dy't de toan oan- | |
| |
jowe ienris net mear sa direkt yn 'e Europeeske skjirre sitte as dat mei Sjahrazad en dy it gefal liket to wêzen, as de Yndonesyske intelligentsia ienris yn eigen lân oplaet wurdt, liket in weromkear nei de mystyk fan de ‘easterske minske’ net ûnmooglik. By einsluten kin sels de wiuwende klapperbeam kostberder reäliteit foar de dessahman wêze as de taxi, ek al wurdt dy dessah iderkear binearjender ynsletten troch de asfaltbanen fan de moderne technyk, en hy is dat grif, salang't de tsjinstalling tusken yntellekt en mannichte sa bjusterbaerlike great is as it yn it moderne Yndonesië it gefal wêze moat en dy tsjinstelling hawwe se sels yn Europa nea weiwurkje kind. Ek dêr tsjinnet de mystyk fan de ‘westerske minske’ him hieltyd wer yn nije foarm oan, of't it nou de ‘frije minske’ is fan de Frânske revolúsje, de Edelgermaen fan Hitler en Rosenberg, of de Personalist fan hjoed de dei.
Fansels, de politikus kin it net rêdde sûnder in fiks poarsje rationalisme, mar it jowt sels foar de meast stienhurde saeklikheitsmaniak gjin foech al hwat der libbet oan geheimsinnichheit en mystyk to forklearjen út byleauwe en dommens, dy't coûte que coûte útroege wurde moatte. Hjir liket my ta leit it swakke punt fan dit boek. It siket de wei nei Yndonesië's takomst, mar wit mei Yndonesië's forline gjin wei.
Fierders kin men alle wurdearring hawwe foar it frisse ynsjoch dat de skriuwer ek yn it westen hat, dat er like min ideälisearret as hatet. Hy is fan it westen trochweakke, mar der net yn fordronken. Hy stiet fris en ûnôfhinklik oer foar de Tachtigers, foar van Gogh-Kaulbach en de hiele Nederlânske boargerlike ynboel. Syn karakterisearring fan Nederlân en de Nederlânske forhâldingen is forbjusterjend raek. Ek bisjocht er de koloniale forhâldingen seldsum objektyf. Miskien bin- | |
| |
ne dêrom de lêste haedstikken foar in ‘progressyf Nederlanner’ min of mear in ôffaller. Nederlân en Yndonesië hawwe elkoar nedich, om har to hânhâlden yn it greate konflikt dat yn it Easten op útbrekken stiet. Fan in oertsjûge nasjonalist forwachtet men dochs op syn minsten de frage hwer't Nederlân it rjocht wei lient om him yn it Easten to ‘hânhâlden’. Foar de rest: de skiednis hat him ûngelyk jown: Yndonesië is nou, mèi Nederlân, like slim it slachtoffer wurden fan it Japansk gewelt, as byhwannear't it him op tiid fan Nederlân losheakke hie. Nederlâns rol as koloniale macht is útspile, earder as Sjahrazad forwachtsje kind hie doe't er syn deiboek skreau. Bliuwe oer allinne de formele konsekwinsjes en it rêdden fan ús ‘hannelsbitrekkingen’. Wierskynlik soe Sjahrazad syn lêste haedstikken nou al efkes oars skreaun hawwe. Dêrfoar is de Sjahrazad fan Boppe-Digul en Banda-Neira dan ek de Sjahrir fan 1946 wurden...
|
|
Auteursrecht onbekend