Kritysk konfoai

[p. 113]

‘Flinke kerels melden zich....’

Abe Brouwer: ‘Syn greate kammeraet.
De roman fan in jonge’.
De Boer, Amsterdam 1949.

Om dizkear ris oan 'e earslingsein to bigjinnen: Abe Brouwer syn lêste boek (en it sit fan dat oangeande yn ien span mei de boeken van Cuperus en Lodewyk, men soe dit forskynsel hast symptomatysk neame foar de s.n. ‘folksskriuwers’) sit stiiffol printflaters. Om exact to wêzen: ik telde op 20 willekeurige bledsiden mei mankoar 168, dat is dus 8,4 de side, en nei dy noarm oer it hiele boek in 1680. Fansels hat dat neat to meitsjen mei Abe Brouwer syn forteltalinten, mar miskien soe in opmerking as dizze, foar de variaesje yn in krityk ris foaropset, dizze en jinge útjower ris in lyts pripke jaen kinne de kant fan de foar Fryske boeken sa breanedige typografyske hygiëne op.

Fan de fortelkunst fan Abe Brouwer dizkear neat, alteast gjin kwea. Ik haw dit boek yn ien middei útlêzen, dat my net faek bart mei Fryske boeken - en ik sil net sizze: dizze Romantyk fan de Sé, libjend yn it hert fan in Fryske jonge, hie grif minder reporter fine kind. As reportaezje (en dy wearde hat it boek nei de ein ta iderkear mear) hat it yndied gunstige kanten: libbene, boeijende forteltrant (al bliuwt de taelfoarm, ek nei de kant fan it Frysk, breklik), net sûnder humor (al is dy yn 'e Marinierspetearen wolris hwat forcearre), goed dokumintearre (alteast yn 'e eagen fan in leek). It thema is net nij, sa âld as de sé, soe men sizze wolle, en dochs makket it boek troch syn feart en floatens in frisse yndruk. Ek op 'e psychology

[p. 114]

wol ik it measte net ôftingje: it is sa'n soarte fan moadewurd hjoed de dei: de litteratuer wurdt langer sa oerpsychologisearre, dat men spontaen bliid wêze kin mei hwat bjusterbaerlikheden lyk as in heit dy't, om syn jonge fan alve jier de smaek fan 'e sé ôf to learen, op in nacht in smoardronken matroas dy't er op 'e dyk opfandele hat, by dy jonge op bêd stjûrt. Binammen kostlik as men wit dat dyselde heit sa skoan op 'e hichte is fan it bistean fan forkearde froulju, mar fan forkearde manlju sa't it liket gjin weet hat.

Dêr stiet yn alle gefallen hwat foaroer. De heit mei in paedagogysk monstrum wêze (as sadanich nammers net alhiel oânnimlik makke), de mem mei yn it skaed bliuwe, de haedpersoan mei ús yn syn Mariniersbikearing ta ‘flinke kerel’ net alhiel oertsjûgje om't wy net wisten dat it foartiid sa'n sloppe sukkel wie - yn Johannes Basteleur en kaptein Helfrich hat de romanticus Abe Brouwer twa figueren skepen, dy't, hoewol net oer alle boegen origineel, jin dochs bybliuwe.

Né, myn great biswier jildt de mentaliteit dêr't dit boek út skreaun is. De driuw nei de sé wol ik gjin kwea fan sizze: de fierte sit, sizze se, ús Friezen yn it bloed, en ik wol dat graech sa litte. Dat dy sé gâns lytsboargerlikheit fan in minske ôfspiele kin, nim ik by foarrie oan. Mar ik kin it net oars sjen as dat Brouwer yn syn protest tsjin de iene lytsboargerlikheit hals oer 'e kop yn in oare lytsboargerlikheit falt. Tsjerk Offringa mei syn langst nei de sé sjocht linkenoan yn de Marine syn great ideäel. Net in momint komt it yn dy, oars wol trochtinkende jonge, dy't sa ompakt mei syn dilettantyske maneuvels yn 'e erotyk, op, dat dy Marine as it nypt neat oars is as in ynstelling dy't les jowt yn en tariedt foar it moardzjen. Hy bliuwt yn it glânzich kleurke hingjen en sjocht net in militarisme dat dêr

[p. 115]

ûnder skûlet. Miskien is it fan sa'n jonge, en grif fan kaptein Helfrich (dy namme liket net tafallich!) to bigripen, mar fan de skriuwer net.

Ik wit it - it anti-militarisme is gjin tel hjoed de dei. Wy binne der to hard boiled foar wurden. It is sels fortocht om jin pacifist to neamen. Ik haw it rjocht ek net en gean sa fier - al jow ik mysels dêrmei in brevet fan geastlike earmoede en ûnkristlikheit, fan tokoart oan moed boppe-al. Hwant net yn 'e ien of oare Daemon oer de grinzen leit it greate oarlochsgefaer (al wol ik it bistean fan dy Daemon net ûntstride), mar yn ús eigen herten binammen. En men kin tige goed fan de skriklike needsaek oertsjûge wêze dat men der nou ienris Marinen en Air Forces ensafh. op neihâlde moat - de kleau tusken praktyske, politike en strategyske needsaek èn it pronkjen en paradearjen is to wiid om der mei in loftich hipke oer hinne to gean. En hjir leit it gefaerlike yn it boek fan Brouwer: it bimantelt ûnder in romantysk flues-fan-de-sé de moardnersynstinkten yn de minske. Gefaerlik is it dêrom binammen foar bern, en dêr is dit boek nettsjinsteande alles dochs ek noch foar ornearre, as men ûnder bern forstean wol de opgroeijende jongerein fan 15 oant 20. Ik wol dit sizze yn likefolle simpele wurden, ek al avontûrje ik dêrmei fan de sedemasters foar sedemaster útkriten to wurden. Gjin rigel yn it hiele boek tsjut der mar op, dat it ideäel fan Tsjerk Offringa yn lêste ynstânsje delkomt op it formoardzjen fan minsken, op 'e deadlike striid fan ‘ús’ jonges tsjin oarmans jonges. Gjin resinsint, by myn witten, is dêr oer fallen. Op in staveringssint binne hja deafallen, oer de mentaliteit lizze hja de mantel der leafde.

Miskien leit it oan my, miskien is sels it militaire gegnister polityk-psychologysk needsaeklik foar de hur-

[p. 116]

de reäliteit dêr't dit âlde Europa hjoed de dei yn libbet. Mar dochs, dizze forhearliking fan it geskitter en gesketter, dizze oranjelol yn in paradepakje, dizze forôfgoading fan Tromp, De Ruyter, Tsjerk Hiddes et tutti quanti, dit gejûchhei foar ‘ús’ flagge, foar ‘ús’ krêft, foar ‘ús’ kolonisaesjekapaciteiten, foar ‘ús’ plichtsbisef, dizze geast fan ‘Flinke kerels melden zich voor de Waffen-SS’, kearels dy't yn in flok en in sucht fan lijerige, slopankelige sukkels opkweekt wurde ta hurde, feardige, kante knapen, ré foar de ‘frische fröhliche Krieg’ - ik leau dat dêr in protest tsjin hearre litten wurde moat. Ien citaet, en de lêzer wit hwer't ik op doel (s. 135):

‘It like wol en it wie ek yndied sa, dat se harren hjir (op it opliedingsskip Atjeh - nomen est omen) thús fielden, ûndanks de discipline. Hja waerden nou echt jongkeardels! De rêch, eartiids faek slop, wie nou rjocht en strak en de holle stie los en ûnbihindere op 'e hals.

De fuotten, dêr faken samar hwat hinnebokseljend waerden nou optild en wer delset as fregen se omtinken! De hannen hwer't men eartiids faek forlegen mei wie, slop en altiten yn 't paed bongeljend, regelen har nou as fansels yn it rythme fan de gong’.

Giet men by de Marine om dàt to learen? My tinkt, dan kin men by tûzen gymnastykforieningen to rjochte.

Foar de rest soe ik forwize wolle nei de nijsgjirrige artikelrige ‘Volg het spoor terug’ fan J. B. Charles yn de ôfroune en de nije jiergong fan ‘Podium’.

It militarisme as hurde reälistyske needsaek is gjin probleem mear, spitigernôch. It militarisme as principe moast ek gjin probleem wêze. It militarisme as kleurich ferniske kin it net wêze en mei it net wêze. Mar it is ek sa - okkerdeis lies ik dat neffens it lêste opiny-ûndersiik 13 % fan de Nederlanders noch nea

[p. 117]

heard hawwe fan in oerienkomst tusken Nederlân en Yndonesië. Hwat moreel bisef kin men fan sa'n naesje forwachtsje? En hwat moat der fan sa'n folkje wurde, as de skriuwers, sels de folksskriuwers, oars sa fol morele tûkelteammen en reserves, sa fol paedagogyske forantwurdlikheit as it oer ‘forkearde froulju’ giet, fan herten meidogge oan 'e parade? Abe Brouwer forachtet de ‘forkearde froulju’. Hy soe hwat breder sjen. Gebot 7 mei syn aktualiteit net forlern hawwe, gebot 6 bliuwt fan in tûzenris skrikliker aktualiteit.

En yn 't bisûnder docht it my sear, dat in Frysk skriuwer mei ûnboargerlike aspiraesjes him tolk makket fan dizze Hollânsk-boargerlike stjerre- en knope-, Van Speyck-Van Heutz-romantyk, dy't yn wêzen mei de romantyk fan de sé neat mear fan dwaen hat.