Kritysk konfoai

[p. 100]

Tragyk yn 'e lichte toets

B. Tuinstra: ‘Earste Keur’. Samle Sketsen. De Fryske Bibleteek nû. 70.
Brandenburgh, Snits 1949.

As men it ‘Brief oan 'e Utjower’, dat Tuinstra syn samling sketsen meijowt, - in stik proaza net earlik sa briljant as men fan him, ûnfolpriizge improvisator, forwachtsje mocht: guon lju kinne sa't it liket better oer harsels prate as skriuwe! - leauwe mei, hat skriuwer's greatste probleem west de kar fan de stikken út alles hwat ‘de deadske sliep yn 'e tydskriften’ sliept. Dêr moat hast wol in oar en wichtiger probleem oan foarôfgien wêze, ntl. de frage oft it wol doel hie in part fan dat wurk oan 'e iepenbierheit priis to jaen. Publikaesje yn tydskriften is in wei fan de minste wjerstân, dy't him ornaris wreekt. Tuinstra syn reputaesje as skriuwer boppedat wie foar in jongere generaesje frijhwat legindarysk wurden. En dizze feiten forboun oan dat oare, wichtiger: dat syn wurk boun is oan in biskate tiidssfear, makke dit ûndernimmen min ofte mear ta in experimint. Litteratuer is boun oan in tiid, binammen as it dúdlik as experimint-yn-in-tiidsfear ûntstien is. Dy tiid giet syn gong, en hwat hjoed modern hjit, is moarn modernistysk en oaremoarn forâldere, en ûntploft as in to lette bom op in forlitten slachfjild.

Men mei dit wol foaropsette, as men it wurk skôget dat ûnder de al to pretinsjeleaze namme ‘sketsen’ yn dizze net ûnkreaze, mar troch to folle printflaters en in ûnaerdige letter lichtlik skeinde útjefte byinoar brocht is. Men kin der net foarwei: it is nei skriuwtechnyk èn nei sfear oan in tiid boun. It biwarret as

[p. 101]

litteratuerforskynsel hwat fan de licht-modernistyke (binammen net: expressionistysk-experimentele) toan dy't ek yn de Fryske skriuwerij fan sa tusken 1925 en 1938 hoeden trochbriek. Ljochtreklame, tango en nije saeklikheit hawwe op dit wurk dúdlik in stimpel set, al bliuwt de fascinaesje oan de foarsichtige kant. Sintsjes as ‘Hy nikte. Stie effen to sjen hoe't...’ ens. binne hjoed de dei forskynsels fan in lichtsjes irritearjende moderniteit dy't ús net mear leit. Ta filmflitsen binne wy ek yn Fryslân al inkelde decennia biwend. Dy't hjir, it psychologysk aspekt fan de saek net achtsjend, wize woe op Geart Jonkman, dy soe men wize kinne op in forhael fan N. Haisma, ‘Hjerst’, syn bêste wurk neffens my, dat it filmprocédé konsekwint en mei forrifeljende skerpte en faesje trochfiert.

Hwat is tweintich jier yn in litteratuerskiednis? sil men freegje. Mar tusken dy tiid en uzes leit dochs mar in wrâldoarloch. Miskien is it dêrom dat ik eins net oars as yn suver persoanlike wurden oer ‘Earste Keur’ prate kin. It is in persoanlik-twivelriedige forhâlding hweryn't ik foar dit boekje oer stean, mar in twivelriedichheit dy't op gefoelsgrounen, mei alle krityk, dochs iderkear nei it posityfwurdearjende oerslacht. Elts hat fan dy jierren foar 1938 in persoanlik oantinken, in eigen visy, biskaet troch feiten, mar net minder troch in sfear. As ik it hiel persoanlik sizze mei: foar my hat dy tiid hwat fan in forlern paradys, dat syn helderste útdrukking fynt yn it byld fan in ûndergeande sinne dy't nije huzerigen fan in stêd (Ljouwert?) yn in gril, ûnheilwytgjend en dochs fan wémoedigens trochweakke ljocht set Wis, datselde docht de sinne by stuiten nou noch, mar oars, mei in oar aksint, mei in oare bidoeling ek, minder yn in gearmjuksel fan soargeleazens en wémoed. En foar my

[p. 102]

roppe Tuinstra syn sketsen, binammen dy iene, dy't ik fan allegear de bêste achtsje, ‘Janny en de Maitiid’, iderkear wer in ljochtskyn fan dat paradys op. In sfear, in blink, in glâns, en dochs genôch foar it weromkennen en de wémoed fan it forlern hawwen.

It is in nuodlike forhâlding dy't men op dizze wize mei in boek oanknopet. Sa'n soarte forhâlding nammers soe men ek oanknoopje kinne mei Vicki Baum's ‘Hélène Willfuer’, ‘Menschen im Hotel’, ja, mei in rige Dútske schlagers út dy tiid, - Tuinstra sels bringt my op ‘die Liebe der Matrosen’. In nuodlike forhâlding omt men nou ienris yn 'e litteratuerskôging mei feiten arbeidzje moat, en omt it dêrby wenst is to sykjen om dat ‘hwat bliuwt’, hwat ‘fan alle tiden’ is. En foar my is it binammen dat al to zeitgemäsze, dat de wearde en de bikoaring fan ‘Earste Keur’ útmakket. Ik haw noed, dat dizze sketsen, ûntdien fan dy oanknopingspunten mei in paradyseftich, mar miskien ynfantyl forline, dy bikoaring forlieze soene.

Mar ek om de feiten kin men by Tuinstra net hinne. Syn toan, syn situaesjes, syn sfear meije ‘30-ersk’ wêze en modernistysk, syn forhalen sadwaende to rekkenjen ûnder hwat men ‘klienkunst’ plichtet to neamen, as foarbylden fan fine en forantwurde fortel- en skriuwkunst hawwe hja foar ús jitte wearde. De skriuwkunst is hjir biwust bioefene as in métier dat mei harsens to meitsjen hat. Tuinstra forstiet de kunst fan ‘the rest is silence’ op foarbyldige wize. It is in boeijend spul to sjen hoe't er algeduerigen dwaende is de tragyk fan syn swierte to ûntdwaen en him syn gerak to jaen troch der hast sûnder kantroeren bylâns to gliden. Tragyk is oan gjin ien fan dizze forhalen frjemd, mar men fornimt it amper, omt it pathos biwust fan de wurdkar fortard is. Net dat it altyd slag-

[p. 103]

get. Grif net yn it earste forhael, ‘Heibel om Heiltsje’, - in mislearre forhael ûnder in mislearre, to guodkeape titel. Tragyk, al hoe sêftkes oanstipt, is definityf, lit gjin wegen mear oer, bihalven nei syn folgjend stadium; de oplossing is dus biskiedend oer de wearde fan it forhael. Dy pathetyske slotsin: ‘Hoe wûnder binn' de wegen fan de leafde: dy nachts bleau er by har yn 't smelle alkoof’, is foar de helte poëzij, litteratuer, en neatsizzend yn 'e situaesje, - de twadde helte is hopeleas fan ûndefinitivens, dy't allinnich de reäksje oproppe kin: ‘En hwat dan noch?’, as it net ‘En hwat doe?’ is. Hwat tragyk yn lichte toets wurde moast, is hjir forgriemd ta in grif net bidoelde moraelpreek tsjin de skynhillichheit, - al is it in preek mei in minimum oan wurden en in maximum oan ‘silence’. Ek it slot fan it oars pûrbêste ‘Kronyk’ - de yn spasmodyske foarm gearlutsen tragyk dy't fart oer in âld keapmanshûs en in minskeslachte - bidarret yn sa'n mimimale preek, gearlutsen yn in ellips fan twa wurden: ‘Sic transit...’ De stipkes, soe men sizze wolle, herbergje mear pathos as de weilitten wurden. Mar men soe dêr foaroer stelle kinne as biwiis fan hwat Tuinstra mânsk is op dit stik de einrigels fan ‘Janny en de Maitiid’.

De greatere novelle, al lang gjin ‘skets’ mear: ‘Hwat sil it libben ús bringe’ oan 'e ein fan de bondel, in stael fan treflike fortelkunst yn it biwende genre - in gearlutsen Brolsma soe men sizze kinne - rint der yn it gehiel hwat út. Oer de frage oft it doel hie dit (apart forskynde en útforkofte) forhael wer op to nimmen kin men stride - ek oer de frage oft hjir de tragyk net hwat to folle bimaskere is yn in rige fan needlottige tafallichheden - nèt oer it feit dat mannich skriuwer-mei-de-oarloch-yn-'e-lea der hwat fan leare kin hwat

[p. 104]

psychologysk ynsjoch sûnder grouwélichheden en forantwurde taelgebrûk oanbilanget. Hwant men mei it mei de foarm op in sêft sin sette en tidigje op 'e maklike tofredenheit fan in publyk mei groubonkige bihoeften - it eale skriuwersambacht, groundearre op libben taelbisef, net yn de foarm fan idioomkropjen, mar yn dy fan in forfine technyk, is altyd yn hâldershân. Tael is altyd in foarm fan kultuer, en kultuer altyd in kwestje fan forfining. hwat de Hoffianen en de profeten fan de grouwe knûst ek biâlje meije.