Kritysk konfoai

[p. 96]

Denaturearre naturalisme

P. Akkerman: ‘Hessel Ypma’.
Kamminga, Dokkum 1949.

Foar hwa't oer de skriuwer P. Akkerman ienris ‘syn dingen’ sein hat (om yn syn trant to bliuwen), bliuwt der oan syn lêst forskynde boek - it is yn 1943/44 skreaun - net folle mear to gnobjen oer. Akkerman is mei W. Cuperus en noch in stikmannich de fortsjintwurdiger fan in goedmiend, mar lyts en binypt Frysk reälisme - fan naturalisme doar men fanwegen it religiëus of leaver tsjerklik perspektyf, by de ien - Cuperus - sterker, by de oar - Akkerman - minder sterk, hast net prate. Naturalisme ûnderstelt in minimum oan fêstichheit, in maximum oan objektiviteit en in maximum òf minimum oan minskeleafde, al nei't men dat bigryp wurdearret. In lyts Frysk reälisme, dat sa't it liket noch altyd syn ynspiraesje fynt yn slattersputten, skippersroefkes, gerniersen koumelkersspultsjes, yn it bodzjen en switten fan de lytse man oan alle iggen en einen fan de Fryske pôlle groun. It is allegear tige nuttich en nedich, miskien, en hwa soe net bigien wêze mei it lot fan de earmelytsen sûnder namme fan hwaens swit wy ús deistich brea ite? It is grif ek yn alle earlikheit trochlibbe en opskreaun mei soarch en oerliz, sûnder drift, sûnder ridel, mar sa aerdichjes en sa krekt, sa yn 'e trant fan de lytse hantwurksman. Mei de wissichheit fan in klok rûgelje dizze boeken fan 'e parsen, en men kin se amper ûngelyk jaen, as men sjocht hwat de ‘hegere litteratuer’ yn Fryslân oan lêsbers jown hat. It is, as breidzje al dizze skriuwers yn freedsume rivaliteit meimankoar oan ien hoas, de hoas dy't dan, ienris, it epos

[p. 97]

fan Fryslân wurde moat en fan de Fryske minske, de lytse, de ûnneambere. It is as leverje hja yn ôfwachting dêrfan trou har ûnderdielen fan dy hoas yn. Mar by elkoar wurde dy dielen gjin hoas, al is it nòch sa.

Miskien hoecht dat epos, dat al dizze lapen en bellen forfange moat, net ienris mear skreaun to wurden. En nei alle gedachten sil alteast ús tiid it net skriuwe. It hie de taek west fan in rigoureus en artistyk-dogmatysk, mar jong en geastdriftich naturalisme dat net mear fan dizze tiid is, dat smoard is yn syn eigen konsekwinsjes, en yn in wer tanimmend troch elkoar mjuksjen fan kunst en morael fan syn suverste principe: de objektiviteit birôve is. En dat naturalisme fan de foarrige ieu, às it noch bioefene wurdt, komt yn de striid om it yndividu foar syn eigen grêf to stean (sjoch Simon van het Reve, as men dy dan mei gewelt seriëus nimme wol) òf, lykas yn Fryslân, it wurdt in litterair anachronisme, op skonken hâlden troch tsjerklike motiven en troch syn stiifkoppich foarbysjen fan ien aspekt fan it libben: it sexuële, dat, passearre of ûnder ‘gefolgen’ weistoppe, it naturalistysk principe de das om docht. It naturalisme fan de foarrige ieu wie noch in koarts, in dream, it iepene nije perspektiven, nije forwachtingen - dat fan ús tiid yn Fryslân is meager en skrael, mei in to smelle útwei nei Boppen, sûnder geast, sûnder drift, sûnder geastdrift. Mei syn goedhinnich, mar wjoklam naturalisme sokket Fryslân efteroan, as woe it in forlerne kâns goedmeitsje en oansluting fine op in forline dat net mear fan dizze wrâld is. En dy't der oan ûntkomme, witte amper hwat hja wolle, ha gjin doel en gjin fruchtber alternatyf. It iennichste dat hja witte is dat it oars moat. Dy wittenskip is wis, mar ûnfoldwaende en allinne de hope kin it syn doelleazens ûntnimme.

[p. 98]

As men dit byld foar eagen hâldt, is der fan ‘Hessel Ypma’ op himsels net folle forkeards to sizzen. Like ienfâldich en sinleas as it is positive phrasen oan to tugen lyk as: ‘Akkerman ken syn folkje en syn milieu's út 'e pin’ en: ‘Hy skriuwt in goed en folkseigen Frysk’, like ienfâldich en sinleas is it protesten op to stellen tsjin it kropjen, fretten en neilplúzjen, dat syn minsken, net allinne yn dit, mar ek yn syn eardere boeken, en dêrre, op it kropjen nei, faeks mear as yn dit, sa hiem hawwe. As men nou ienris Hessel Ypma's by de kop hat, hwerom dan net? Dy dogge sa, en soe men it dan net opskriuwe?

‘Hessel Ypma’ is in mistreastich boek. Mar sûnt hoenear, soe men de apostels fan de bliermoedichheit freegje wolle, is mistreastigens in biwiis fan ûnformogen? It is in boek sûnder humor, sûnder relief, sûnder kontrastwurking. Mar hwat humor, hwat relief, hwat kontrastwurking wurdt der dold út terpierde en dong? Né, alle biswieren dy't men stilearje kin, rinne dea op dit iene simpele feit: Dit boek hoecht net oars as it is, it is himsels genôch.

Sels de wichtichste frage dy't, nei 't my foarstiet, de krityk opsmiten hat: dy oangeande de bisteanberens fan de Hessel Ypma-figuer (men wit it: de gjirrigert, de skraber, dy't fan bern ôf oan - mar hat er ea bern west?- mar ien doel yn syn bienbitige holle hat: sinten barre, en dy't, as er in pleats biskrabe hat en rintenier wurden is yn 'e Bargesteech, dyselde bienbitige holle yn in strûp stekt), sels dy wichtige frage, it is my earlik sein net dúdlik hwerom't hja mei sa'n klam steld is. Hwerom de bisteanberens fan dizze persoan yn 'e kiif to stellen? Leaut de reälist net oan 'e macht fan syn eigen principes? Men soe sok ding nammers oan Akkerman oerlitte, dy is dêr mânsk genôch

[p. 99]

ta. En dan noch: hwat wie der forlern, as men bygelyks troch psychotechnyske wei of troch in enquête biwize koe, dat ‘sokken as Hessel Ypma net bistiene’ en ‘dus’ net bisteanber wiene?

De reälist-lêzer, huverich fan de suggesjes-yn-reälisme dy't de reälist-skriuwer op him ôfstjûrt, sjocht en siket eangstich yn de minskewrâld om oan dy suggesjes to ûntkommen. Hie it boek dêr minder om west? My tinkt fan earder better. Yn dat gefal ommers hie Akkerman fan in suggesje in reäliteit makke, yn pleats fan in reäliteit fan in reäliteit. Syn skriuwerskapaciteiten wiene der grif net minder om. Nammers, kin men net út 'e litteratuer kroadfollen figueren opskeppe, dy't neffens in smel boargerlik reäliteitsbigryp net bisteanber binne en dochs libje, libje as in hart? Om myn part hie Hessel Ypma de divel sels west, as Akkerman my mar in divel suggerearre hie, en hwat lette it my al biswarden hûndert reälisten dat de divel net bistie?

Né, de iennichste fraech dy't ‘Hessel Ypma’ ús stelle kin is: Hat it noch sin op dizze wize fierder to breidzjen oan de stikken fan in to lette Frysk-reälistyske hoas, fierder to woekerjen mei de talinten dy't út fean, klaei en terpmodder dold wurde? Ik leau fan net. Akkerman is in knap prozaïst op in to smel front, ‘Hessel Ypma’ biwiist it fannijs. En dêrmei is foar dizkear de wolris hwat moedsume forplichting om in resinsje-eksimplaer mei in lytse die fan oandacht to bileanjen, neikommen. Oant in oare kear. En dan hwawit wer ris in rychje infektiven en forheven desiderata oan it ûnfruchtberste folk fan 'e ierde. Hwant men wurdt der sa wurch fan, wurch en moedeleas, om it altyd oars hawwe to wollen.