It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Wjerlud fan de wrald

Klaas Dykstra, Oersettingen yn it Frysk (ca.
1800-1960), ynventarisearre en (mei it each
binammen op de poëzij) kritysk hifke. Diss.
Amsterdam. Drachten 1962.

Doe't Douwe Kalma yn 1938 ta doktor yn de letteren promovearre op in yn it Frysk skreaune dissertaasje oer Gysbert Japiks, betsjutte dat in pioniersdied. Net dat de mooglikheid om yn de Fryske taal wittenskiplike dingen te dwaan, doe noch bewiisd wurde hoegde; en de needsaak om in protest yn te tsjinjen tsjin de opfetting dat dy taal allinne mar geskikt wie foar bjinstap en bûthús, wie der ek al lang net mear. Mar Kalma syn proefskrift betsjutte àl de erkenning fan dy taal yn it universitêr ferkear en net allinne as kolleezjestof (want dat lêste wie doe ek al in heale ieu it gefal). It betsjutte bygelyks, dat fan de heechlearaars fan de literêre fakulteit ferwachte wurde mocht dat se in yn dy taal skreaun wurkstik alteast folgje en beoardielje koenen.

Sûnt dat jier 1938 binne mear Frysktalige dissertaasjes folge, de earste trije allegear te Grins, dêr't de stúdzje yn it Frysk fan âlds de measte kânsen hân hat. Yn 1940 promovearre Y. Poortinga op It Fryske folkstoaniel (1860-1930), yn 1946 G. Dykstra op in biografy en stúdzje oer de Fryske dokter-dichter Eeltsje Halbertsma; yn 1955 folge myn persoan mei in biografy fan de skoalmasterskriuwer-sjoernalist Hjerre van der Veen. Yn 1961 kaam ek de Amsterdamske Stedsuniversiteit fanwegen: doe promovearre H.T.J. Miedema op in (foar it earst net letterkundich, mar taal-

[p. 251]

kundich) proefskrift Paedwizers fan de Fryske filology (benammen oer it wurk fan F. Buitenrust Hettema en Theodor Siebs).

En no is it wer yn Amsterdam, en wer, lykas ek yn de beide lêstneamde gefallen, ûnder de hoede fan prof. dr. J.H. Brouwer as promotor, dat de Harnzer learaar Ingelsk Klaas Dykstra, ek bekend as Frysk dichter, syn mânsk proefstik Oersettingen yn it Frysk oan de heechleararen foarleit, om dêrmei syn titel te fertsjinjen, plus in lytse salaris-ferheging, as in slim behindige temjittekomming yn de ferskuorrend hege kosten dêr't in promovearjend persoan, ek al hat er faaks hjir of dêr wat finansjele stipe opdien, foar komt te stean.

Wa't dit mânske boek - 291 fyn beprinte bledsiden - trochblêdet, sjocht al gau dat er gjin flot en fleurich lêsboek foar him hat. Efteryn bygelyks fynt er in 27 bledsiden lang oersjoch (‘Taheakke’) fan letterlik alles wat der yn 'e rin fan 160 jier oan oartalige teksten yn it Frysk oerset is, mei namme en tanamme en fynplak en datearring en al. Dat is dus inkeld dokumintaasje, nùttige dokumintaasje, mar net om sa ris yn in rêstich pypskoft efkes ta jin te nimmen. In stekproef lit sjen, dat dit materiaal net allinne folslein, mar ek up to date is: oersettingen út maart 1962 ûntbrekke net; it is dus suver oan de lêste dei ta bywurke.

Ek foaryn fynt men nochal wat dokumintêr-statistysk materiaal ferwurke, dat no net ta systematysk lêzen en neigean útlokket, mar dat bewiist hoe yngeand Dykstra him mei syn stoffe ynlitten hat, en hoe't er mei syn materiaal suver alles dien hat wat der mei te dwaan foel: oan alle kanten besjoen en hifke en mei alle problemen de konfrontaasje oangien... Utsoarte is dit allegear fan tige belang foar de spesjalist en ta nut fan de Fryske filology, sûnder dat it daliks baanbrekkend is yn geastlik-wittenskiplik opsicht.

Fan mear artistyk belang is it middenstik fan it boek (bls. 120-240), dat út twa grutte haadstikken bestiet. It earste makket in stúdzje fan literêre teksten dy't mear as ien kear yn it Frysk oerset binne (út Hollânsk, Dútsk, Ingelsk, Frânsk, Latyn, Gryksk ensafh.). It twadde fan dy beide stikken jout in neffens de tiid oardere oersjoch fan de wichtichste lju dy't har op it Frysk-literêre mêd oan it oersetten wijd hawwe, te begjinnen mei de Shakespeare-fertaler Rinse Posthumus oant en mei de promovendus sels. En dêr tuskenyn treft men ûnder oaren de nammen oan fan Eeltsje Halbertsma, H.G. van der Veen, Waling Dykstra, J.J. Hof, D. Kalma, O. Postma, Fedde Schurer, Marten Sikkema, D.A. Tamminga, Sjoerd Spanninga. Fan al dizze lju wurdt gâns in rige oersette

[p. 252]

teksten fergelike mei de orizjinelen, sadanich dat it stik suver wurden is ta in learskoalle yn oersettechnyk. Botte moedjaand binne de artistike resultaten fan it ûndersiik net. Dykstra komt ta de konklúzje dat der, benammen yn de 19de ieu, in soad oerset is dat de namme oersetting amper fertsjinnet, en dat de kar fan de oersette stikken ek net oerhâldt. Yn beide opsichten is nei likernôch 1916 gâns feroare: de technyk fan it oersetten waard better en ek de kar dy't út bûtenlânske skriuwers dien waard, wie heger fan gehalte: it kultureel eachweid gyng gâns fierder.

Men hoecht it yn ûnderdielen net altyd mei Dykstra syn ynterpretaasjes iens te wêzen, om bewûndering te hawwen foar de follesidige wize wêrop er it fertaal-probleem besjoen en bestudearre hat. Faak binne syn analyzes like skerpsinnich as nijsgjirrich.

In mannich notysjes meie de wjerslach wêze fan de krityske gefoelens dy't my bekroepen by it trochlêzen (en hjir en dêr trochnoaskjen) fan dit wiidweidige boek. It foel my op, dat Dykstra syn metoade it him hast net mooglik makket om belangrike en ûnbelangrike dingen te skieden. Alles is neffens syn metoade fan belang en dat betsjut dat lang oertochte útspraken út drege essay's op 'e selde hichte behannele wurde as oerflakkige opmerkings út kranteresinsjes of radiopraatsjes. Spitich is boppe-al (mar ek dêr is de metoade fan alles-meinimmen skuldich oan), dat de stalen fan goede en minder goede oersettingen, yn fergeliking mei it orizjineel, suver nea folslein, mar praktysk allegear fragmintarysk binne. Sa krije se wat willekeurichs. Dat is foaral spitich by de fergeliking tusken ûnderskate oersettingen fan ien tekst. Wêrom't Dykstra yn dy gefallen de nammen fan de oersetters weilitten hat (men hat dan gâns muoite om se earne oars út de dokumintaasje op te fiskjen), is my net goed dúdlik. Tocht Dykstra wier, dat Anne Wadman it pynlik fine soe te lêzen dat syn Villon-oersetting minder is as dy fan Marten Sikkema?

Fierder liket it my ta dat Dykstra wol, mar net genôch rekken hâlden hat mei it feit dat gâns oersettingen, benammen dy út minder gongbere talen (b.g. Finsk, Bretonsk, Perzysk) ta stân kommen binne lâns de wei fan oersettingen yn mear bekende talen. Om in foarbyld te neamen, dêr't Dykstra my as spesjalist foar oanwiisd hat (net alhiel mei rjocht): suver alle Bretonske teksten binne yn it Frysk belâne fia it yntermediêr fan it Ingelsk. Kin men se dan noch wol ta de Bretonske, moat men se net earder ta de Ingelske oersettingen rekkenje, spesjaal yn in gefal as dat fan Roparz Hemon, dêr't de yntermediêre Ingelske tekst èk fan de skriuwer is? Mar ik jou ta, it hie foar Dykstra net tafallen him persoanlik yn alle hjir lizzende kwestjes te ferdjipjen.

[p. 253]

Op guon punten soe Klaas Dykstra syn wize fan dokumintearjen misbegryp oproppe kinne. Sa neamt er op side 105 as de meast útferkarde dichters fan wa't wurk yn it Frysk oerset is: earst Shakespeare mei 141 nûmers en as twadde de âlde Perzyske dichter Omar Khayyam mei 99 nûmers. Ear't men no de konklúzje lûke soe, dat dy âld Pers yn Fryslân wol bysûnder populêr wêze moat, moat men betinke dat al dy 99 nûmers kwatrinen (fjouwerrigelige gedichtsjes) binne yn ien samling fan ien oersetter.

Dat gefal leit dus gâns oars as bywannear't bygelyks tsien oersetters fan ien dichter elk tsien gedichten oerset hiene. De hiele Hamlet komt by dizze dokumintaasjewize kwantitatyf op ien line te stean mei ien fjouwerrigel fan Omar.

Fansels wurde soksoarte dingen op in oar plak yn in boek as dit wol wer yn 't lyk breide, mar se kinne by ‘neislaand’ lêzen (en boeken as dit binne gau neislachwurken) ta frjemde konsekwinsjes liede.

Beswier moat ik ek oantekenje tsjin de fan Dykstra iderkear herhelle (en ek yn syn stelling I delleine) útspraak, dat in kritikus om in oersetting beoardielje te kinnen èn it orizjineel èn de oarspronklike taal kenne moat. Fansels is dat strikt sjoen wol wier en sil immen dy't dy kunde net hat, oer sa'n oersetting net in stúdzje skriuwe kinne. Mar yn mear oerflakkich skôgerswurk kin in betûft literator ek sûnder kunde oan it orizjineel wol mei it nedige foarbehâld it ien en oar oer de wearde fan de oersetting sizze. Yn guon opsichten ferriede guon oersettingen (en oersetters!) har maklik genôch. Wat fansels net sizze wol dat it kritysk hifkjen fan oersettingen (en oersetters) oerstallich wurk is.

Mar net yn soksoarte dingen dêr't oer te bekfjochtsjen falt, leit de wearde fan dit boek. Ik sjoch dy yn 't foarste plak yn de folsleine en ferantwurde dokumintaasje; en twad yn de beweechlike en nijsgjirrige wize wêrop Dykstra de lêzer konfrontearret mei teory en praktyk fan ‘de keunst fan it oersetten’ en mei suver alle problemen dy't mei dy keunst anneks binne. En tred achtsje ik it fan grut belang, dat by ris systematysk de oandacht fêstige hat op de spesjale funksje dy't it oersetten hawwe kin en hat yn in kultuersituaasje as de Fryske, dat wol sizze ien wêrby't sprake is fan in stadige, mar wisse oergong fan in ienfâldige boerekultuer nei in mear ferfine en artistike keunstkultuer.

Wy sjogge hjir hoe't dy kultuerferskowing har utert yn it kontakt sykjen mei it tinken, fielen en libjen fan oare folken; hoe't it ferlet ûntstiet fan in konfrontaasje mei literêre wurken om fierrens wei. Dat oersetten liket sadwaande - noch bûten de technyske

[p. 254]

funksje dy't it foar de oersetter sels hat - in kulturele needsaak te wêzen: it jin omheechlûken oan in heger (of alteast oare) kultuer, sûnder dat soks yn 'e midden fan de foarige ieu alle dielhawwers oan de oersetterij oer alle boegen dúdlik west hat.

De ferbettering yn technyk èn yn de kar fan de oer te setten teksten - en dat oantoand te hawwen is ek in fertsjinste fan dit boek - leit om 1915 hinne en is fansels net los te tinken fan de algemiene artistike kwaliteitsferbettering yn dy snuorje ûnder lieding fan de Jongfriezen, Douwe Kalma c.s., dy't de striidrop ‘Fryslân en de Wrâld!’ de wrâld yn stjoerden. Dat sijen op har bar ek wer iensidich wiene, lit de ûntjouwing nei 1945 sjen. Spitich allinne, dat Dykstra him net weage hat oan de frage hokker soarte fan wurk, psychologysk besjoen, de Fryske oersetters it meast oansprutsen hat: it realistyske, it etyske, it religieuze, it symboalyske, it metafysyske of wat dan ek. Dat hie fansels ek net in ienfâldige saak west. Want der mei dan yn it Frysk in ûnbidigen soad oerbrocht en fertaald (en ‘ferfryske’) wêze, in ôfrûne byld fan de Dútske, Ingelske of Frânske literatuer (om fan de oaren mar te swijen) jout it op gjin fuotten of fiemen nei. Dêrfoar is it byld te willekeurich, te fragmintarysk, te systeemleas en tefolle fan tafallichheden ôfhingjend. It is in nuver, mar ek fassinearjend lûd, dit wjerlûd fan de literêre wrâld yn it lytse Fryske wrâldsje.

[VV 19-6-62]