It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Othello yn 'e skrans

G.N. Visser, Agger. Asyl-rige nr.
1. Ljouwert 1964.

De goaden fan de Typografy hawwe Gerben Visser net botte geunstich west, hawwe in skalk each op him hân. Jolm, útbret troch De Torenlaan, yn 'e frjemde dagen dat de Fryske fiktoarje noch út Assen like te kommen, wie gjin lust, earder in griis foar 't each, as boekwurk in suterich hûnenêst, al mocht dat foar in part noch taskreaun wurde oan de neioarlochske papierkrapte. Agger, sechstjin jier letter yn Letterlân oanspield, is, lykas it measte bellettristysk printwurk út Miedema's setkast, ek perfoarst gjin lust foar it each. Rjochtút rjochtoan yn de printletter fan in bonafide hannelsdrukkerij, set- en printkeunstich lang net sûnder wryt of slyt: de iene rigel fetter printe as de oare, bekend ferskynsel fan rigels dy't, om in setflater oerdien, mismoedich út 'en blekens skine; setters dy't it ferskil net witte tusken in ‘keppel- of ôfbrekteken’ en in ‘gedachtestreek’ en dy't de ‘'t’ sûnder spaasje oan it wurd plakke dêr't er net en der los fan meitsje dêr't er al fêst heart. Dy trije streekjes boppe in titelleas fers achtsje ik likemin in

[p. 175]

gelokkige fynst. Fjouwer bledsydsjes mear yn dit skrale bondeltsje hiene net allinne gelegenheid jûn ta in ynhâld-opneaming, mar teffens behinderje kinnen dat soms op ien side twa fersen ôfprinte waarden, in ek út Sjoerd Spanninga syn Kymgong bekend sunichheidsprosedee, dat de autonomy fan ‘it’ gedicht skea docht en it lêzen minder noflik makket.

Goed, goed, dit binne dingen dy't mei de essinsje fan de poëzy neat (leaver: net it measte) te krijen hawwe: de goede lêzer lêst dêr wol oer- en trochhinne. En ik wol it de oan dit boekje mandélige firma Tjitte Piebenga/Bauke de Jong ek net al te swier oanrekkenje, dat harren Asyl-rige nûmer ien net folle uterlik moais meikrige hat. It is alteast wàt - by it jammerdearlik syktebyld dat de Reiddomp-rige sa út en troch (mar ek wer mei tuskenskoften) fertoant. De ynhâld, it wêzen dus:

Guon kritisi hawwe der noed mei hân dat Agger by Jolm gjin foarútgong sjen lit en dat ien en oar in bulte hat fan in ‘neilêzing’, in sammeljen fan wat eartiids by Jolm útskifte waard. Ik haw dêr doe wol wat mei anneks west, mar it fine fan de saak is my trochgien - wa hat skifte, de dichter? Of de Reiddomp-redaksje? Of ien of twa fan harren?

Mar yndied: in fundaminteel ferskil tusken beide bondels is net te jaan, of it moast wêze, dat in ‘objektyf’ (ik bedoel: los fan de persoanlike problematyk fan de dichter Visser steand) fers as De forlerne soan, in fers dat ek Jan Piebenga ûntkommen liket te wêzen doe't er, yngreven religieus man as er oars wêze mei, Jolm omskreau as ‘in bewiis fan de dichterlike eksploitaasje fan in ferfaltiid’, hjirre net mear foarkomt. It is hjir allegear Gerben Visser-sec, al hat syn hyper-romantysk gefoelskiezen foar de Fryske nasjonale saak dan in fear litte moatten, as men acht-slacht op in leafdesferklearring oan ‘Hollân’ en op in solidariteitsdito (sa kin it sein wurde) mei de stêd Amsterdam. Nammers, miskien hat dy Forlerne soan yn wêzen minder objektyf west as it like. En wol men dat tema leaver sjen as net typearjend foar Visser, dan noch bliuwt it in feit dat syn toan en syn trukaazje yn dit fers dochs wol folslein oanwêzich binne.

Yn Agger oerhearsket, justjes mear as yn Jolm, de toan fan bittere irony en de tematyk fan erotyk, mislearring en iensumheid. Ik achtsje dizze fersen yn trochsneed nei har minsklike ynhâld net minder as dy fan Jolm. It byld is befêstige - al soe men likegoed graach witte wolle hokker fan dizze gedichten út de jierren 1936-1950 no krekt fan nèi Jolm binne - en wat ferwachtet men fan

[p. 176]

in persoanlikheid as dizze? Dat er ynienen yn joalige jubeltoanen útbrekke sil of yn ekstatyske eksperimintalismen? Dit hiele wurk libbet, liket my ta, technysk èn minsklik besjoen, út in ynoarme paradoks, in paradoks dy't hast net te dragen liket, minsklik net en technysk net. Om mei dat lêste te begjinnen: in dichter dy't syn puere emoasjes besiket te wringen, te parsjen yn in strange foarm dy't him yn wêzen net sa leit en dy't dochs in part fan syn wêzen is (de ‘manlike’ helte, om myn part; soartgelikense kwestje as by Henriëtte Roland Holst). As klassike foarmbousels binne suver al dizze fersen mislearre en meitsje sa, ferskinend yn 1964, de yndruk fan in eigenaardich anagronisme. Oeral stjit men op dy metryske opfolsels, dy't de fersen in klassyk-jambysk aliby meijaan moatte:

‘Wês dizze nacht genedich dan foar my’	(bls. 6).
‘En is 't har fierders bêst net, tige bêst?’	(bls. 11).
‘'k Bin tige kalm, sykje faam, noch frommis’	(bls. 14).
‘Hoe hâlde hja dy deis m' in spegel foar’	(bls. 16).

De krisis fan it klassyk-metrysk stokramt is, leau ik, net faak neakener oan it ljocht kommen as hjirsa. En dochs moat ik sizze dat krekt dizze houterichheden de toan fan Visser syn poëzy dat ûnwjersteanbere jouwe, dat ik net better wit te omskriuwen as mei: ‘aroma’.

Mar yn wêzen liket my ta dat dit technysk balansearjen op 'e skerpe sneed fan de metryk ek Visser syn ‘minsklik’ probleem symbolisearret: de frijbûtser dy't wrongen wurdt yn it kader fan de amtner. Ek nei de ynhâld - en ik kin dat net sizze sûnder fêst te stellen dat it ferstechnysk ‘tekoart’ iderkear krekt, jùstjes oerhelle wurdt troch de minsklike, substânsjele ynhâld - draait alles om dy paradoks, dy't Visser sels sa ûnwjersteanber raak dellein hat yn syn formule ‘Othello yn 'e Skrâns’. Der is oan de iene kant de langst nei in absolute skientme, in minsklike grutskens, de eask nei de folsleine natuersteat en it pionierskip, in freonskip foar ‘floeiend wetter, sinneskyn / En [foar] dy nimmerwurge djoeier wyn’, in hate tsjin al wat ‘leech is, lef is, knoeit en twingt’. Oan 'e oare kant is der de bittere identifikaasje mei de eptige hear, de amtner, de inketslaber, de achtenearre boarger. Identifikaasje? Earder soe ik sizze wolle: in frijaazje, in kokettery of eat tusken beiden yn miskien. It is fansels in âld probleem: de frije minske yn it pynlik korset fan maatskiplike plichten en wissichheden, en Visser is perfoarst net de iennichste of de earste, dy't dizze konfrontaasje as in lichaamlike tortuer wjerfart (ik tink bygelyks oan

[p. 177]

Bloem en Elsschot). Mar hy hat dit konflikt stal jûn yn in folslein eigen en ûnherhelber melos, bitterswiet, lykas ek Van Nijlen, mar ek sadanich dat de berêsting net in maklike oplossing hjitte mei, dat krektoarsom út dy ûnûntkomberens fan it oanfurdigjen oanienwei de skrille kreet fan de wanhope opklinkt.

Men moat jin op dy saneamd ‘swakke’ fersen net fersjen. Want efter dizze grimas fan dichterlik ûnfermogen giet in bittere en eksistinsjele minsklikheid skûl. Mar ek, as men wol, yn it positive: ûnder de broazelige oerhûd fan dizze faak breklike fersfoarm libbet in ferheftich dionisysk ferlangen nei de natuersteat. Grutskens en deemoed, nee sterker: selsferachting nimme it skynstal fan de anekdotyk oan, mar dy is as kamûflaazje net ôfdwaande: de kwetsbere minske pylket der oan alle kanten trochhinne. It âld konflikt tusken romantikus en realist wurdt hjir útfochten op in wize dy't jin eins net iens it rjocht jout om ferstechnyske beswieren (a priori's) yn it geding te bringen. En yn wêzen is dat de paradoks fan alle dichtkeunst: dat se sa absolút is (en qualitate qua wêze moat), dat der poëtysk gjin rêdensein mear oan is. Wol men Visser in minor poet neame, akkoart. En wol men mei Piebenga prate fan de ‘dichterlike eksploitaasje fan in ferfaltiid’ (wàt soks dan ek wêze mei yn in ieu dat de fitale krêften fan de minske sterker binne as se ea west hawwe), it is my ek bêst. As der mar sjoen wurdt, dat hjir in minske sprekt, dy't earlik wêze wol dat er it èk net wit, en dat er mei syn hiele minsklike hear en fear stomwei yn 'e blabber sit.

[1964]