It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

[p. 171]

Flunkerjende juwielen yn ‘Dunsan’

J.H. Brouwer, Dúnsân. Drachten 1962.

It is net maklik en sprek in objektyf en ôfdwaand oardiel út oer it sammele dichterlik wurk dat Jelle Brouwer ûnder de wat ‘skrale’ titel Dúnsân (moast dit no wier sa beskieden?) yn in moai fersoarge útjefte fan Laverman yn 'e iepenbierheid jûn hat, befetsjende it meartal út De gouden ûre (1930), it folsleine In string fersen (1934) en in mannich gedichten út letter tiid. Allerhande gefoelens bekrûpe jin, as men jin nei safolle jierren wer yn dit poëtysk wurk ferdjippet. Oan 'e iene kant it fielen: dit allegear is poëtysk en artistyk sjoen dochs wol ‘vieux jeu’, it heart net mear ta ús tiid en ta ús wize fan tinken en bestean, it is ûnwerroplik ferline wurden. Oan 'e oare kant - en dat sil mannichien fan in jongere generaasje as de dichter Brouwer my meistimme - lizze hjir stikken ferline dêr't men net los fan komme kin, in part fan jins jonkheid, jins prille ynwijing yn it libben en it fenomeen Fryslân, in brok idealisme dat jin foarme hat en dat men foar altyd yn jin meidraacht as in miskien kostber, yn alle gefallen net út te dylgjen besit. Wy folgje in spoar werom en belibje by it lêzen fan dizze poëzy wer ús eigen yn 'e kunde kommen mei de skientme en de wearden fan de taal, sa't dy ienris as in strieljende stjer op ús taskynde. Mar wy freegje ús ek ferbjustere ôf: is der yn tritich jier tiid sa'n soad feroare? Binne wysels feroare? Hat de minsklike eksistinsje, ek yn Fryslân, yn dy koarten tiid sa'n folsleine omkear makke?

By alle twivel dy't jin befangt, stiet ien ding bûten de kiif: de Jelle Brouwer fan 1930 wie in dichter fan in suver lûd, in sterke poëtyske gefoelichheid; in melodieuze sjonger, in firtuoas yn de klassike ferstechnyk. De namme Boutens hat yn de Fryske dichtkeunst nea sá folle reaksje oproppen, en dochs meitsje ik my sterk, dat Brouwer syn dichterskip foar in part by dizze maëstro fan de poëtyske melody foarme is. Brouwer hat op kleare en estetysk fynynleine wize stal jûn oan gefoelens en ûntroeringen dy't doe libben en dêr't ik persoanlik noch efkes (de jierren 1937-'39) in oanpartsje oan hân haw. In skala fan fielings dy't net los te meitsjen is fan de Jongfryske beweging dy't doe oan it beswimen ta wie, mar dy't ek dúdlike ferbiningstriedden hat mei de doe noch justjes warbere idealistyske jeugdbewegingen fan de jierren tweintich en tritich. Dingen út it ferline wurde maklik lichtsjes bespotlik, ja, dat jildt eins foar àlle ferline (‘efternei besjoen’). Ik kin my bêst foarstelle dat in jongerein fan no, dy't dy dingen allinne fan hearren en

[p. 172]

sizzen hat, kjizzich wurdt fan dizze ‘moaie’ poëzy, der fan yrritearre wurdt en wrantelich oergiet ta de flok fan de dei. Ik kin it sa net ûndergean.

Wol haw ik it beswier tige sterk field, ek mei bewust-wêzen fan it histoarysk aspekt, dat de dichter Brouwer, útsoarte al gjin paadsljochter, earder in man fan de rjochte midden, ien sûnder demony, as dichter in wat tè oerbewuste ferskining west hat, dy't te goed fan himsels wiste dat er ‘poëzy makke’, dat er, om mei de ferneamde Poelhekke te praten, in makker fan ‘moaie dingen’ wie. It dichterlike fan dizze fersen is wolris te neidruklik en te bewust en te allinne-mar-dichterlik. It binne fersen sûnder wryt of slyt en dat is harren poëtyske krêft en tagelyk har ‘minsklike’ swakheid.

Wat bygelyks is de ‘minsklike’ eftergrûn fan in strofe as dizze:

No brieken hommels wide himels strieljend iepen
Wy swimme hymjend troch it ljocht allyk in floed,
De wyn bliest oer ús holle in jûchjende fanfare
En nei de waarme wangen slacht it dûnsjend bloed?

Dit ‘minsklik tekoart’, dat it ús gjin dúdlike, konkrete situaasje oan 'e hân docht, dat ús gjin ‘feite-oanbod’ ferskaft, kin men ek oantreffe yn de earste fersen fan Douwe Kalma en guon oare Jongfriezen (Fedde Schurer, mear libbensbeskoulik ‘beskaat’, hat him der frij gau fan losmakke) en it hinget op 'en nausten gear mei it yn 'e jierren om 1920 hinne needsaaklike estetisisme, dat rêste op 'e fassinearjende ûntdekking fan de Fryske taal as dichterlik medium op artistyk nivo. Sjoch hjir wêr't dy Fryske boeretaal ta yn steat is! Sjoch hjir de ynliving yn it ryk fan de skientme fan in tal wurden dy't fûnkelje as klear kristal! Dy ûntdekking, dy dronkenskip fan it simpel-poëtyske wurd frege sà de dichterlike oandacht, dat der foar konkreet-minsklike situaasjes gjin plak wie: dy tsjinnen inkeld as oerboarne fan it poëzy-ûntstean, net as doel, as stoffe, as dichterlik gegeven-sels. It hie gjin doel en gean nei wêròm't de minske lokkich, fertrietlik, weemoedich, ryk is, it folstie mei de dichterlike bewurdingen foar it lok, it fertriet, de weemoed, de rykdom. Leafde, freonskip, natuer, it Fryske lânskip joegen sfear yn oerfloed oan 'e hân, de minske sels bleau dêrby op in distânsje.

Der is yn dit dichtwurk in rykdom fan poëtyske glinstering, fan lûdeffekt, fan fernimstichheden dy't party fersen makket ta

[p. 173]

juwieltsjes. Fersen om by wize fan sprekken foarsichtich yn 'e hannen te nimmen en oan alle kanten te besjen, te befielen en te beharkjen, de kleur en de fûnken der ôfskine te litten.

Sokke poëzy moast doe skreaun wurde, en swier-alliterearjende rigels as ‘Is elts blank boat in bliid en brûzjend barren’ (Ofskie), fêste ferbiningen fan eigenskipswurd en substantyf (sulverskjinne fjilden, krûzjend wiet, koele wyn, kleare kimen, triljend liet, blanke, bolle seilen, roeikjend blomt, bliere fûgels, wite wjukken, gouden romt, hege himels, snie-fersierde mieden, swide strielen) - al sokke dingen moasten doe gehoar fine by de foar poëzy gefoeligen.

Dit swietlûdich aard fan Brouwer syn ferskeunst lit út soarte net folle plak frij foar sterk konkrete plastyk. Mar in inkelde kear treft men yn dat stik suggestive rigels oan, lykas dizze út Pleatsen yn joundize:

Swypkjende stirten lâns giet let de boer;
't Slingerjend ljocht gliidt kop en keatting oer,
Wyld ljept it skaad oer sket en rêgen hinne.

Gefoelens fan lok en rykdom oerhearskje yn dizze fersen; mei in inkelde kear as swak tsjinwicht in beskate melankoly. Miskien hat it benammen dit ‘positive’ west, dizze libbensbejahung, dy't de dichter yn letter jierren ta swijen brocht hat. Ut de tiid nei de samling fan 1934 binne net mear as fjirtjin fersen opnommen (spitigernôch sûnder datearring, op ien nei, dat fan 1941 is). De kleur is hjir donkerder, der komt wat fan twivel trochhinne, mar it sosjale aksint dat earder al efkes troch de romantyske lyryk hinne briek (De leikers, Sûnder wurk, en swakker, te slim troch romantismen ferdize yn Skipperswiif), hat him by dizze dichter net trochset. Soksoarte ‘sosjale’ yntermezzo's sjogge wy yn dy tiid by mear Fryske dichters: J.D. de Jong en S.J. van der Molen.

De út de lettere tiid sammele fersen fan Brouwer binne te ûngelikens en ek te minmachtich om der konklúzjes út te lûken. Se hawwe gâns fan in ‘neilêzing’. It fers Foar anker, dêr't noch ienkear de romantyske langsten yn gearfette binne, soe foar de dichter symboalysk hjitte kinne:

Sa leit myn ûnrêst, fan goe-winen dragen
Nei blierkjend doel, mei swier-fergarre lêst
Dreamend foar anker, yn dyn stiltme flijd.

[p. 174]

Foar safier't ik neigean kin hat de dichter, útsûndere in skifting út de earste bondel, de rest fan syn wurk sûnder oare as staveringsferoaringen oernommen. In nije kar út tydskriftfersen út syn begjintiid hat er sa't skynt gjin oanlieding ta sjoen, al is dat út in literêr-histoarysk betinken spitich. Dat alle soarch oan dizze útjefte spansearre net behinderje koe dat der ien steurende flater begien is, mei ek spitich hjitte: it fers Praeludium treft men twa kear oan, op bls. 21 en op 39.

Mar ek mei syn tekoarten stimt in bondel as dizze jin ta blidens. Hy ferhelderet it frijwat dizige byld dat wy ús fan de dichter foarme hiene, in dichter dy't mear oandacht fertsjinnet as er foar himsels opeaske hat. Ek de beskieden dichter fertsjinnet in plak ûnder de sinne, yn it bysûnder as er immen is dy't sa nau betrutsen west hat by in stik artistike ûntjouwing, by in oergongsfaze dy't de Fryske dichtkeunst laat hat út de 19de-ieuske folksdichterij nei in sterker yndividualisearring en in grutter minsklike ferstânhâlding ta de keunst.

[VV 17-11-62]