It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Fyftich-sechstich yn wurd en byld

Op fjouwer winen. In kar út fersen fan jonge
dichters mei wurk fan Fryske grafisi.
Bolsert 1961.

It neiwurd fyftich-sechstich, dat in net by de namme neamd artyst tafoege hat oan de sammelbondel op fjouwer winen, is stilistysk gjin masterstik (lit ús sizze: striemin proaza) en it blaast nochal heech fan 'e toer. Men soe sokke baasmannen in lyts bytsje mear beskiedenheid tawinskje en ek wat soarch foar har komma's, har stavering en it gewicht en de krekte betsjutting fan harren wurden. ‘It is in eksperimint dat op de taal wûn wurde moat en totaal oare wegen gean wol.’ Akkoart, lit ús oannimme, dat it in algemiene eigenaardichheid is fan eksperiminten om ‘totaal oare wegen gean’ te wollen. Mar oars as wàt? Dat stiet der net by, en it hie dochs fan mear belang west as it gegûchel mei tydrekken dat hjir no bedreaun wurdt. Dat der sûnt 1950 - of lit ús leaver sizze sûnt 1952, earlik is earlik, Hollân lei ús in pear jier foar - wat yn de Fryske dichtkeunst feroare is, stiet wol fêst. Der is socht nei nije ekspressymiddels, nei frijer foarm, nei in sterker taalspanning, nei in ferwiding fan de geast, nei in loskommen út foarmpitertuerlikheden en dichterlike wurklikheidsbeskriuwing. En it waard sûnder mis tiid dat der in publikaasje kaam dy't as in manifest (mar dan sûnder trompetgeskal ta begelieding) besocht eat fan de loskommen krêften gear te bondeljen. In soarte tableau de la troupe, dus. Oan dat doel lykwols beantwurdet op fjouwer winen, redigearre fan A.R. Oostra, Tjitte Piebenga, Durk van der Ploeg en Meinte Walta, ferskynd by it seisde lustrum fan it Frysk Studinteselskip Aldgillis te Delft en treflik fersoarge troch útjouwerij Osinga, mar foar in part.

[p. 169]

Men moat in útjefte as dizze mear sjen as in besykjen en mear acht slaan op it doel as op it resultaat. Want yn ûnderdielen skôge kin it boekje lang net oeral besjen en beharkjen lije. Dat komt wol ik leauwe yn haadsaak meidat de redaksje derop út west hat benammen wurk op te nimmen dat noch nearne earder publisearre wie. It hie tinkt my better west in kar te dwaan út àl earder ferskynd wurk, omdat krekt dàt faaks mear represintatyf achte wurde kin foar wat der yn de jierren 1950-'60 bard is, it desennium dêr't de ôfslutende ynlieding har op beropt.

Wy sjogge no nammentlik it nuvere ferskynsel, dat wurk fan Freark Dam ûntbrekt - gjin eksperiminteel pur-sang miskien, mar dochs ien dy't yn syn sterke ekspressiviteit oan de nije rjochting tige besibbe is, en dat men ek omdôch siket om wurk fan de man yn waans poëzy it eksperimintele it earst en dúdlikst ta utering kommen is, ik bedoel Jan Wybenga, fan wa't nammers ek wol resint net-publisearre wurk te besetten west hie. Dat se Jan Wybenga weilitten hawwe, achtsje ik wol it slimste tekoart fan de gearstallers.

En dat, wylst se oan 'e oare kant wol plak ynromme hawwe foar de net te daaien retoryk fan immen dy't him ‘H. Andela’ neamt en waans ballade (bls. 13) ek yn de dagen fan Douwe Kalma skreaun wurde kind hie. Breklik ûnderskiedingsfermogen? Freontsjepolityk? Of beide?

Yn alle gefallen, op fjouwer winen jout fan de ôfrûne tsien jier Fryske poëzy-yn-eksperimint net in folslein en betrouber byld. It is ek neffens de wòl opnommen bydragen in healslachtich gehiel wurden, dat it steile wurd fan de ynlieding-efterôf net wiermeitsje kin. Der binne net folle hichtepunten oan te wizen. It heechst steane by my notearre: fan Tiny Mulder it boartlike frou mei paraplu, in pear fersen fan Jelle de Jong, earlik yn har kealens en neakenens, en dúdlik los-fan-it-ferline, en dan fan Hessel Miedema it in memoriam. Dizze trije alteast hawwe humor en net folle lêst fan ferbale swierwichtichheid.

It profetysk swier geskut fan Durk van der Ploeg ûntspoart ryklik faak, mar liedt ek op guon plakken (de ein fan oh bloei fan forline) ta in sterke en oarspronklike suggestiviteit. Ella Wassenaer, nei de jierren minder as nei de geast ta de jonge dichters hearrend, docht net folle mear as wat systematysk retoryk begûchelje, en ek Tjitte Piebenga glydt, behâldens yn in mannich rake passaazjes yn hjerstich hûs, meastal sûnder kantroeren by syn poëtyske bedoelingen lâns. Beskieden en pretinsjeleas, mar ek net

[p. 170]

botte radikaal yn it sykjen fan ‘totaal nije wegen’ is it wurk fan Tineke Bethlehem.

De beide oerbliuwenden, Jan Dotinga en Liuwe Dykstra, soe ik persoanlik ynearsten net it measte fan ferwachtsje yn Fryslâns lettertún, mar sy lykje der no ienris ek by te hearren. De konklúzje moat wêze, dat de eksperimintele rjochting yn Fryslân har prinsipieel rjocht-fan-bestean foarlopich noch net troch praktyske dieden fan grut belang ûnderstreke hat. Al nim ik dêrby oan, dat it ûntstean fan dizze bondel hastigernôch yn syn wurken gien is, en dat ûnderskate fan de meiwurkers op oare plakken better wurk ôflevere hawwe.

In like twaslachtige yndruk makket it wurk fan de seis Fryske grafisi dat de bondel kompletearje wol, net as ‘yllustratyf materiaal, mar benammen as eksposysje en kreaasje’, lykas ús grutte ûnbekende nochal riedselich seit. It binne Josum Walstra, Jan Stroosma, Jan van der Bij, Auke de Vries, Ger Brouwer en Meinte Walta (ik haw harren haadletters wer yn eare brocht).

Der is fan allegearre knap wurk by, se hawwe de minste broadsjes net foar 't rút lein. Mar in ienheid fan fisy, fan technyk, in oerienstimming yn geast en sfear mei it tagelyk publisearre literêr wurk siket men omdôch. Walstra is fan allegear de iennichste dy't it suver en konsekwint yn it non-figurative siket. Fan de oaren treft men neist it min of mear eksperimintele ek wurk oan dat, sûnder euvelmoed, sij it mei feardige hân makke, yn de tradisjonele line leit.

Men soe it faaks sa stelle kinne, dat ek de grafyske keunst by de jongeren yn Fryslân de radikaliteit net folslein oandoar. Dêr is fansels wol it ien en oar foar te sizzen. Mar dan moat der ek net al te fûleindich praat wurde oer ‘totaal oare wegen’ en oer ‘nije winen’ dy't fan fjouwer kanten oanwaaien komme.

[VV 27-5-61]