It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Bittere minsklikheid

Freark Dam, Sa sydlings. Drachten 1960.

De risping oan Fryske poëzy wie oer 1960 treurige lyts, meagerder as foarige jierren, doe't guon alderjongsten, lykas Jelle de Jong, Tjitte Piebenga, Durk van der Ploeg kâns seagen dichtbondels yn 'e wrâld te krijen en ek Ypk fan der Fear har Reade runen ferskinen seach, gjin ‘jongere’ mear, mar dochs fan de jongerein mei freugde begroete. De útjouwerij wurdt der wol op oansjoen, dat it net hurder giet. It is bekend dat ûnder oaren fan J.D. de Jong, Sjoerd Spanninga, Jan Wybenga en Germ Visser dichtbondels printree binne, wylst Tineke Bethlehem en Tiny Mulder grif foldwaande wurk lizzen hawwe om ek ta bondeljen oer te gean. En dy't dat op 'e útjouwers ferhelje wolle soe, kin better de rekken presintearje oan it Frysk publyk, dat syn eigen kultuer net heechhat en dapper meislynt út de snobberspot fan Selvera's en Blue Diamonds. Mar de lêste dei fan 1960 koe dan noch gâns goedmeitsje troch it ferskinen fan de bondel Sa sydlings.

De dichter Freark Dam (berne yn 1924) is net mear ien fan de jongsten. Hy heart, ek troch it aard fan syn dichtwurk, ta de oarlochsgeneraasje. Dy is yn Fryslân, lykas ek yn Hollân, poëtysk wat tusken wâl en skip rekke, bûn as se yn wêzen wie troch de foaroarlochske fersifikaasje en dichterlike sfear, en net yn steat as de measten wiene om de oansluting te finen mei de om 1950 hinne opstiene jongere generaasje fan de ‘fyftigers’ of ‘eksperimintelen’. As ik mysels neame mei as foarbyld fan ien dy't dy oanslu-

[p. 166]

ting mist hat en dy't dus besykje moast om him yn it literêre ‘earne oars’ te rêden, dan is dat faaks dúdlik genôch. Lykas yn Hollân ek dúdlik genôch it tydskrift Podium fan Fokke Sierksma c.s. belies jaan moast tsjin it ‘nije’ Podium fan Lucebert c.s. Wa't Hans Andreus syn roman Valentijn lêzen hat, sil witte hoe grut as foar de ‘Pauliniërs’ (folgelingen fan Paul van Ostaijen) de ôfstân wie ta de ‘Perromennonieten’, de oanhingers fan Du Perron en Menno ter Braak, dy't de geast joegen oan Forum en nei harren dea ynspirearren ta it (âlde) Podium.

Miskien hat Freark Dam ek foar in part dy oansluting mist, as men sjocht nei it lyts tal fersen dat er nei syn earste bondel Under fjouwer eagen skreaun hat. Syn dichterskip hat ek net it eruptive en wrâldferoverjende dat de eksperimintelen gauris fertoane. It driuwt mear op klassike foarm en technysk raffinemint. Lykwols stiet Dam troch syn hiele persoanlikheid frijer en iepener en ûnbefongener foar de literatuer oer as guon fan syn generaasjegenoaten, en as 't my net mist binne der yn syn wurk eleminten dy't him by de jongeren net alhiel yn it ferdomhoekje pleatse.

Beskieden hat de toan fan Dam altyd west, beskieden, mar earlik en minsklik. Dat is ek sa bleaun yn Sa sydlings. Lykwols is der yn de tuskenlizzende fjirtjin jier in oare toan yn syn wurk kommen, in grutter ripens, in krêftiger oanpak, in sterker raffinemint yn it technyske, benammen yn it rymkeunstige, dat soms oan it fantastyske grinzget, mar ek in inkelde kear as oerlading steurt.

Fan dy technyske fernimstichheid mei it rym jouwe yn dizze bondel treflike foarbylden de masterlike oersettingen fan Akky's balladen, dy't Dam ferline jier levere by syn oersetting fan Friedrich Dürrenmatt syn toanielstik Ein Engel kommt nach Babylon (opfierd op 'e Sweach). Yn dizze fjouwer balladen hat Freark Dam, yn in folsleine ienwurding mei de tinkwrâld fan de Switserske auteur (al binne it dan ‘frije bewurkingen’), syn gâle útspijd oer ûnderskate minsklike en maatskiplike nuverichheden dy't fan âlds mei it hâlden en dragen op ús âld planeet anneks west hawwe - by ús krekt like goed as yn it âlde Babylon.

Mar ek yn it oarspronklike wurk fan Dam is in oare toan te fernimmen. Boppe-al in sterker aksint. Minsklike bitterheid of bittere minsklikheid, mar dochs ek iderkear wer opheind troch fleagen fan irony, lykas yn dat gedicht Drachten 1957, dêr't it wrantelich akkoard mei de moderne boustyl sa machtich moai útbalansearre wurdt yn 'e sinistere wurdspiling fan ‘katten yn in Hûnesteech’.

Der rint foar myn fielen troch dizze samling wol in dúdlike skieding yn kwaliteit. Nei de ûntsteanstiid sjoen konsintrearje de fer-

[p. 167]

sen har om 1946 en om 1958 hinne. Dy út 1946 en dêromhinne lykje noch it meast tafoechsels ta Under fjouwer eagen, it bewitten fan eigen persoanlik tekoart. Yn dizzen treft men ek de measte swakke steden oan, fersrigels dy't mar min ta poëzy opgloeie wolle. In fergeliking lykas: ‘as skildre Smirnoff “persil” yn 'e loft’ haw ik nea mei weirinne kinnen. Faken floeie dizze fersen net maklik, ferrinne se wat stroef en stjit men op dizenichheden dy't út breklike foarmbehearsking lykje fuort te kommen.

Mar út datselde 1946 datearret dochs ek al it earst opnommen gedicht Dy't werom kaem, in utering fan sublime haat tsjin it Hitler-rezjym as ik yn poëzy net faak tsjinkommen bin. Dêrby slute oan de bittere fersen oer de Joadeferfolgingen, wêrfan benammen De Joadebern in dichterlik hichtepunt is yn de hiele neioarlochske Fryske dichtkeunst.

It is wol dúdlik dat Dam syn dichterskip him fersterke en fergrime hat, sadree't er loskommen is út de eigen leafdesproblematyk en de dêrmei anneks geande wat wankel-lyryske toan. Ek Nachts as it donker is en njûr út 1949, mei dy prachtige rymeffekten, sa organysk út de hiele sfear opkommen, jout al de ‘nije’ Dam dúdlik bleat, al soe men hjir faaks ek wat ynfloed fan Hendrik de Vries bespeure kinne.

Hichtepunten foarmje fierder de trije fersen Miswier, dy't gâns ynterpretaasjes talitte, mar dêr't men yn alle gefallen in krityske grime tsjin gâns Fryske-bewegingsalteraasje yn lêze kin. Dêr slute de trije allyksa út 1958 datearjende fersen wijd oan dichters berteplak Ketlik op oan. Foaral it earste is fan in beklammende suggestiviteit, en dat hjir in einliks mei alle poëtyk stridende rymoerlading pleatshat (16 rigels mei mar twa rymklanken: -omme en -oar) fernimt men amper. Ek it boartlik-ironyske Lyts Ketlik betsjut foar my in hichtepunt.

Men hoecht net yn superlativen út te barsten en Freark Dam ta in ‘grut poëet’ te promovearjen, om te sjen dat hjir in dichterpuer oan it wurd is dy't syn technyske behearsking net yn tsjinst stelt fan glêd fakmanskip, mar fan in alhiel eigen, persoanlike en earlik-beliden ûntroering. De objektiviteit dy't Dam yn de rin fan 'e tiid wûn hat yn syn hâlding foar wrâld en minske oer, sil mooglik guons ûnwennich meitsje nei it pril en tear begjin fan syn dichtersaktiviteiten, mar dy betsjut yn wêzen in winst oan wêzenlike minsklikheid. Is it net de ‘gruttens’ fan dit dichterskip, dan dochs

[p. 168]

wol de eigenens, de yngreven earlikheid, de oprjochte persoanlike belidenis.

[VV 27-3-61]