It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

De glimlaits fan it fertriet

Marten Sikkema, Seinen. Drachten 1959.

Marten Sikkema, de Gysbert-Japikspriiswinner fan dit jier 1961, hat nim ik oan genôch humor om it gekreau oer syn bekroaning net al te swier op te nimmen. It stiet him yn alle gefallen te priizgjen, dat er de hoarnen net yn 'e kultuerpolitike wâl stutsen hat troch de priis mei in lilke kop te wegerjen (wat sjoen it skeamel bedrach fan fl. 750,- dochs wol te aventoerjen west hie). Hy sil ynsjen dat er oan 'e iene, de tradisjonele kant fan de streek stiet en dat beswieren dy't sa't liket yn it Quatrebras-fermidden fan de eksperimintele baasmannen tsjin syn bekroaning libje, bûten de roailinen fan de kwaliteitskwestje lizze: mei goed of minder goed dichtwurk as sadanich hat de kontroverze dy't by de bekroaning oan it ljocht kaam, neat fan dwaan.

Sikkema - en dêryn tôget er gewoan it ‘lot’ fan syn generaasje mei - heart ta wat men de oarlochsgeneraasje neame kin. Hy debutearre yn 1946 mei twa bondels tagelyk: Swart en wyt en Stjerrerein. Faaks is it tefolle sein, dat syn dichterskip alhiel út de oarloch te ferklearjen is, mar wol fynt men yn dizze earste bondels, en ek noch yn de lêste, Seinen, gâns bewizen hoe djip dy oarloch ynsnien hat. Ut dy begjintiid datearje in mannich fersetsgedichten, dêrûnder de bekende Ballade fan de partisanen. Dochs leau ik net (de swakke, al te estetyske plakken yn dy ballade tsjutte der ek al op), dat sok op 'e maatskiplike problematyk rjochte dichtwurk de oerhearskjende trek fan syn persoanlikheid werjout. It tiidsgedicht, dat ek yn Seinen beoefene wurdt, is nei myn betinken nea alhiel echt, nea alhiel fleis en bloed. Net yn it striidbere, it ferheftich partijkiezen, leit syn eigen aard, mar mear yn it persoanlikbeskoulike, yn de belidenis fan persoanlik lok en persoanlik fertriet. De oarloch dan, soe men sizze kinne, hat by carder sjoen en

[p. 163]

belibbe as in ynbrek op, as de oantaasting fan it minsklik rjocht op yndividueel lok, dan as in fersteuring fan de wrâldoarder, fan in universeel minskheidsgelok.

Hy is fan datoangeande besibbe oan in Hollânske dichtersgroep, út it Amsterdam fan om 1939 hinne, dy't har by it wanken fan de grutte wrâldramp weromloek op de romantyk fan it lytse lok, op it bastion fan de eigen persoanlikheid, op it smelle, betroude fermidden, binnen de sirkel fan it yntym deistich bestean, fier fan de grutte wrâld en syn ûndraachlike spanningen. Ik bedoel de groep dêr't Vasalis, Hoornik, Han Hoekstra ta hearden en dy't it dichterlik wurd fan de earste: ‘Eerbied voor de gewoonste dingen’ ta rjochtline naam.

Dêrnjonken kin men ynfloed oanwize fan de Flaamske ‘dichters van Het Fonteintje’ (Roelants, Minne) en fan dy oare Flaming Jan van Nijlen. Yn Fryske ferhâldingen besjoen is Sikkema fan syn oarlochsgeneraasje wierskynlik de meast tradisjonele bleaun, dy't nei geast en ferstechnyk nea folslein mei de Jongfriezen brutsen hat.

Sadwaande toant syn ferswurk net it wiidfiemjende, frije assosjative fan de nijere poëzy, noch it skerpe, markante, brutale en yntellektualistyske fan de út de jierren tritich stammende ‘Forumpoëzy’. Syn wurk lit in beskate ûnwissens sjen, wurdt faak droegen fan in sweevjende lyryske toan, dy't mar in inkelde kear ta flymjende irony, skrillens of wanhope ferskerpet. Net foar neat komt yn dy earste poëzy sa faak it wurdsje ‘miskien’ foar. De sjarme fan dit wurk leit benammen yn de tsjinstelling tusken de klassike foarmfêstens en de faak wat elegysk-wankele, taastende ynhâld dy't yn dy foarm besletten leit. Twa grûntema's behearskje dat dichtwurk: in idyllysk natuergelok (ûnderdûkerstiid op it Fryske boerelân) en oan 'e oare kant in eangstme om dy geloksidylle te ferliezen troch machten fan bûtenút, de oarloch dan benammen.

De leafdesfersen, foaral yn Stjerrerein, steane mei dy natueridylle yn nau ferbân, mar ek it stipe sykjen by en de solidariteit mei in mannich goede maten, as tsjinwicht tsjin de kweade machten. De toan is meast yn mineur, mei trefwurden as: feal, tryst, skier, reinich, mist, damp, dize. Mar dêrtrochhinne spilet de glimlaits fan in lyts, koart en rimpen lok: in goede dei mei sinneskyn, in stikje boerewurk, in freonepetear. Lok en fertriet, mar net apart, net bar om bar, mar faak mei-elkoar ferweve, yn elkoar teraand - lykas ek by Van Nijlen - dat is it byld dat jin fan dizze fersen it sterkst bybliuwt. Melankoly en lytse freugden floeie yn elkoar gear

[p. 164]

ta sokssawat as in glimlaits fan it fertriet, se moetsje elkoar yn har eigen wiffens en omkearberheid.

Sikkema is in dichter mei in typysk ‘beskerme domein’, in lyts paradys, ôfsletten fan ‘wrâldwee en kultuer’, ôfkeard fan ‘parades, / Fan karavanen mei muzyk, / Fan kermissen en serenades, / Fan wittenskip en polityk’, sa hjit it yn Nij liet. In grut en sterk ferlangjen, foarrjocht fan elke dichter, is hjir, ûnder de twang fan oarloch en besetting, mar net allinne dêrtroch, weromlutsen ta in sirkel fan berêsting en in fielen fan nutteleasheid.

Yn syn letter dichtwurk, dat wat minder op 'e knappe technyk driuwt, en dêr't ek it tal swakke steden en stoplapen gâns lytser yn is, ferwidet him de tematyk fan syn wurk. Sa dûkt bygelyks yn de tredde bondel Skaedbylden (1951) it tema fan de ‘reis’ of it ‘reizgjen’ op. Sikkema dichtet hjir minder út in persoanlike situaasje wei. It beskerme domein wurdt trochbrutsen, it ‘ik’ ferbredet en ferdjippet him ta it algemien-minsklike, it symboalyske elemint wurdt sterker, sa yn dat nochal tsjustere gedicht Joun en dage en yn It eilân, dat kwa tema besibbe is oan Tamminga syn De sitadel. De toan wurdt foller en riper en waarmer, minder meager en spjochtich as earder faak.

Noch yn in oar opsicht wurdt yn dy tiid it domein trochbrutsen. Sikkema ûntjout him ta in treflik oersetter fan poëzy, út Sweedsk, Noarsk, Ingelsk en Frânsk. Mooglik mei in soarte fan kompensaasje foar in fielen fan ûntarikkendheid dat in feardich technikus maklik besette kin. Hoe dan ek, de jongste bondel Seinen bestiet foar de helte út fertalingen, dêr't benammen dy nei balladen fan François Villon masterstikken fan technyk en oanfielen fan binne.

Fierder foeget dizze nije bondel, dy't in heap liket op in ‘literêre neirispinge’ en dêr't grif ek noch âlder wurk yn opnommen is, net folle nijs mear oan Sikkema syn dichterskip ta. Hy befêstiget him yn syn positive èn yn syn negative hoedanichheden. Dy lêste fynt men foaral yn de tiids- of gelegenheidsfersen, dêr't men tefolle technyk en te min eigen substânsje yn oantreft. Ek yn party fan dizze gedichten fielt men in soarte fan lyryske sweving, in weidriuwen op diningen fan klank en kleur, in tekoart oan markantheid en in soarte fan wurgens dy't har om de heldere ferskearn hinnespint.

It earste lange, syklyske gedicht It ûnfolslein forline jout fan dy hoedanichheden spesjaal de positive kant: prachtige mominten fan yn sêfte healtinten, yn dizige waarme bylden fergliidzjende poésiepure, in toan fan dizich-oantsjuttende suggestiviteit, dy't har om

[p. 165]

in yntensive gefoelskearn hinneflijt. Poëzy dy't net maklik logysk benei te kommen is en dy't nei toan en motyf (it reis-motyf, it ôftaasten fan it ferline) wer tige nei besibbe is oan Van Nijlen.

Ek yn de ôfdieling Sparkels fynt men de âlde, eigen toan fan Sikkema werom, mar ferdjippe, ferinerlike en ta it symboalyske opheve. Poëzy fan oantinken is dit boppe-al, in oantinken dat, bemantele ûnder in elegysk waas, him net maklik yn syn oarspronklik stal priisjout. Ut dizze fersen docht bliken dat it dichterskip fan Marten Sikkema, nettsjinsteande syn generaasjebining, noch wol deeglik perspektiven foar de takomst hat. Dizze Gysbert-Japikspriis is gjin bekroaning fan in ôfsletten oeuvre.

[VV 12-10-60]