It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

[p. 149]

De romte efter it wurd

Sjoerd Spanninga, Finzen en frij.
Fryske Bibl. nr. 86. Snits 1958.

Sjoerd Spanninga is yn Fryslân in dichter mei in folslein eigen plak, ien dy't poer allinne op 'e romte stiet, sûnder foarrinders, sûnder neifolgers, sûnder groeps- of generaasjegenoaten. Berne yn 1906 seach er earst yn 1949 syn earste bondel printe, wat net op in ierryp talint wiist, mar him ek net stimpelt ta in dichter-útjeugdsûnde dy't letter op it ‘feilige’ proaza oerstapt. Syn poëzy is net in foarbygeand stadium gearhingjend mei de earste ûntdekking fan it libben en de ynwijing yn de folwoeksenheid, lykas dat mei party Fryske dichters it gefal west hat. Hy waard ta dichter op 'e jierren dat de measten al noflik yn har maatskiplike oarder befêstige binne. Spanninga syn proaza, foar in part yn tydskriften publisearre ûnder skûlnamme Fabulist, is proaza fan in typyske dichter en as sadanich fan in epysk swak soarte, dêr't dynamyske en dramatyske krêft oan ûntbrekt. Faaks is de swakkens fan syn proaza te ferstean út de krêft fan syn poëzy.

Dichtsjen is foar him net ien fan de útdrukkingsmiddels fan de geast, mar it útdrukkingsmiddel. It is net in begeliedingsferskynsel fan it libben, mar earder oarsom is it libben foar dizze dichtersûnder-biografy en sûnder maatskiplike steat net mear as in begeliedingsferskynsel by syn poëzy. Oars sein: poëzy is syn wize fan libjen, syn wêzen, syn besteansgrûn.

Dat ferklearret, leau ik, foar in part wol de ientoanichheid yn syn wurk, dy't guon minsken kjizzich makket. Jan Piebenga hat dat yn syn Koarte skiednis fan de Fryske skriftekennisse sà útdrukt: hy hat him mei syn beide dichtbondels ‘al útskreaun, mar kin der licht jit tsien sokke op folgje litte’. Der leit wat lytsachtsjends yn - gjin niget dat Piebenga dizze dichter ‘oerskat’ achtet -, mar men soe it better oars sizze kinne: hy moat der licht noch tsien sokke op folgje litte.

Dit is gjin ientoanichheid út earmoede, mar in ientoanichheid út needsaak, ta in hichte ien út rykdom, in ientoanichheid dy't gearhinget mei de hege aspiraasjes fan dizze bysûndere dichter en net ien dy't fuortkomt út wat Piebenga skeadlik neamt: syn smelle dichterlike ‘toanljedder’. Lit dy ljedder smel wêze, hy is ek heech, heger en steiler as ien Fryske dichtljedder dy't ik ken.

[p. 150]

Earder komt it fuort, liket my ta, út it feit dat al dit dichtwurk skreaun is út in isolearre, yndividuele geast wei, in geast fan folsleine allinneheid, dy't amper of net beynfloeding út de bûtenwrâld wei talit. It dichterskip as geastlik isolemint hat hjir, yn dizze Fryske dichter, syn suverste foarm fûn. Dêrom is syn wrâld sa ienlik, sa ûntagonklik. Dit dichterskip fynt syn ynspiraasjeboarne net yn de mannichfâldichheid, mar yn de grutte, absolute ientoanichheid fan de Skepping, yn de ivige herhelberheid fan de romte en de tiid. Nearne hat de dichter dúdliker útsprutsen wat him beweecht as yn dat begjinfers fan Finzen en frij:

As men efter it wurd net de romte fielt
en it weagjen fan de seeën en it waaien fan de winen,
hoe sil it ea de wjokslach krije fan de fûgels,
berne út de stoarmen en de wetters?

It útgongspunt fan dit dichtwurk is foar myn fielen de Skepping, net iens sasear faaks de bekende earbied foàr en ferwûndering oèr de skepping en ek net mei in regelrjochte tankbetsjûging oan de Skepper, mar de skepping sels, as proses, as oanrin ta it bestean, as libbensbegjin en -begjinsel. De romte, it weagjen fan de seeën, it waaien fan de winen, it bosk, de streamen, de stjerren, de wyldernis, dat binne de suvere ûnoantaastberheden dy't efter it wurk te rieden en te finen binne. Wurden as: welle, boarne, saad, streame, ûntspringe, blinkend, klear, de typyske trefwurden fan syn poëzy, dat binne de oantsjuttingen fan in skeppingsbarren dat yn dit ferswurk sintraal stiet.

Ek it faak foarkommen fan it berte- en it moarntiidsmotyf is der karakteristyk foar, al soe men it jûnmotyf en in inkelde kear dat fan hjerst en ûndergong der foaroer sette kinne, mar dan noch: binne dy mear as in tydlike ynbrek op it skeppingsbarren, binne se net earder in ‘stjerren inkeld ta ferrizenis’?

Sa wurdt dit dichterskip net samar in weromferlangjen nei it ferlerne paradys. Want it paradys is net ferlern foar dizze dichter, it is ek net ‘regained’, net weròmwûn. It is der. It is ien sykjen en taasten nei de oarsprong fan it libben, wjerspegele yn de suvere skiente fan see en stjerrehimel, yn de kristallene sfear fan it hielal. It is it belibjen fan ‘in skimering fan oerbesef’, it libbensbegjinsel ‘formearre út ierde en fjoer’.

Hiel dit dichtwurk is te sjen as ien grutte, ûntsachlike stream, in grut ûndergean fan de geheimsinnige krêften yn it hielal, in harkjen en sjen en fielen fan alles wat libbet en ammet en swijt. Miskien

[p. 151]

it sterkst komt dit ekstatysk ienheidsfielen út yn dat grutte gedicht mei de wat nofteren titel (titeljouwing is Spanninga syn sterkste kant net, mar dat bewiist namstemear dat syn dichtwurk in ienheid is!): Oeral fynt men it werom.

Sa grut is it ienheidsfielen, dat der yn de symbolyk soms gjin skieding mear te meitsjen is tusken it dichterlik byld en datjinge wat ferbylde wurdt, dat it byld de wurklikheid oermasteret, yn him opnimt. Sa wurdt yn Alde romantyk de jûn foarsteld ûnder it byld fan in ‘ruter, ridend op in dampend hoars’, beselskippe fan in edelfrouwe. Mar de allegory oerstjalpet sadanich de jûn-ympressy, dat men de ‘jûn’ út it sicht ferliest en it hiele fers lêst as in leafdesaventoer fan ruter en frouwe.

Noch sterker is it yn Sigeunerleafde, dat begjint mei it byld, de metafoar: ‘De jûn is in sigeunerkamp’ en dat oant op 'e helte as in metafoaryske omskriuwing fan de jûn te lêzen is. Mar dan ynienen is it sigeunerkamp net langer in byld to omskriuwing fan de jûn, mar it wurdt selsstannich en de dichter stapt sels oer fan de dûnsjende sigeuners nei de skodholjende taskôgers, de nuete, benypte boargers, dy't ûngefoelich binne foar sok in ‘libbene útwrydskens’:

Hoe doar sok folk it dochs bestean
en kom nei dit gewest,
it koele heitelân fan it berekkene gebeart,
inkeld kloek yn 't frijen om de winst?

En hjir komme wy by in oare fraach dy't it dichtwurk fan Sjoerd Spanninga ús oantwingt: wat is it plak fan de minske yn syn dichterlike wrâld? Gauris slûpt de minske yn dizze fersen binnen as fergelikingsmateriaal: personifikaasjes binne mannichfâld. Mar foar de rest liket yn syn wrâld de minske in balling. Spanninga ûntstriidt dy minske syn oanwêzichheid net, mar jout him net folle romte. Faak is de minskemienskip in rottich stee yn 'e skepping. Dan wurdt dizze dichter de boetgesant, de profeet, dy't yn grutte, beswarrende of yn sarkastysk-flymjende wurden kettermintet tsjin minskene lytsens en leffens, tsjin syn skynhillichheid, boargerlikheid, rabberij en jildsucht. Dan is Spanninga de anty-boargerlike moralist, dy't yn spytgnyskjende sarkasmen pleitet foar de frijdom en it goed rjocht fan de wylde bruier, de outcast, de swalker en swankebast. Want yn dyen sjocht er syn eigen langst belicheme, in langst nei absolute suverheid, nei in kleare steat, nei de minske as in natuer-elemint en de minskemienskip net langer as in ‘pak stjonkende kranten, dêr't de fraze yn rottet’.

[p. 152]

Dit minsklik aspekt, yn it negative, mar ek yn it positive en èk yn it religieuze (lês mar dat magistraal slotgedicht fan dizze bondel, De wynrank, in fers sa't der yn Fryslân yn gjin jierren skreaun is) is yn dizze nije bondel op oertsjûgjender en sterker wize fertsjintwurdige as yn de beide eardere. En út dizze bondel blykt ek, dat wy mei Spanninga noch lang net klear binne, dat noch nimmen de slim tagonklike wrâld fan syn dichtwurk yn kaart brocht hat of bringe kin. Ik neam allinne as riedsel dat barok stik fantasy laden mei tsjustere symbolyk, dat Danse macabre hjit.

Lykwols leau ik dat Sjoerd Spanninga in grut dichter is, yn Fryske ferhâldingen besjoen. In dichter sûnder konsesjes. Suver al syn wurk is ûntstien op 'e hege hichten fan besieling en ekstaze, soms nei oan de waansin. Dit dichtwurk is by alle fallen en opstean, by alle symboalyske betizing, by alle ûntagonklikheid en tekoart oan ynwindige logika, in besykjen it libben yn syn djipste wêzen te taasten, minske en hielal, mikrokosmos en makrokosmos yn ien dichterlike greep te fetsjen. Dat besykjen jou ik gâns in rige kreas beknipte sonnetsjes en knaphandige balladen of rondielen foar kado. It soe my sels gjin nij dwaan as ienris dizze Sjoerd Spanninga te boek stean sil as de grutste Fryske dichter fan ús tiid. Net de grutste yn konkrete, byldzjende sizzenskrêft of yn ferstechnyk (dy is nammers net sa grut: men fernimt it oan it wat ûnhandich rymspul yn De trije wizen), mar wol as dy mei de grutste aspiraasjes, mei de heechste doelen, mei it fierste eachweid. As de dichter dy't romte skoep efter it wurd en dy't dêrtroch ek romte skoep yn it wolris benaude nearzige túntsje dêr't de Fryske letterplantsjes ornaris yn opwaaksje. Want dit dichterskip is mear as it boartsjen mei dichterlike bylden (lykas ik yndertiid miend haw, sjoch ynlieding Frieslands dichters, 1949) en ek mear as wat Piebenga neamt ‘foarkar foar eksoatyske sfearen’. It is in dichterskip fan de wide romte.

[VV 26-11-58]