It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

By Rixt har santichste jierdei

Santich jier lyn waard te Grou Hendrika A. van Dorssen berne, dy't as Rixt yn de Fryske dichtkeunst namme makke hat. En men hoecht wier gjin foarstanner fan betinkingen-oan-'e-rinnende-bân te wêzen, om by dit jierdeifeest fan in eigenaardige figuer efkes stil te stean. In eigensoartige figuer, dat is Rixt. Eigensoartich om te begjinnen al, omdat sy ien fan de earste dichtsjende froulju yn Fryslân wie. Har earste fersen ferskynden koart foar 1915 yn Fryske tydskriften en dy fersen kamen as wiene se roppen. Dy persoanlike, ynlike, besiele toan wie it dêr't de Fryske dichtkeunst fan dy dagen sa'n ferlet fan hie, om los komme te kinnen út de knipende bannen fan de retoaryske tradysje.

Mar eigensoartich is Rixt ek om de ûntjouwing fan har dichterskip, dat útienfalt yn twa dúdlik te skieden tiidrekken, mei dêr tuskenyn in lang skoft swijen. Nei tweintich, tritich jier waard in ûnthjit wiermakke, dat men al hast fergetten wie, dat foar gâns lju al út in leginde bestie. Wat wisten wy bygelyks yn 1940 noch fan Rixt? Dat dy lang lyn yn in pear blêden in mannich fersen skreaun hie dy't begroete waarden as de dage fan in nije literatuer. Dy fersen sels wiene suver ûnfynber wurden. En hommels, fjirtich jier nei dat earste gedicht, kaam dêr yn 1952 dy bondel De gouden rider, it jier dêroan al bekroand mei de Gysbert-Japikspriis: dêr wie dy namme Rixt wer en har nije fersen joegen de ynlossing fan it lang ferlyn jûne ûnthjit. Se spriek ta ús mei in nije stim, dêr't de lûden fan de âlde noch wol yn werom te finen wiene; mar der wie in nije klank yn kommen, in klank fan djipper, konkreter belibjen en sterker libbensbewitten. Har earste fersen wiene in fraach - har nije fersen in antwurd.

Dêr bedoel ik dit mei: dy earste fersen wiene typysk sweevjend, lykas dy hiele nije Fryske poëzy om 1915 hinne sweevjend wie, in fraach sûnder antwurd. De grutte ûntdekking fan de Jongfriezen

[p. 143]

wie, dat harren taal, it Frysk, sa lang brûkt foar fleurige foardrachten, foar grappen en gritsen mei in fluts moraal der oerhinne, foar smoute praatsjes en histoaryske bombast, dat dyselde taal ek geheimsinnich flústerje koe, dat dy taal melodij hie en de djipste oandwanings fan de siel opheine koe.

Dy earste Jongfriezen bedronken har oan de taalmuzyk, oan it lûd fan it wurd. Harren dichtsjen is faak meloadyske berûzing, ferklanking fan dizige gefoelens en langsten. Allinne by de bêsten ûnder har, lykas Rintsje Sybesma, en by in pear dy't bûten it eigenlike Jongfryske fermidden stiene, lykas Obe Postma en Pyt van der Burg, is al daliks méar as klankberûzing: tekening, skerp byldzjend, sichtbermeitsjend fermogen, plastyk. En dat proses is fierder gien: by in dichter as de nokrekt mei de Gysbert-Japikspriis bekroande Douwe Tamminga komt dit plastysk taalfermogen ta in hichtepunt.

Sweevjend wie dy poëzy fan Rixt, swak nei de foarm, ienfâldich fan opbou, fol fan ‘stille wijing’, ‘wûndre wijing’, ‘ivich ljocht’, ‘ivige harmonij’, ‘ivige wierheid’, ‘ivige libbensmacht’ en gean sa mar troch. In skoander foarbyld fan dizze dizich-sweevjende meloadyske poëzy is De lyster - gjin niget dat Paulus Folkertsma it op muzyk set hat: in fers dat mei syn kleare ea- en ij- klanken swevet, driuwt op dy dragende wurden: amerij - melodij - swijen - harmonije. Skôget men it fers op syn byldzjend fermogen, dan komme swakke plakken bleat, bygelyks it ferwielen lûd dat nei de himel ‘kliuwt’. Men moat dan ek faak dizze fersen ûndergean as in swietlûdige sfear, as muzyk foar it ear, dêr't it wurd gjin kleare en kantige kontoeren yn kriget, mar yn it dizenige ferrint, lykas in melody fan Debussy.

Dy earste fersen binne meast leafdesfersen, en dat ek benammen wie it nije dat Rixt yn de Fryske dichtkeunst brochte: in frou dy't earlik en sûnder tebekhâlden har erotyske bûnens oan en langstme nei de man besong, sûnder har ôf te freegjen: bin ik wol ‘ynbannich’ genôch, stean ik net foar spot? Dêrby sweve op 'e eftergrûn faak in soarte fan mystike ferbûnens mei de ivichheid. Yn it earste fers, Oan him, raant de man-fan-har-leafde gear mei de natuer, mei it hielal, mei it godlik wêzen. Dochs is dit gjin typysk religieuze poëzy. Gods namme komt gauris foar, mar liket foar de dichteresse net folle mear as in algemiene, net krekter te omskriuwen abstraksje, in wurd mei inkeld gefoelsynhâld laden. De namme God ferberget mear as dat er priisjout.

En sa is it faak yn dizze fersen: begripen lykas ‘twivel’ en ‘stiltme’, dy't ek mear ferhoalen hâlde as dat se iepenbierje. Dêr-

[p. 144]

foaroer wurdt soms ek te fòlle iepenbiere, is it gedicht tè direkt op it libben skreaun en dan kriget men rigels as:

alles lûkt my nei dy ta,
'k moat dy yn myn earmen ha!

en:

O ik haw sa'n langst nei dy,
leafste, kom, o kom by my!

Hjir is te min ôfstân tusken de situaasje en it ta wurd wurden fàn de situaasje. It leafdesfielen is net ta byld kristallisearre. Of, om it yn Marsman syn wurden te sizzen: It nôt fan it libben is hjir net omstookt yn de jenever fan de poëzy. Faak is Rixt har byldspraak net ‘sjoen’, mar oernommen út de besteande, deade foarrie: ‘myn hert is fol fan triennen’, ‘span no de snaren en lit wâlje it liet’. It suverst, it geefst fan stal is dizze poëzy dan ek, as se inkeld beskriuwend is, lykas yn Teiwaer mei syn strakke ienfâld en byldzjende fisy, dêr't men omdôch om it hillige, it ivige en de wijing siket. En sa wurdt dit fers in foarpriuwke fan wat letter mei Rixt har dichtsjen bart. Yn de stikmannich fersen út de middenperioade brekt dy feroaring al dúdlik troch. Hjir kin men in groeiende bewustwurding waarnimme, in djipper, persoanliker toan, in helderder selsynsjoch, in distânsje nimmen fan harsels. Hjir wurdt de ‘fraach’ stadichwei ta in ‘antwurd’.

Dêr dogge har dan ek konkrete situaasjes foar: in autoreis, in mem-figuer dy't skerp tekene stal kriget, in âlde dichter ‘efter 't buordsje’, in skipper mei in krante. De lânskippen binne net langer nammeleas, se krije in namme, op 'e kaart oan te wizen. De libbensdrift leit net mear sa dizenich yn it erotyske, wurdt wider fan wjokslach en ferbredet him ta langstme nei it aventoer, nei de fierte. Ut de wynsels fan it dizich-literêre makket har in minsklik stal los, in minske dy't it libben sintúchlik ûndergiet, dy't sjocht yn bylden. In auto is in ‘himpen glêsbestek’, dat troch in ‘koker fan skaad’ rydt. De dei ‘leit oan in jûnhaven fan kleare freugde’, en, net sûnder irony: de man oan it stjoer is ‘in Fries, dûkdalve fan betrouberens’.

Yn de tredde ôfdieling (1942-'52) komt dit nije libbensûnderfinen hieltyd skerper oan it ljocht. Alderearst is dêr it symboalysk titelfers dêr't de hiele bondel nei neamd is, De gouden rider, dat men sjen kin as it pynlik ôfskied fan in jonkheidsdream, it ôfstân nim-

[p. 145]

men en tagelyk it befrijd wurden fan de grutte yllúzje, dy't noch ienkear stal oannimt yn in dreambelibjen. Dit is sûnder mis it kaaifers ta dizze gedichten, ta de earsten likegoed as ta de letteren.

Dy lettere fersen, noch gjin tweintich yn getal, jouwe de minske, net mear, net minder, de folsleine, ûntdien fan syn masker en syn literêre omballingen. It is de wiisheid, it witten, it ynsjoch, wûn op in ûnbestimde langstme en godstsjinstigens sûnder kearn. It is it byld, it sichtber meitsjen, wûn op net te gripen klankberûzing. Yn it byld fan de lege flesse, dy't idel yn de dei stiet, komt it minsklik selsynsjoch ta wêzen. Net faak sille minskene iensumheid en doelleazens sa klear en twingend yn it wurd heind wêze as yn dat iene masterlike fers mei dy koarte, snijende titel: Leech.

Der steane yn dizze ôfdieling fersen fan warleaze en tagelyk manmoedige earlikheid, dat men skrommet om se te sitearjen, se priis te jaan oan wa dan ek. Hjir wurdt yn in mannich snijende rigels de balâns fan in minskelibben opmakke en in antwurd socht op 'e fragen dy't elke minske wolris oerfalle sille, mar dy't men mar leafst by jin delleit: Wa bin ik, wa haw ik west, wat haw ik hjir dien? En wat ienris in jubeljende triomfrop wie: ‘'k bin dichteresse, 'k bin in bern fan 't ljocht!’, lûkt him hjir gear ta dy wrede selserkenning:

Wat haw 'k bedijd yn al dy lange jierren?
In hânfol fersen, dêr is it mei sein.

En oan 'e ein is der dat iene kwatryn, fjouwer rigels dêr't in hiel minskebestean yn gearfette is ta in net regelrjocht beskreaune, mar hierfyn útbylde ynsjoch fan eigen fruchteleasheid:

Hast freonen, boeken, skilderijen, âld perslein:
hiest leafsten en bist oeral hinne tein;
yn pels klaaid stiest op fol perron, allinne,
wylst beppen berntsjes tille út in trein.

Elk wurd dat men hjir by wize fan tekst en útlis oan ta-foegje wolle soe, is in wurd tefolle. Wy meie dan stadichoan in histoaryske distânsje yn acht nommen hawwe ta de fersen dêr't Rixt har dichterskip mei begûn, - wa't yn fjouwer rigels sà lot en libben yn it wurd beslaan kin, mei sa'n koele observaasje en mei sa'n edele behearsking fan de emoasje, dy is, by alle beheinde omfang fan wat hja ús jûn hat, in grut keunstneresse.

[VV 27-9-57]