It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Frysk balladedichter

D.A. Tamminga, Balladen.
Drachten 1956.

Der wurdt wolris ferkundige dat it fertellend gedicht einliks minderweardich wêze soe oan it tsjûgjende, út it dichterlike fielen fuortkommende, it lyryske dus. Yn syn algemienheid is dy stelling grif net wier. Te'n ûnrjochte is it epysk, it ferheljend gedicht de lêste hûndert jier op 'e eftergrûn rekke, moai wis ek yn ferbân mei it opkommen fan roman en novelle. Iderkear mear hawwe de lju sûnt dy tiid dichtkeunst lyksteld mei lyryk, en al te selden hawwe sûnt de grutmaster Staring de dichters in ferhaal yn dichtfoarm skriuwe wold, kind of doard. In feit is lykwols, dat it epysk fers fan âlds ien fan de grûnfoarmen is fan de minsklike kultuerutering dy't wy literatuer neame.

[p. 140]

Under dy epyske dichtfoarmen út it ferline is ien fan de bekendste dy't men letter de namme ‘ballade’ jûn hat. Ofsjoen noch fan de saneamde Frânske of Rederikers-ballade, dy't alhiel net epysk is en in hiel oar karakter hat, is it begryp ‘ballade’ net botte fêst omgrinzge. Yn it algemien fersteane wy derûnder in ferheljend dichtstik mei in sombere, folksaardige toan en mei in tragysk einbeslút. De gong fan it ferhaal is faken skoksgewiis, filmeftich, mei soms útwreidingen op ûndergeskikte punten en koarte, globale oantsjuttingen yn de haadsaken. De âldste balladen hawwe gauris ienfâldige strofen fan twa op elkoar rimende rigels.

Letter, as yn de tiid fan de Romantyk, om 1800 hinne, ek de erkende grutte dichters it sjenre fan de ballade beoefenje - Goethe, Schiller, Uhland, Bürger - wurdt de fersfoarm wolris gearstalder, mar altyd bliuwt der wat fan de folksaardige direktens, it simpele sizzen, soms op 'e grins fan it rouwe en rûge. De balladen fan Werumeus Buning, de Hollânske master op dit gebiet, binne lang gjin jonge-famkespoëzy.

Tamminga hat fan Buning wol it ien en 't oar leard, syn Ballade fan Greate Adam Olivier bewiist it dúdlik, mar it wolris brutaalplatte fan Buning fynt men by him net. De folkstaal - en dêr is Tamminga in master yn as hast nimmen oars yn Fryslân - is hjir op in heech artistyk plan heve. Mar de eleminten fan de primitive folkskeunst fynt men der noch wol yn werom. De skoksgewize situaasjeferspringingen bygelyks, de âlde twa-rigelige strofefoarm en ek it saneamde ‘rime riche’: it op elkoar rimen fan twa alhiel gelikense rymwurden, ûnder oaren yn de Ballade fan de Ridderslach, moai wis de ferneamdste, mar grif net de bêste fan Tamminga syn balladen. Gjin uterst persoanlike dichterstaal is it dy't Tamminga hjir hantearret, lykas yn syn eardere fersbondel It griene jier. Gjin teare flústeringen fynt men yn dizze balladen. De libjende folkstaal trillet der trochhinne, mar it is de taalfirtuoas dy't har ophevet út har benypte gebrûksrûnte en dy't har ynlivet yn in raffinearre spul fan technysk masterskip.

En dat is leau ik de grutste fertsjinste fan dit dichtwurk: it fermogen ta taalferriking, yn in duorjende en strange oandacht foar it dichterlik ambacht. Dit prosedee docht jin tinken oan dat fan sulversmidden en houtfikers, dy't arbeidzje yn skerp lutsen, evenwichtige linen en kontoeren. Masterskip wol hjir dan ek sizze, lykas by de âlde gilden: it folwoeksen fakmanskip nèi de foarstadia fan leaning en gesel. Mar it is mear as in evenredich en betochtsum

[p. 141]

ambacht, dit balladewurk fan Tamminga. Der wurket ûnder it oerflak fan brede, hoekige, kante sizzing in sterke ynspirative krêft, in oertsjûgjende skeppingsdrift. Yn suver elke fersrigel fan dizze dichter wurket dy driuw fan de persoanlikheid, mar yn 'e stringen hâlden fan in strang en krekt foarmbesef, in sterk fielen foar stevige linen en hechte konstruksjes. Swakke steden komme yn dizze poëzy suver net foar. Hoewol faak frij lang, spanne dizze balladen de oandacht oan 'e ein ta.

In grut part fan dit wurk is earder publisearre, yn 1942 yn de bondel Balladen en Lieten. De Lieten hat de dichter no weilitten (wy hoopje se yn in oar ferbân jitris te moetsjen, dêr't se better yn passe) en oan de Balladen hat er in mannich nije tafoege, dy't oer 't generaal neat minder fan kwaliteit binne as de eardere. De swakste is faaks de Ballade fan de Wellebrêge, wijd oan in fallen fersetsstrider, mei in pear guodkeape effekten dy't Tamminga syn soms tige maklike fersifikaasje oan it ljocht bringe. Mar de koartlyn skreaune Ballade fan Keizer Domitianus is yn har klassike strakkens en twingende krêft sûnder mis in nij hichtepunt, wylst de boartlikens foaral útkomt yn de beide dichterlik bewurke folksferhalen oer it Spylske hûs en de Statumer strânjutten. En dy't in razend komplisearre fers as Edgar Allan Poe syn The Raven sa razend knap oersette kin, is in begenedige dichter.

Wa't dizze fersen net allinne lêst om it ferhaal of om de nasjonale tins dy't deryn sit, mar om it geheim fan it dichterlik taalfermogen te priuwen, moat ris tinke om de sterke plastyk fan dizze gedichten: it fermogen om sichtberheden op te roppen. En lit him ek ris acht slaan op Tamminga syn ûnwittend grut wurdbesit, syn kunde oan stoflike dingen en saken, dy't er hast ûngemurkenwei yn dy plastyk wit te ferarbeidzjen. Tige tekenjend binne hjirfoar de earste strofen fan de Statumer strânjutten. Lit it wêze dat dizze gedichten yn har stoffe tige objektyf, ûnpersoanlik binne, se ferriede dochs yn har toan suver oeral en altyd de skeppende taalkrêft fan dy iene dichter en binne yn dat opsicht sa persoanlik en eigen as 't mar kin.

Is it skriuwen fan balladen no, anno 1956, noch oan 'e oarder fan de dichterlike dei? Earne ommers hat de dichtkeunst har biningen mei de aktualiteit, mei de minske fan no, mei it libjend hjoed en syn swierrichheden. Yn wêzen binne dizze balladen âlderwetsk en sille se nimmen yn it djipste fan syn siele reitsje of him by de strôte gripe. Mar der mei net fergetten wurde dat dit foar de dichter Tamminga mar in soarte is, dat er gâns oare snaren op syn

[p. 142]

harpe hat. De poëtyske situaasje yn Fryslân kin nammers ek gjin oerfloed fan al te eksklusive, allinne foar in lyts espeltsje ynwijden ornearre poëzy ferneare.

En by einsluten: faaks is dit ballade-boek foar de dichter in oanrin, in foaroefening ta wat oars, wat nijs, wat mear persoanliks.

[VV 12-12-56]