It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

[p. 130]

Dichteresse op in tuskenstasjon

Tsjits Peanstra, Underweis. Drachten 1955.

De no tsien jier âlde en as idee yn de tsjustere ûnderdûkerstiden útbrette Reiddomp-rige hat sa njonkelytsen yn mear as tweintich dieltsjes gâns jonge skriuwers de gelegenheid jûn har earste dichtof proaza-aai yn in net al te ûnopmakke nêst te lizzen. Neist it manfolk dat de dieltsjes foar syn rekken naam, komt no de earste frou dy't per Reiddomp oandacht freget foar har earste bondel poëzy. Lêzers fan Fryske tydskriften binne de namme fan Tsjits Peanstra mear as ienris tsjinkommen. Wat der no fan har samle is, is mar in part fan wat se skreaun hat. En de titel Underweis tsjut ek oan dat it grif net it lêste libbensteken is dat wy fan har krije.

In sympatike titel is it sûnder mis: dizze dichteres is har bewust dat se har noch net earne foargoed nei wenjen set, dat se noch gjin fêst dak boppe de holle hat. In wier dichter is, leau ik, altyd ûnderweis.

Is der ea in antwurd jûn op de fraach nei it ferskil yn uteringswize tusken de dichtsjende man en de dichtsjende frou? Ik wit it net. It moat hast wol. Myn eigen persoanlike yndruk is, dat der, tige yn it algemien sprutsen, in dúdlik psychysk en in faaks dêrmei gearhingjend technysk ferskil is. De froulike dichter, soe men sizze kinne, hat mear poëtyske amme as poëtyske harsens. Mear hert as technyk, mear iepenhertichheid as ambachtlik gewisse. Har dichtsjen komt earder fuort út oanfielen, út yntuysje as út ferlet fan sterke konstruksjes, stevige opbou. Se hinget mear oer nei it sjongsume as nei it plastysk-byldzjende. Har foarmkrêft, har ferlet fan strang reglemintearre en technysk geef dichtwurk is minder grut as by de dichterlike man, dy't graach de diktatuer oer de foarm útoefenet. De dichteresse hâldt minder fan it foarme, mear fan it foarmleaze; mear fan it ynterieur fan in hûs as fan de deeglikheid fan muorren en stiel-en-betonkonstruksjes.

Hoe't it fierderop yn 'e wrâld is, Boar ik net te sizzen. Mar foar de Fryske dichteressen út de lêste tritich jier hâldt dit ferskil mei de manlike kollega's grif. Simke Kloosterman likemin as Rixt ken de foarmfergoading dy't men faak by de manlju fine kin. Har poëzy is faak mear yntuysje as konstruksje, en technysk besjoen, suver ambachtlik dus, sitte se soms op in tûke dy't gefaarlik swypket yn 'e wyn.

[p. 131]

Ek Tsjits Peanstra har poëzy hat gjin sterke foarmkrêft. Se bout gjin monuminten fan stiel en beton op. Har dichterskip libbet mear út de simpele notysje fan yntuïtive gefoelens as út it mei ‘mannemacht’ betwingen en beswarren fan de matearje. Sadwaande lykje gâns fan har fersen op it each moderner as se binne. De foarmjende krêft ommers, dy't him uteret yn it klassyk rimende fers mei syn strange strofebou en syn Strang metrum, is de lêste jierren aardich yn 't neigean rekke, ek yn Fryslân. Der is in langst nei mear frijheid yn foarm en byld, net allinne by de utersten, de eksperimintelen, mar ek by mear tradisjonele figueren. De sonnette-sykte liket (tydlik?) foarby. Yn dit ramt past ek, liket my ta, de ûntjouwing dy't Tsjits Peanstra meimakke hat, oannommen dat de earst opnommen fersen út dizze bondel ek de earst skreaune binne.

Dy earste fersen hawwe mear foarmfêstens by minder kwaliteit. Se klinke noch al te faak as in beskieden, sympatike neibloei fan de poëzy fan de Jongfriezen. De prille, iere toan fan ferwachting en ferwûndering is yn dy begjinfersen sûnder mis echt, mar it is dochs krekt as is de foarm te eptich, te kreas passend foar dit taastende, sykjende libbensgefoel.

Yn dat libbensgefoel is de erotyk sterk oanwêzich as in soarte fan ûnderstream, in paradysbelibjen, dat op suvere, mar net bot ynkringende en soms lang net oarspronklike wize yn it wurd syn stal kriget. Men moat ris fergelykje dy beskieden, rêstige rigels - dêr't ‘wy sill' net wike’ sa'n kreaze, mar winliken min te daaien opfolling is foar de te eptige foarm -:

It boat leit ree myn lea, wy sill' net wike,
Kom oan, wy farre - nei it lok - it ljocht!

mei dy fan Marsman:

Het schip van de wind ligt gereed voor de reis

en:

Wij gaan terug naar het paradijs,

om te sjen, by oerflakkige oerienkomst, in wrâld fan ferskil. De jubeljende, feroverjende ekstase fan Marsman syn begjinfersen is by Tsjits Peanstra ôfdimpt ta in ynhâlden, yn jambyske boeiens sleine blydskip. Hàr paradys is in

[p. 132]

 

Lyts paradiis, dat nimmen ken

 

As do, as ik en oars net ien.

 

Wy binne doe as blide bern

 

Tegearre troch de poarte gien.

Hàr paradys gjin kosmyske oarde fan lok, gjin bliksemjend iepenspringen fan wyn en see, gjin earne- flecht boppe de wrâld, mar in plakje earne op 'e wrâld, yn 'e wrâld in ferhoalen lyts túntsje dat nimmen ken. Dizze dimpte, ynhâlden blydskip liket my tekenjend ta foar de poëzy fan Tsjits Peanstra.

En sa is der mear yn dit boekje. It is in poëzy fan ‘charme’, lykas in kritikus it neamde. Der is beau ik net maklik in better wurd te betinken. Mar it is wol dúdlik dat dy sjarme de dichteres op 'en doer net befredigje sil. Of moat ik sizze: dat it libben har dy sjarme net libbenslang gunne sil - as dichteresse, bedoel ik. It liket as makket Tsjits Peanstra har yn lettere fersen fan dy sjarme los, of: as lit dy sjarme hàr los en komme der oare, donkerder toanen yn de muzyk fan har poëzy.

En krekt dêre fertilt se har wolris oan har eigen gefoelens, rekket se fersille yn in retoryk dy't harres yn wêzen net is. Yn fersen as Lêste trein, Perron, Utstalling, Wrâldboarger sjocht men fan dy oerspande retoaryske fragen, dy't miskien minsklik wol echt binne, mar poëtysk falsk klinke. Hjir is psychyske ûnmacht, grif, mar gjin dichterlike macht dy't dy ûnmacht tille kin. Oer dy lettere fersen lûkt in skaad, eat fan needlot, in desyllúzje, in suchtsje mar, - genôch lykwols om de wei frij te meitsjen nei sterker hertstocht, nei djipper poëtyske ûntroering en oandienens.

It bêste bewiis nammers dat Tsjits Peanstra yndied ‘ûnderweis’ is.

[VV 31-3-56]