It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Wersjen mei Marijke

Abe Brouwer, Marijke. Roman fan in mem.
4de printinge. Drachten 1962.

Dat in Fryske roman yn tweintich jier tiid syn fjirde printinge hellet, lykas dat mei Abe Brouwer syn Marijke it gefal is, mei wol gjin wrâldwûnder hjitte, mar is dochs it sinjalearjen wurdich: it bewiist wat. Der binne - en ik haw dêr yn it foarige dapper oan meidien - gâns literêre en oare beswieren tsjin Brouwer syn skriuwkundige opfettings yn te lizzen, mar dat er in man is dy't regelrjocht út syn waarm hert wei skriuwt en sadwaande in grut tal minsken oansprekt yn in taal en op in wize sa't se dat graach hearre, dat er minsken oan him bine en ferplichtsje kin, stiet bûten de kiif. Marijke benammen is in boek dat jin om dy gemoedlike golle folkstoan sympatyk oankomt en dat jin kritysk hieltydwer ûntwa-

[p. 104]

penet, as staal fan goede folkskeunst. Dat boppedien allinne mar sympatiker wurdt as men it hâldt neist wat ús de lêste jierren as al of net kristlike folkslektuer oansmard wurdt.

Ik haw destiids (ik wit net mear wannear en wêre, en myn persoanlik argyf is danich yn dusoarder) it tekoart fan it boek benammen sjoen yn in beskate flakheid en ientoanichheid, yn in temin oan dynamyk, om it deftich te sizzen, en dêrfoaroer yn in tefolle oan sentimintaliteit. Beide beswieren hâlde leau ik noch wol sawat. De ferteltrant is yndied de âlderwetsk-omslachtige kant neist, foaral dêr't de tinzen fan de minsken al te gemoedlik en te seurderich werjûn wurde (‘Hoe't it op den doer mei dy jonge komme moast dat wist hja net, mar goed kaam it net, nee fêst net!’ [kursiv. A.M.]). En it gehiel ferrint frijwat igaal en sûnder grutte dramatyske spanningen, sûnder sterke kontrastwurking.

Dat komt meidat Brouwer syn ‘goede krêft’ Marijke gjin tsjinwicht fan betsjutting jûn hat: sij oerwint einliks op alle fronten, se is as dramatis persona hearrich oan in soarte fan natuerwet: de foarútgong fan de Heide, dy't de skriuwer te maklik en te probleemleas ûnder syn ferhaal skood hat.

Net ien fan Marijke har sân bern mislearret, sels Rudmer net, dy't efkes driget út it rjochte spoar te rinnen. It heakket wolris, mar alles keart altyd te'n goede. Mar krekt dêrtroch, wol ik leauwe, hat de ferteller Abe Brouwer sa raak yn 'e roas fan it Fryske folkshert sketten. Hy wit wêr't de gefoelichheden fan de Friezen lizze: yn harren gefoelichheid en foarkar foar ienfâldige moraal en deeglikheid. It is my yn 'e rin fan de tiid dúdlik wurden dat dit in ‘deugd’ is: it Fryske folk seit yn trochsneed sa maklik en oprjocht ‘krekt echt’ tsjin dingen dy't ‘krekt net hielendal echt’ binne. It mei de dingen stomme graach wat idealisearje, - en wêrom ek net?

Sa stiet it ek mei de beskuldiging fan ‘sentimintaliteit’. Dit boek fan Brouwer past net sa goed mear yn de hjoeddeiske Fryske literatuersituaasje. It eigenaardige no is, dat dizze sterke gefoelichheid - sa't dy bygelyks útkomt yn de grutte ferearing foar de memfiguer - minsklik sjoen sa ‘echt’ is, ik sei it al: Brouwer skriuwt regelrjocht út syn waarm meilibjend hert wei, - en ús tagelyk psychologysk sjoen nèt echt, idealisearre oandocht. It geheim fan Abe Brouwer leit hjir, dat er minsken en tastannen net beskriuwt sa't se yn wierheid binne, mar sa't de lju se graach hawwe wolle.

It is in frjemd soarte fan ‘romantyk’ dy't Brouwer ús as tolk fan de Fryske folkssiele oanbiedt. De romantyk fan de folksopfieder,

[p. 105]

dy't de romantyk krekt bestride moat en dy't dat docht mei de typyske middels fan de 19de-ieuske braaf- en deeglikheidsmoraal. De romantikus yn him twingt him derta om de Heide en it Heidefolkje ‘nei feiliger oarden’ ta te lieden en der hast ûnútsteanber froede boargers fan te meitsjen, dy't yn in eigen húske wenje, dy't tee drinke, de grûn flitich bewrotte en op snein (bjustere revolúsje yn seden en manieren) te kuierjen geane. Dy't deeglike, trouwe en fikse húshâldingen krije en brave wurklju wurde.

Mar dat krekt hjirre in probleem leit, liket de skriuwer net foar 't ferstân te hawwen. Tusken dy beide eleminten: it romantysk-ûnboargerlike en it opfiedend-boargerlike hat Brouwer syn draai net rjocht fine kinnen. Hy hat op syn 19de-ieusk, yn it bûn mei Waling Dykstra en Hjerre van der Veen, de romantyk bestriden mei moraal. En dêrtroch is Marijke net wurden wat it wurde kind hie: it epos fan de Fryske heide.

Sa misse wy yn dit boek de sosjale oanklacht. Brouwer syn fisy op de Heide is te ynsidinteel, te min frucht fan dokumintaasje, der is te min eftergrûn, temin wrange wurklikheid, te min demony. Fan al dy hûnderten yn hoalen en gatten húsmanjende Heidebewenners binne mar in pear dy't yn al har ellinde dúdlik foar ús komme te stean. It hiele emansipaasjeproses dat de streek fan Burgumerheide ûndergiet (en dat op himsels in histoaryske realiteit is) hat Brouwer yn in te koart tiidsbestek gearlutsen, as men goed lêst yn sa'n tweintich jier. It ferhaal begjint yn 1827, as Marijke noch gjin tritich is; it hat syn beslach krige as sij, goede fyftiger, dus noch foar 1860, de wurge holle delleit:

‘Dizze Heide, dy't fan har bernwêzen ôf oant har fjirtichste libbensjier foar har lein hie as in broeinêst fan neare hertstochten, wêr't drank en mes de grutte spitsen wiene fan it folk, en wêr't yn lytse smoarge hoalegatten alle libben in oarsprong krige, libben, dat al besmet wie, om't de skeppers kymdragers wiene fan alle oerurven misdiedigens’ (bls. 20). En foar har dea al is Marijke ‘om it sa ris te neamen de stammem wurden fan in almar him útwreidzjend slachtme fan arbeiders, wrotters, jonges dy't mei ynset fan har hiele lea dwaande wiene de ierde yn te nimmen.’

Ik kin hjir by brek oan dokumintaasje neat bewize, mar ik wit wol dat yn de jierren tachtich en njoggentich fan de 19de ieu de tastannen yn de Fryske Heidestreken noch oan de himel skreauden en dat minder de morele heechsteandheid fan inkelingen lykas master Bleinsma en Marijke as wol de driuwkrêft fan it sosjalisme dêr ferbettering yn brocht hat. In sosjalisme dat yn Brouwer syn boek sels

[p. 106]

net mei de namme neamd is, omdat er it yn it bestek fan syn boek (1827 - '60) net brûke koe.

In tekoart oan sosjaal-histoaryske eftergrûn, dat Abe Brouwer wol faker parten spilet en dat yn dit boek sa slim net steurt as yn syn lettere Springtij. It liket my ta dat Brouwer net sterk is yn it oanfielen fan tiid en tiidsferrin. Is it bygelyks ek net in bytsje foarbarich om yn de jierren om 1850 hinne in doarpsdokter syn pasjinten al spuitsjes jaan te litten ‘om te kalmearjen’?

De moraal hat, as ik gearfetsje moat, yn dit boek tefolle foar master opslein. It is ek te sjen oan de erotyske ferhâldingen, bygelyks dy tusken Marijke en de skoalmaster Hjerre. De hiele ‘erotyk’ tusken harren, al hoe begryplik as dy as feit ek west hawwe soe, berêst op misbegryp, op rabberij en erchtinken. Wêròm dochs? Hie Marijke, de jonge en sûne widdo, der minsklik sjoen by ferlern, as har seksuele gefoelens (se hjit net foar neat ‘Wylde Marij’!) yndied in útwei fûn hiene by in man foar wa't sij sa'n bewûndering hie?

Ek yn dit stik te min kontrastwurking en dynamyk, in hingjen bliuwen yn in tè idealistysk plat flak, dat fansels tige goed past by de morele gefoelens fan it Fryske folk: Marijke moat ljochtsjend foarbyld fan morele heechsteandheid bliuwe, se mei net falle. En dêryn past gjin slûperke fan Marijke en master Hjerre. En dêrom moatte Marijke har skuldgefoelens net ûntstean út it feit dat se wolris ferkeard docht, mar út it feit dat se it goede net goed genôch docht. Hjir skoot Brouwer him as moralist tusken ferhaal en lêzer.

Dat in held of heldinne ék tekoarten fertoant, past net yn it tinkskema sa't it ‘folk’ him dat, idealisearjendeweis, oaneigent.

Mar ik kin my foarstelle, nee, ik bin der wis fan dat de grutte lêzersmannichte fan dizze tekoartkommings net folle lêst hawwe sil. Marijke docht in berop op gefoelens dy't ús allegear no ienris yn mear of minder mjitte eigen binne. Besjoen út dit kollektyf ‘folksfielen’ wei is en bliuwt Marijke in meinimmend boek, skreaun mei in waarm hert.

[VV 30-11-62]