It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

[p. 100]

De ferrassing fan it jier

Rink van der Velde, Joun, healwei tolyen.
Roman. Fryske Bibl. Drachten 1962.

Jierren lyn hat der yn 'e Fryske literêre rûnte ris in diskusje west oer taak en tematyk fan de Fryske roman. It wie yn 'e dagen dat De Tsjerne noch in dryst jongfeint wie en dat it op 'e iepenbiere gearkomsten dy't dit tydskrift foar lêzers en net-lêzers hâlde, wolris rûzich om en to gie. Jo kronykskriuwer ferdigene doe de stelling, dat it foar Fryske romanskriuwers tiid waard om it nearzich rûntsje fan doarpsbank en bûthús farwol te sizzen, en dat in Fryske roman, om ‘by’ te bliuwen en in draachlik peil te heljen, bêst en miskien by foarkar ris yn Yokohama of Chicago spylje koe. Dat wie doe sa't skynt noch wat nijs. De irony fan it lot hat wold dat de man sels yn syn romans en ferhalen nochal froed binnen de ôffredingen fan it Fryske hiem bleaun is, en dat er letter wolris de klacht utere hat, der skûle in gefaar foar oerflakkichheid en guodkeape effekten yn it sûnder euvelmoed (en sûnder kennis fan saken) oaneigenjen fan frjemde, kosmopolityske minsken en fermiddens. Folle is der nammers fan dy stelling net wiermakke, ek net troch oaren. It meast noch yn de koarte-ferhalesektor, mar krekt dêre die it niisneamde gefaar him foar. Fryske skriuwers binne gjin globetrotters en der is foar it kennen fan ynternasjonale miljeus mear nedich as it trochnoaskjen fan in toeristegids en it krijen fan brieven fan in fiere neef-emigrant.

It tal Fryske romans dy't yn it bûtenlân spylje, is tige beheind bleaun. In lyts part fan Ypk fan der Fear har De deade by de libbene dat yn Amearika spilet, is lang net it bêste part fan dit nochal oerladen en problematyske boek. Piter Terpstra syn Noarwegenepisoade út De kimen lizze to fier (yn oarsprong nammers ek gjin Fryske roman) jildt itselde foar, wylst Ria Postma-Stolk har yn Switserlân lokalisearre roman Fiif minuten is to lang ryklik beskieden fan omfang en ynset is om as foarbyld fan in kosmopolityske trochbraak yn de Fryske romankeunst te tsjinjen. Myn persoan brocht it yn Fioele en faem net fierder as Amsterdam, en dat mei dan wol in wrâldstêd hjitte, mar it is, nei't der sein wurdt, in foar twatredde Fryske stêd en dus gjin ‘bûtenlân’ . Dêrmei is it, leau ik, ek wol sawat besjoen.

It brûken fan bûtenlânske tema's hâldt yndied gefaren yn, as it allinne in reaksje is op 'e wenstige doarps-en-tsjerke-en-trouwerijtrageedzjes, as it net ‘fan binnenút wei komt’. Yn de jonge Hollânske en Flaamske proazaliteratuer, dy't optilt fan Spaanske,

[p. 101]

Italjaanske en Súdfrânske lokaasjes, kriget men ek gauris it idee dat de reisbeurze-polityk en it moderne toerisme oan it kiezen fan dy stoffe net alhiel frjemd binne. Der is in universele moade dy't seit dat men yn Hollân net mei goed fatsoen op 'e lappen komme kin mei in roman dy't yn Hollân spilet ...

No is dan Rink van der Velde, sjoernalist, radio-man en skriuwer fan koarte ferhalen, ek ynienen mei in roman kommen dy't wol yn it Frysk skreaun is, mar dy't syn plak fan hanneling fynt op it Frânske plattelân yn 'e omkriten fan Parys. Ik moat sizze, Van der Velde hat him dêr net al te maklik ôfmakke. Dy't syn nochal flau feuilletonferhaal oer de Fryske skiednis yn Frysk en Frij lêzen hat, sil efkes syn hert fêsthâlden hawwe: dat joech no fuortdaliks gjin bewiis fan grut taunt.

Mar mei Joun, healwei tolven (de titel is my wat te guodkeap en opsetlik-modern) hat Van der Velde in goede goai dien nei in earfol foaroanplak yn de lytse rige fan Fryske românsiers dy't earnst fan har wurk meitsje. Syn roman is, kin men sizze, de ferrassing fan it jier 1962, ien dy't nei mear smakket, al wie it allinne hjirom al, dat er yn gjin inkeld opsicht de ferneamde tekoartkommingen yn taal en styl fan de ‘begjinneling’ fertoant. It boek is skreaun yn goed en geef, net mei idioom oerladen Frysk.

Boppedat is it oaneigenjen fan in bûtenlânsk miljeu him tige natuerlik ôfgien, sûnder kultureel-doggerichheid, sûnder snobisme. It moat ek hast wol basearre wêze, alteast foar in part, op eigen bûtenlânske ûnderfiningen. De wize wêrop dizze jonge auteur it libben op in Frânske boerepleats, tusken in griemmank fan nijsgjirrige, mar ek wer tige gewoane personaazjes (dêr't sels as byfiguer in Fryske feefersoarger, mei namme Douwe, tusken rint), stal jûn hat neam ik sûnder mear knap. Dizze roman is in staal fan fakmanskip dat net min bylket tusken de trochsneed roman dy't yn Hollân ferskynt.

Joun, healwei tolven beskriuwt de langst nei rykdom en sweeslaan dy't in Frânske jongfeint, Michel, besielet en troch it libben driuwt: in earmoedsaaier mei in rykdom-ideaal en genôch slûchslimmichheid om dat ideaal ienris te berikken. As er op in stuit efter it geheim komt fan in âlde clochard, dy't yn 'e besettingstiid as maquisard in stellen skat oan goud en sulver weistoppe hat, beslút er syn grutte slach te slaan, de slach fan syn libben.

Stadichoan, stikje by bytsje, bout Michel syn plan de campagne op, neat oan it tafal oerlittend en al syn fernimstichheid spannend.

[p. 102]

Op 'e dei dat it Feest fan de Rispinge it doarp op ien ein bringt, sil it heve: ‘jûn, healwei tolven’. De omstannichheden sitte him lykwols net mei en it docht bliken, Michel hat net mei àlle mooglikheden rekken hâlden.

In sigeunerfanke, dêr't er oars wol bestek op hat (Michel is net fij fan froulju en dàt nammers driuwt him de wei nei it statussymboal fan de rykdom op), mar dat er op it kritike stuit perfoarst net brûke kin, stjoert de boel yn trewyn. Oan 'e ein komt Michel ta de ûntdekking dat er te let is en dat de dea fan de clochard Pedro him foar altyd de wei nei de ‘skat’ ôfsnien hat.

Oan it lêst ta sjocht Van der Velde kâns de lêzers yn it tsjuster te hâlden oangeande it geheim dat Michel de âlde Pedro ûntfytmanje wol en oan it lêste ta bliuwt de lêzer yn spanning, oft Michel it ‘helje’ sil of net. De yntrige is handich en fakkundich yn elkoar set. Allinne foar myn fielen net alhiel ‘wetterticht’ en dêrtroch wolris wat opsetlik en konstruearre. By biten en brokken harket Michel de petearen ôf tusken Pedro en syn jongere maat Erneste, mar fan dy petearen komt de lêzer allinne dat te witten wat de skriuwer kwyt wol, en dat is minder as wat Michel wit. Der wurdt ek gjin rekken hâlden mei it feit dat de beide swalkers, dy't ticht by de pleats yn in boskhoale húsmanje, ek wolris mei elkoar prate sille as Michel harren nèt ôfharkje kin. Der is sa justjes tefolle tafallichheid yn it spul om alhiel te oertsjûgjen, al hat de skriuwer op slûchslimme wize besocht de gefolgen dêrfan wei te wurkjen.

En der stiet ek genôch posityfs foaroer. Ik neam alderearst it rake karakterbyld dat Van der Velde jout fan Michel - in reële figuer, gjin held, mar in besteand en werkenber type dat rûnom te finen is -, mar ek fan de oare persoanen, benammen de boer en syn frou, de oare feinten en arbeiders, it doarpsfolk dat him te bûten giet oan in mei gloede beskreaun doarpsfeest.

Ek technysk falt der yn dizze roman it ien en oar te priizgjen. It barren beslacht - en dat op himsels is al in krêfttoer - in tiidsbestek fan ien dei, mei dêr tuskentroch, goed dosearre yn 'e foarm fan flash-backs, de nedige ophelderingen út it ferline fan Michel. Dat de skriuwer dêrby in al te presize reportaazje út it Parizer nachtlibben mei striptease-juffers en al mijd hat, mei foar guon lêzers spitich wêze, it kin him ek as in bewiis fan selskennis ta eare strekke: hjir hiene grutte gefaren foar in him fertillen lein, en boppedat is it yn myn each in fertsjinste dizze dingen sûnder folle klam, sa nonsjalant-wei ôf te dwaan. Lykas hjir dien is.

Wat ik yn dit boek mis, is de persoanlike ynset. It probleem dêr't Michel mei tangele sit, nimt nearne in foarm oan dêr't men fan

[p. 103]

fielt dat de skriuwer der persoanlik oan partisipearret: der is wat tefolle distânsje.

Miskien hawwe wy hjir te krijen mei in foarm fan foarsichtichheid, it net boppe de macht gripe wollen of net te hege yntellektuele easken stelle wollen oan de lêzer, en dan mei it in fertsjinste hjitte. Mar it soe der ek op tsjutte kinne dat Rink van der Velde syn skriuwerskip noch tefolle behindere wurdt fan de ‘sjoernalist’, it gefaar dat yn Piter Terpstra syn lêste romans nochal op 'e loer leit: it gearstallen fan in knappe, mar ûnpersoanlike konstruksje, mear it wurk fan de harsens as fan de siele, mear driuwend op handichheid en rûtine as op ynwindige besieling en kreative oanstriid.

Dy persoanlike oanstriid mis ik yn dizze roman noch te folle. Mar it is in earsteling, en ien dy't in ûnthjit ynhâldt - in formule dy't yn 'e saak fan de Fryske letteren wolris mei minder rjocht en reden lansearre is. Joun, healwei tolven is in tige lêsbere roman, dy't krekt op 'e tiid komt, dy't past yn de kultuersituaasje fan hjoed de dei, dy't, oars sein, it Fryske lêzerspublyk hjirre en no net oerskat noch ûnderskat. Foaral dat lêste is in fertsjinste. Want in Fryske roman is, mear as hokker heechoppige lyryk ek, no ienris in set yn de strategy fan de Fryske saak. In died fan likegoed maatskiplike as artistike strekking.

[VV 14-11-62]