It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Proaza fan ien lang twa breed

G. Abma, De útfanhûzer. Roman. K.F.F.B.
nr. 62. Bolsert 1962.

In mear spontaan-emosjonele natuer as ik my neame mei, lykas myn kollega fan de Ljouwerter Krante, hat der gjin muoite mei hân fan de debútroman De útfanhûzer fan G. Abma gjin spoen hiel te litten. Mar doe't ik, sûnder it boek sels noch te kennen, de resinsje yn dat blêd lies, tocht ik: dàt moat spek foar myn bek wêze.

No earlik, yn mear as ien opsicht kin ik spitigernôch net oars as myn kollega meistimme. Boppe-al haw ik my de kop staf prakkesearre oer de fraach: wat sille dy sa stadichoan 15.000 leden fan de K.F.F.B. sizze, as se dit nuveraardich staal fan ‘kristlike’ ‘folks’ lektuer yn 'e hûs krije, betelje en trochwrakselje moatte? Yn in kristlike folksbibleteek ferwachtet men no ienkear kristlike folkslektuer (resp. -literatuer). De útfanhûzer is noch kristlik, noch ‘folks’. Fan in kristlik boadskip is neat oanwêzich. No mei dat om my hinnebruie. Mar sels fan in kristlike sfear, in kristlik miljeu is neat te finen. Der wurdt wol in bytsje op religieuze saken omeamele, en de haadpersoan komt hoeden-oan to de erkenning dat syn minniste-mem him yn dat stik in blinders bytsje meijûn hat, mar dat is dan ek alles.

Myn konklúzje moat twadderlei wêze: 1. Dat de liedende lju by de K.F.F.B. minder op it kristlik prinsipe út binne as wol op sake-

[p. 96]

dwaan (sûn begjinsel..., mar hokker wearde hat dan it grutsk epiteton ‘kristlik’ noch?). 2. Dat ek foar lju as Anne Wadman no sa stadichoan it paad sljochte is nei de tsientûzenen lêzers en de tûzenen oan royalty's dy't de K.F.F.B. biede kin. It lêste sil hjirûnder neier adstruearre wurde. Hoe dan ek, der is yn fjirtjin jier gâns feroare.

Foar de rest haw ik De útfanhûzer mei dûbelsinnige gefoelens lêzen. Posityf: hjir is in jonge skriuwer oan it wurd dy't wol ideeën hat, dy't wol fan it skriuwersambacht hâldt, dy't somtiden ferhipt aardige fynsten docht, dy't sa ferstânich is him net oan syn ûnderwerp te fertillen. De útfanhûzer is in ienfâldich opset ferhaal sûnder deaden of drama's, sûnder de wenstige stereotipe konflikten en situaasjes dêr't de Fryske (en benammen de K.F.F.B.-) roman it yn trochsneed fan hawwe moat. It is in stik libbensferhaal fan Selis Poutsma, dy't nei de H.B.S. ôfrûn te hawwen it Fryske doarp O. (Aldegea?) en syn mem en suster ferlit om in healoere fan hûs (yn Harps) in kantoarbaantsje by de houthannel Hankema en Soan oan te nimmen.

Hy komt dus as klaaiklute en knoffelhakke sûnder ûnderfiningen yn de ‘grutte’ stêd telâne, grôtfol ûnhandichheden en minderweardichheidsfielen, amper droech efter de earen, dreamerich, net sûnder, mar ek net mei al te fòlle ambysjes. En by moat him oanpasse oan de maatskiplike regels en oan de minne sinnen fan oare minsken, yn dit gefal benammen fan de prokuraasjehâlder Jacobi en it typ-famke Sara Pigot. Der bart einliks neat yn dit boek, al bart der tagelyk fan alles. Neatige dingen, dingen fan neat. Selis kriget op frjemde wize in freon, de Joadske seeman (letter studint yn 'e rjochten) Jochem Brettschneider, like iensum as hysels, mar de freonskip stekt net út. Tegearre reizgje se nei Selis syn mem yn it doarp O., en meitsje dêr in frjemde, oan 'e drank rekke doarpsdokter mei, dy't in nuvere operaasje útfiert op in man mei knobbels en pûsten oan it gesicht, dêr't de beide maten him by assistearje. In tige nijsgjirrich gefal foar de Medyske Tuchtrie, liket my ta.

Mei syn baas Jacobi kin Selis dus net sa bêst opsjitte, mar op dy syn frou wurdt er stante pede fereale, as er dêr in jûn te iten frege wurdt. Fansels hat it gjin doel om op in troude frou mei seis of sân bern fereale te wurden, en it bettert mei gauwens wer oer. De ‘grutte’ leafde (mar ‘grut’ is hjir wol in hiel grut wurd) fan Selis jildt it kantoarfamke Sara Pigot, dat ek wol wat foar him liket te fielen, mei wa't er in jûn nei de film slagget, mar dy't him as 't der op oankomt ôfstegeret om in reden dy't de lêzer nòch minder

[p. 97]

dúdlik wurdt as Selis Poutsma sels. Oan 'e ein fan it boek falt de libbens-debutant Selis dan, op in feestje fan it fiif man sterke kantoarpersoneel fan Hankema, yn 'e earms fan de net mear sa jonge juffer Sobiëski, de sekretaresse (en miskien ek noch wol wat méar) fan direkteur Hankema. Dizze juffer ûntfermet har sa'n bytsje oer de ûnhandige Selis en makket, meie wy oannimme, him ta de man dy't er wêze wol...

Dit ferhaal hat net folle om 'e hakken, en dochs hat it yn syn opsetlik kiezen foar in ûndramatysk barren, yn syn benaderjen fan it gewoane en alledeiske, wat meinimmends. It ‘hat wat’, soe ik sizze wolle, sûnder krekt úttsjutte te kinnen wàt it dan hat. Mar it ‘hat’ ek wat fan oare boeken. Hjir en dêr miende ik wat te bespeuren, tige út 'e fierte dan, fan Gerard van het Reve syn De avonden, benammen yn de beskriuwing fan de ferfeling en de lamliddichheid. Nei de toan die it my mear tinken oan it eigenaardich ferhaal fan J.W. Holsbergen: De handschoenen van het verraad.

Mar der is - en no wurdt it wat sneu en pynlik - noch in tredde boek, dêr't Abma syn debút it méaste fan weihat, nei ynhâld, strekking en toan, in boek dêr't it ek de tekoartkommings fan hat. Ik bedoel, as ik efkes op ûnpersoanlike wize persoanlik wêze mei, Anne Wadman syn Fioele en faem (1948). Ik doar net útmeitsje oft wy hjir te krijen hawwe mei bewuste of ûnbewuste beynfloeding of earder mei stom-tafallige gelikens en dus mei grutte geastlike besibbens. Mar dy't dizze beide romans neist elkoar leit, sil oant yn details op oerienkomsten de hân lizze. Ek yn Fioele en faem in ûnhandige en tizerige doarpsjonge dy't nei de grutte stêd slagget (Amsterdam), op in kantoar, dêr't er in freon fynt, in studint (Frans) en in baas dy't him yn 'e kantoarsaken paadwiis makket. Ek dêre húslike feestjes, kosthúsproblemen en iensumheidsgefoelens. Mar der is méar. Lykas Selis syn kantoartiid fan inkelde moannen yn 'e maitiid ferrint oer de skiif fan trije froulju, is dat ek it gefal by Jeen Offringa: it kantoarfamke Conny (mar justjes), de doktersdochter Anny (dy't him ôfstegeret, of leaver by wa't er himsels ûnmooglik makket) en as tredde de net mear sa jonge juffer Springer, syn kostfrou, dêr't er by wize fan ferrassing by yn 'e earms rekket en dy't him min of mear ta de man makket dy't er wêze wol, sij it op in oare manier as er ferwachte hie.

Yn de hiele ferhaal-konstellaasje is dus gâns oerienkomst, al is it by Wadman allegear wat mear laden en opskerpe en bart der yn syn boek mear (ek troch de rol fan de muzyk yn Jeen Offringa syn

[p. 98]

bestean). Beide boeken spylje ek yn de jierren tritich, foar de oarloch dus, al kloppet dat by Abma, as men him op hakken en teannen neigiet, net alhiel.

Mar ek op dy punten dêr't eartiids de krityk Wadman op oanfallen hat (foar in part wol mei rjocht): de sleauwe persoanlikheid fan de haadfiguer, de stadige en taaie gong fan it ferhaal, de geastlike lamliddichheid dêr't Offringa de wrâld mei besjocht, de faak wat oerspande psychologyske benadering fan de situaasjes (‘Hy betrape himsels der op, dat er’, ‘Hy krige oanstriid om’, ensafh.), it eamelsekkige en benammen it kôgjen en wjerkôgjen fan Jeen Offringa syn gedachte-spinsels, dat alles hat, sa't liket, Abma mei ham en gram oernommen. Der is in einleaze en faak berneftige tizerij fan foar en tsjin, al of net, ja of nee, in selsûndersiik sûnder ein, mar ek faak yn al te ûnnoazele dingen.

It hat moai wis Abma syn doel west om yn Selis in wrâldfrjemde doarpsjonge te skilderjen, ien dy't troch skea en skande wiis wurdt. Dy opset is nei myn betinken mar heal slagge. Want der is yn dyselde wrâldfrjemde sokses, dy't sa ûnnoazel en ûnhandich is, it iene mâl figuer nei it oare slacht, net genôch argeleasheid, der is yn him te folle oerbewustheid. Hy libbet net foar ús, hy is, sterker noch as syn foarfaar Jeen Offringa, allinnich in klobbe problemen en tizerijen.

Folle better is út 'e ferve kommen de figuer fan it famke Sara Pigot. En yn de tekening fan it roomse Jacobi-húshâlden is gâns fertsjinstliks. Lang net min hat de skriuwer de lytsminsklike ferhâldings op sa'n nearzich kantoarke yn in lyts stedsje tekene. In tige goed, spannend fragmint fynt men bygelyks, as Selis mei Sara op 'e argyfsouder fan it kantoar omsneupt.

Dêrfoaroer binne de petearen faak stiif, optocht en ûnecht, en binne der yn it ferhaal nochal wat tsjinstridichheden (de ambisjeuze Sara, dy't twa jier mulo hat, mar ‘gjin komma Ingels’ ken). De taal is hjir en dêr wat oerspand idiomatysk (ivich en altyd wer: ‘hy soe him der gjin tarring oer sette’) en ek lang net sûnder wryt of slyt (‘hy helle djip siken’).

De grutte fout lykwols fan dizze roman (dêr't ik om begryplike reden in swak foar skipe haw: men moat jins geastlike neiteam net ferskoppe!) is syn ferkearde ekonomy. Abma hat, wol ik leauwe, sa'n protte hast lichaamlike nocht oan it skriuwen hân, dat er net wer ophâlde koe. Dit is in ferhaal fan ien lang twa breed. Gjin detail, gjin gedachte, gjin móóglikheid op in gedachte sels, wurdt jin besparre. Ien bledside is nedich ear't de beide maten witte oft se te kuierjen sille of net. Fjouwer siden brûkt de skriuwer om Selis

[p. 99]

te ferpleatsen fan bûten it kantoargebou nei binnen ta. Bledsiden lang binne wijd oan ûnderstellings fan wat barre kind hie às, wylst wy al lang witte dat der hiel wat oars bard is: oerstallich efterneipraat dus. It boek sit fol deade herhellingen. Op side 178 wurdt bygelyks meidield, dat Selis graach in ynformaasje fan Jacobi hawwe wol. Mar: ‘Jacobi wie oer gjin strie te lûken. It waard him net en Selis krige der neat oer te hearren’: trije kear deselde meidieling yn oare wurden.

Dit boek hie ienfâldich de helte koarter wêze moatten. Ik beskôgje it dan ek as in soarte fan fingeroefening, dy't troch in defekt yn dizze foarm it ljocht sjen mocht. Foar my stiet fêst dat Abma by mear selskrityk en mear selsbeheining, by ferstâniger ekonomy (al it oerstallige skrasse, sjoch Holsbergen) en by in wat belangriker stoffe in Frysk romanskriuwer fan betsjutting wurde kin.

Underwilens bliuw ik mei twa fragen sitten: wêrom hawwe de K.F.F.B.-lju de skriuwer net ‘twongen’ om it boek yn te koartsjen en benammen te ferlossen fan dy healwize omslach oer nicht Poutsma yn foar- en neiskrift. Dat flauwe keunstke fan de romantyk kenne wy no wol. En machteleazer gejeuzel as dat foaropwurd haw ik sels yn it Frysk selden lêzen. En twad: wat moatte de lêzers fan de K.F.F.B., 15000 of mear man/frou sterk, mei dit boek?

Fioele en faem hiet destiids in ‘rotboek’ (B. Tuinstra) en helle yn fjirtjin jier mar 1200 lêzers (alteast keapers). De útfanhûzer is - earlik - minder belangryk, minder pikant, minder fan literêre kwaliteit, al sis ik it sels, - nochris: wat moat ús kristlik folksdiel dermei? Mar faaks litte se har ferrifelje troch dy fynynleine flaptekst, dy't dit boek nettsjinsteande alles èk noch in soarte fan kristlike seine meijout! No, fan my mei it.

[VV 29-8-62]