It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Literatuer op broaze skonken

Tydskrift Quatrebras. Redaksje: Marten
Brouwer, Jelle de Jong, Hessel Miedema,
Lambert Mulder en Josum Walstra.
7de en 8ste jiergong, 1961/62.

Yn 'e rûnten fan it ‘offisjele’ Fryske literêre tydskrift De Tsjerne, mar ek dêrbûten, freegje de lju har wolris ôf, o't dit no nedich is: in spesjaal tydskrift foar de jongerein neist ien foar alle leeftiden. Is mei-elkoar-oparbeidzjen yn ien blêd en oer ien front net better en ferstâniger, benammen saaklik besjoen? Wurde de krêften net fersplintere, de lêzers net op 'e doele brocht, skrilje de lju fan de bûtenwacht net tebek fan soks?

Foaral yn Fryslân mei syn smel kultureel front en syn beheinde mooglikheden, mei syn lytse rige fan trouwe oanhingers dy't elkoar meastentiids ek noch persoanlik kenne, moast dochs in ienheid mooglik wêze? In sterke, ûnoantaastbere, fan it offisium stipe posysje yn ien geef allround tydskrift?

It klinkt allegear wakkere moai, en dochs leau ik dat in ienheidstydskrift, sels yn de Fryske kultuersituaasje, net goed mooglik, net goed en foar in sûne dynamyk deadzjend wêze soe. Foar de lêzers wie it faaks wol maklik en noflik: alles yn ien omkaft, ien bân, yn ien kear girearje en klear, útsykje wat yn 'e ynhâld fan jins gading is. Mar in tydskrift is der net allinne, faaks net alderearst foar de lêzers, it is der likegoed en net minder foar de skriuwers. It is harren platform, harren toaniel, harren einichste ferantwurding faaks. Ik bin der wis fan, dat jongereingroepen har better ûntjaan sille en ta better prestaasjes komme, wannear't se, mei hoefolle lek en brek ek, op harsels, frij en ûnôfhinklik har paad sykje, as bywannear't se it dogge yn meiwurking mei (mar dat betsjut faak ek: yn ûnderskikking en ûnderwurpenens oàn) de âlder-

[p. 92]

ein, dy't no ienkear de wysheid, de takt en de ûnderfining hat dêr't de jongerein net sa'n soad mear om jout.

De Tsjerne hat al jierren lang syn kolommen foar de jongerein iepensteld, jongeren as redakteur hân, guon jongeren wurkje te hea en te gers ek mei, mar as striidbere groep kinne se dêr net terjochte, se passe dêr net. As groep bliuwe se Quatrebras trou, dat no, yn syn achtste jiergong kommende, ûnder in frij homogene en stabile redaksje, wolris efkes ûnder de loep nommen wurde mei.

It falt foar de âlderen - en dêr moat ik my ta myn spyt en berêsting ta rekkenje - net ta in oardiel oer it wurk fan de jongerein út te sprekken. En hjir leit in djippere reden wêrom't it mei elkoar oparbeidzjen fan de beide groepen prinsipieel net goed mooglik liket. Ik leau wat Langer wat mear (en ik moat it Harry Mulisch meistimme, al betsjut it myn eigen deafûnis as skriuwer), dat der yn libbensfielen en libbensbelibjen, dêr't ik sa'n ûnfoech wurd om sis, in ûneinich djippe kleau leit tusken dyjingen dy't har foarming opdien hawwe foar de lêste wrâldoarloch en dyjingen dy't neitiid foarme binne. Ik leau dat de jierren tusken ús 12de en l8de jier beskiedend binne foar it belibjen fan de dingen fan letter. It begryp fan wjerskanten is in hast ûnmooglike saak wurden. Wylst de âlderein, mei of sûnder yllúzjes, soms hast krampeftich (mar by kin net oars) fêsthâldt oan de yllúzje fan it âlde wrâldbyld, behearske fan oarder en regel, fan reedlik tinken en logyske konstruksje, technyk akseptearjend as in skyld dat it gehiel dekke moat, hat, as ik goed sjoch en it tige skerp stel, de jongerein - alteast dy jongerein dy't him foarhoede fielt of min of mear bewust de kant fan it artistyk belibjen fan de wrâld oerhinget - him in oàre yllúzje skepen.

De yllúzje fan de sinleasheid en fan it absurde; de ôfkear fan oarder en regel; it nearne oan bûn wêzen; de sucht nei in nij wrâldbyld. Mei in maatskiplik minimum, in hast magyske mienskipsbân sûnder grûnwetten, kêsten en foarskriften, wol de jongerein yn dy keunst in nij wrâldbyld opbouwe, dêr't syn eigen eigenaardichheden (muzyk, klaaiing, moade, wurdgebrûk) de symboalen fan binne.

It ûntbrekt yn dat nije wrâldbyld net oan minsklike solidariteit (de striid tsjin de a-bom is der in wankel, mar begryplik teken fan), mar it is net dy fan de fakbeweging, de politike partij, de hechte organisaasje en de lieding-fan-boppen-ôf. Dizze minsklike solidariteit is dizeniger, rêst op in oare, losser basis, is in universeel, mar net as sadanich kenber idealisme.

[p. 93]

Dy keunst is wat ik neame wol: keunst op broaze skonken. In keunst dy't yn har wankelens, mar ek yn har libbensdoar, har beminlike brutalens, wat mien hat mei de broaze fammeskonkjes ûnder de petticoatrokjes, dêr't it fammeguod tusken tolve en tweintich him sa útdaagjend en heal-erotysk op fuortbeweecht. Yn dy noch wat foarmleas-erotyske skonkjes soe ik suver it symboal fan in nije keunst sjen wolle. It fluïdum fan dy keunst is wer te kennen oan de hiele libbenssfear fan dit jonge folkje, dit jonge minsketype, dat strjitten, pleinen, kampearterreinen, espressobars en dûnstinten befolket en him fan it nije wrâldbyld amper bewust is, it lykwols yn 'e eachopslach en it gebeart meidragend.

De symbolyk fan dit nije wrâldbyld treft men ek oan yn it wurk fan de jonge Fryske dichters dy't har yn Quatrebras ferienigje, al hawwe se it tsieners-tydrek al efter har litten. It sterkst fûn ik it de lêste tiid werom net yn de poëzy, mar yn it proaza fan de Ljouwerter Hessel Miedema. Ferhalen kin men se amper neame, earder sketsen, útwurke pinsielstreken dy't by al har koel-technysk benaderjen fan it nije libbensgefoel dochs in beskate libbenswaarmte útstrielje.

Dy't meifiele wol wat ik bedoel, moat as yntroduksje benammen dat iene stik fan him lêze, bea (jiergong 7, nûmer 4), dat ek noch it sterkst it ferhaal-karakter bewarret. It is it ferhaal fan in jonge en in faam (dit soarte skriuwers sprekt leaver fan in ‘famke’: lytse gefoelstrilling yn har sabeare ûnoandwaanlikheid), dy't in erotysk kleurde kuier meitsje en dêrby in stik of fjouwer bromlummels op harren paad fine, âlde kafee-maten fan sines, dy't op sleau-slûchslimme wize harren erotysk tegearre-wêzen bedriigje, ja dy't lykje him it famke ûntnaderje te sillen om der sels harren grutte kloeren oan te slaan. De jonge rekket ynwindich yn panyk, de eangst beset him, mar by ergert him tagelyk dat er sels mei in wanhoopsdied fan skoppen en traapjen en nekke-brekken tsjin dy oermacht fan geweldige bromlichems neat útrjochtsje kin. De kjirls besykje de faam by him wei te krijen. Mar ynienen, as de spanning op it hichtepunt is, raast ien fan de nozems: ‘ê, lit se ferrekke, kom mei jonges . Hy trape syn brommer oan (crême mei ljochtblau) en ried fuort. De oaren folgen, de reade ek. Deade lullen! flibe de bleke út 'e fierte.’

Bea en Jehannes sette har kuier fuort en de lêzer mei him ôffreegje wat der no einliks fan dy ‘bedriging’ oan west hat.

Dy't dit ferhaal ris leit njonken de produkten dêr't de beoarderers fan it Rely-erfskip de wrâld mei miene te ferrykjen (Mantgumer mjitte), sjocht net allinne in folslein ferskil yn sfear en

[p. 94]

ferteltechnyk (direkt, lichaamlik belibjen, spanning yn it ynwindige, ienfâld fan sinbou), mar ek in grut ferskil yn kwaliteit.

Minder ‘ferhaal’-achtich, mar oan 'e oare kant fersterke troch in twingend en suggestyf eksposee fan it nije wrâldbyld yn takomstperspektyf, jout Miedema syn stik De stêd, in lêste oardiel (8ste jiergong, nûmer 1) net minder útdrukking oan syn bysûnder talint, likegoed in masterstik dat om my, oer de skym fan Rely hinne, in Gysbert Japikspriis hawwe mocht.

It liket my ta dat Miedema sa stadichoan in synteze berikt hat tusken in akseptabele ferhaaltechnyk en syn eksperimintisme. Syn Frysk koe gâns better, mar sels dêryn, woe'k hawwe, libbet earne it broaze fan dy nylonskonkjes.

Steven de Jong, dy't as folling fan it twadde nûmer fan jiergong 7 in ‘eksperiminteel toanielstik’ bydroegen hat ûnder de titel as it eilân omkeart, is sa fier noch net. Der komme knappe fynsten en effekten yn foar (bygelyks dat fan persoanen dy't oer harsels yn de tredde persoan prate en dus tagelyk har eigen fertellers binne), mar de symbolyk is my net earlik twingend en konkreet genôch en yn 'e opbou sitte swakke steeën. Lykwols soe men hoopje dat sa'n stik ris, mei muzyk en keunst en fleanwurk en al, op eksperimintele wize opfierd wurde koe. Wurk oan 'e winkel foar Fryske studinten.

Ek yn in oar opsicht komt Quatrebras nei gâns sykjen en taasten ta in soarte fan ienheid: dy tusken de literêre tekst en de typografyske en grafyske omballingen, dêr't iju as Josum Walstra, Hessel Miedema en Jerre Hakse foar riede, mei oanwinnend sukses, as je 't my freegje.

In trúk dy't it as blêdfolling tusken en om Miedema syn ferhaal de stêd tige goed docht, is it troch it ferhaal struien fan útroppen, sinnen, wurden, reklameteksten yn fjouwer, fiif talen, knipt út magazines en printsjekranten en krekt foar dit yn Quatrebras brûkt printprosedee tige geskikt, al moat soks ek wer net te fier dreaun wurde.

It is my ek net altyd dúdlik wêrom't tusken de gewoane Quatrebras-siden sa faak siden út âlde boeken, ensyklopedyen, wurdboeken, Ingelske romans ensafh. ynfoege wurde. Hâlde dy Quatrebras-jonges sa fan knippen en plakken? Is it om de meagerte oan ynspirearre bledsiden wei te slûkjen? Net nedich, tinkt my, en it ferliest ek al te maklik syn effekt fan ûnferwachtsheid.

[p. 95]

Quatrebras is in blêd mei in eigen lûd en in eigen gesicht. It fertsjinnet méar as de swijende negaasje fan de Tsjerne-lju, it offisium en it Fryske folk. It is sa stadichoan in folwoeksen teenager wurden, as jo begripe hoe't ik dat bedoel. It is, yn de Fryske ferhâldingen, it herkenningsteken foar in wrâldbyld en in libbensfielen dat wy mooglik net sa graach lije meie, mar dat wy as realiteit te erkennen hawwe. Dizze jonges fan Quatrebras dògge wat, al sille in soad lju harren dwaan sinleas fine (en dàt is dan harren sin, sille wy mar sizze). En se dogge dat mei ynmoed en sûnder ryksof hokker subsydzje. It klinkt oars as de brûnzen klokken fan Tamminga, Schurer en Folkertsma. It beart faak as skuorde klokken. Mar it beart. En it klinkt. En it giet. It stiet net stil.

[VV 22-8-62]