It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

[p. 83]

De martelgong fan ‘Sleauwe Kobe’

Ypk fan der Fear, Ek in minske. Roman.
De Fryske Bibl. Drachten 1961.

Al lêzend en my ferdjipjend yn de fjirde grutte roman fan Ypk fan der Fear, haw ik my aloan ôffrege, wat der winliken mei har skriuwerskip oan 'e hân is. Oan skriuwdrift en ynspirative krêft mankearret it har nea, en ek de langst nei it grutte is yn dizze jongste roman wol te fernimmen, sij it dat se har dingen diskear docht yn koarter bestek as wenst wie (195 bledsiden). Mar earne is der yn har skriuwerskip wat skeef rûn. Se makket as skriuwster wat langer wat mear de yndruk fan ien dy't hieltyd troch op 'e teannen rint en net mear yn steat is ta in gewoane, natuerlike gong. Se hat wat fan de notaris yn Ek in minske, dy't typearre wurdt troch syn ‘eigenaardige hakke-teangong’, fan de skriuwster ferklearre út in oanwenst om ‘syn sljocht komôf mei oer te heveljen’. Men soe yn analogy sizze kinne, dat Ypk fan der Fear har literêre hakketeangong te ferklearjen is as in oanwenst om it sljocht komôf fan gewoan Frysk proaza te boppen te kommen.

Hoe dan ek, der is yn har skriuwprosedee linkendewei in stik ûnnatuer, in stik ûnechtheid, in stik kokettery mei it yntellektualisme kommen, dat ik (persoanlik, moat ik der foar alle dúdlikheid by sizze) net lije mei en net daaie kin. Mar de tsjinsin dy't dit boek yn my wekkerropt sit net allinne yn it stylmaniërisme, al uteret him dêr wol op 'en konkreetsten in selsbehaachlik soarte fan superliterêrderichheid, dy't om my ek wol snobisme neamd wurde kin. Ik tink oan bylden as: ‘mei radar fan eangst ljochte ik myn beheinde kimen ôf’, of dat oer immen dy't ‘it gebyt fan syn Frysk komôf tusken de tosken krigen hie.’

Mar it hiele ferhaal fan Ek in minske driuwt op ûnnatuer, op in soarte fan forsearre romantysk psychologisme. Yn dit boek komme gjin gewoane minsken mear foar. De skriuwster siket it yn it útskriptige, it syklike, it demoanyske (of wat dêr foar gean moat), yn geastessykten, sadisme, selskwelling en wat der mar mear foar perversiteiten te finen binne. De minske is hjir ferwurden ta in mûnster, in beskimmele wêzen dat wraak nimt, dat der allegeduerigen op út is oarmans en eigen siele en libben te teheisterjen en te fernielen. Dizze minsken begnuve, bestrune, bespionearje, narje, peste en bedonderje elkoar oan alle kanten. Sa besjoen is dit yn de letterlike sin fan it wurd in ûnminsklik boek.

[p. 84]

Dat op himsels no wol ik net feroardielje. Ommers: de gewoane, normale trochsneedminske is foar in skriuwer mar al te faak ûnbelangryk, ferfelend, ûnattraktyf. En de poarsje demony is yn it minskebestean fakentiden grutter as it oan 'e oerflakte liket. Mar in demoanyske skôging op it libben sil boppe-al fisy hawwe moatte, en it is nei myn betinken de skriuwster net slagge en meitsje sok in ferdoarnens oannimlik troch in eftergrûn fan fisy. Se docht it tefolle per manierke, neffens resept en program. Se hat gjin kâns sjoen al dy ôfwikingen en tipelsinnichheden sielkundich rjocht te dwaan en sa in grut stik libben te skeppen. De glâns fan echtens ûntbrekt deroan, it bliuwt in oanrin, in konsepsje, in soarte fan technysk stramyn, dat oeral swakke steden fertoant.

Dizze minsken binne net fan fleis en bloed, der ûntstiet ûnder skriuwsters hastige hannen in net mear benei te kommen gribus fan detaillistyske gefoelens, opstigings en oertinkings en tsjinstellings binnen it koartste bestek. Op ien bledside wikselje de gefoelens oanienwei fan it iene uterste nei it oare. Men moat bygelyks de bledsiden 87/88 en 151 ris mei sin bestudearje.

Begryp my goed, ik haw gjin beswier tsjin it beskriuwen fan perversiteiten as sadanich. Mar se moatte dochs altyd de suggestje fan wierhaftigens hawwe - òf se moatte har plak fine yn in mytologyskbarbaarske wrâld, dy't syn wearde en syn betsjutting yn himsels fynt, in eigenskepen skriuwerswrâld fol demony en ferskrikking.

Gjinien fan beiden is hjir it gefal, en Ek in minske bliuwt op healwei stykjen tusken twa skôgingen, tusken realiteit en suvere ûnwurklikheid.

Twa problemen hawwe Ypk fan der Fear yn dit boek dwaande hâlden, of miskien trije. Alderearst is dêr it libbensferhaal fan Kobe, de faam fan heal-aadlik komôf, dy't in útsûnderingsposysje ynnimt yn de minskewrâld, meidat se (it wurdt pas oan 'e ein mei safolle wurden sein, mar de lêzer rûkt it at milen fier oankommen en it is dus gjin ferrassing, lit stean in ferklearring) in bochel hat.

Al yn myn foarige skôging oer Ypk fan der Fear haw ik my ôffrege wêrom't yn har boeken sa faak miswoeksen froulju foarkomme. Is it in soarte fan idée fixe? Yn dit boek dan hat se sa'n frou ta haadpersoan makke, ta ik-figuer sels, en dêrby in eksposee jûn fan alle fernederingen, alle ellinde en geastlike miswoeksenens dy't mei soks anneks binne of wêze kinne.

Mar dizze Kobe (har epiteton ‘sleau’ bliuwt in tsjuster gefal, want as Kobe ien ding nèt is, dan is it ‘sleau’) is ‘ek in minske’ en wol in frou, en oan 'e ein, as se neffens myn berekkening al aardich nei de fyftich rint, ferwachtet se in bern en hopet se dêr it skaai fan it âlde Slot mei fuort te setten.

[p. 85]

In gegeven as ditte soe maklik yn it sentimintele ferfalle kinne. De martelgang van Kromme Lindert fan A.M. de Jong wie dêr net frij fan. Ut eangst foar sentimint, wo'k leauwe, hat de skriuwster dizze miswoeksen ik-figuer in slûchslim en divelsk yntellekt meijûn, dat slimme ûnnatuerlik oandocht. De leafde dy't dit frouminske hat foar de Dútske ofsier ‘menhear Peter’ (in fiere sibbe fan har, dy't yn 'e oarlochstiid yn it doarp ynkertierd wurdt en dy't him tige ta de slothearsdochter Lyntsje oanlutsen fielt) kin ik mei de bêste wil net yn leauwe. De figuer Peter, al wurdt er as in moaie man ôfskildere, is dêrfoar te skimich bleaun, lykas gâns manljusfigueren by Ypk fan der Fear. En de leafdesgefoelens fan Kobe sels, hoe sterk erotysk ek, nimme nearne in konkreet stal oan. Wêrom, freegje ik my ôf, doar de skriuwster hjir de konsekwinsjes net oan troch de ferhâlding Kobe-Peter ienfâldich yn it seksuele flak te lûken? De oplossing fan dit nuvere trijehoeksgedoch tusken Peter, Lyntsje en Kobe: Peter is al troud (alhoewol net gelokkich), seit my neat. Soe in Dútsk ofsier yn oarlochstiid wier sa keken west hawwe dat er it om syn (ûngelokkich) houlik by in stiif oankrûpke en in tút-op-'twang bliuwe liet?

It twadde probleem, dat noch minder út de ferve kommen is, is dat fan de ‘wite dea’. Op it Slot fan it doarp binne yn 't ferline mear as ienkear lju, foaral froulju, stoarn oan t.b.c. Jonker Sjoerd, de heit fan Lyntsje, wol syn dochter dêrfoar hoedzje en besiket har op allerhande nuvere wizen te hurdzjen. Wierskynlik is dat ek de reden dat er op in houlik mei de tsien jier nei de oarloch om ûndúdlike reden weromkommen menhear Peter tsjin is. Hoe dan ek, Lyntsje, stadichoan ta waansin ferfallen (as wy Kobe goed begripe), stjert lykwols oan de freeslike sykte, yn in tiid (nei 1955) doe't dêr oars wol wat oan te dwaan west hie.

Peter ferdwynt en frjemd genôch komt it dan noch ta in houlik tusken Kobe en de jonker Sjoerd, dy't al oer de santich is, in beroerte hân hat en fan wa't Kobe oars jierren lang in fysike ôfkear hân hie (syn kideljende snor, in motyf út in earder boek fan Ypk fan der Fear). In houlik mei it boppeneamd gefolch.

Der is noch in tredde sintraal motyf: de ferhâlding tusken de Slotbewenners en de doarpslju, en alles wat dêrmei anneks is (Kobe is in ferbiningstried: dan is se wer op it Slot, dàn heart se wer ta it doarp). Hjir nimt de skriuwster in histoaryske oanrin fan de Frânske tiid ôf, dy't wis wol suggestive mominten befettet, mar dy't mei de rest fan it ferhaal yn in te ferwidere ferbân stiet, en dy't

[p. 86]

boppedat slim nei te kommen is (de stambeam fan it ‘Titema-Laach’ efter yn it boek is lang net oerstallich, al kloppet er net oeral mei it ferhaal). Fan de eigenlike doarpslju komme mar inkelden nei foaren: de ferriederlike notaris Geartsma en syn rabjende en sneupende oarehelte, en in bakker dy't der orakuleuze taal útslacht. Fierder is dat doarp in keakeljend, keppeljend, sneins kuierjend en loerend kollektyf, dat by de befrijing de ‘poepehoer’ Kobe mishannelet en gjin minsklike trekken fertoant. Sels as men oannimt dat dit doarp troch de bril fan Kobe sjoen wurdt, dan noch kin men der net yn leauwe.

Ek in minske hat sûnder mis knappe passaazjes en meinimmende einen. Somlike bledsiden spat de suggestive skriuwdrift fan Ypk fan der Fear ôf. Mar as gehiel mist dit ferhaal kompositoarysk en psychologysk it bestek dêr't it sa'n ferlet fan hat. Der is gjin evenredichheid fan spanning en ûntspanning. Yn guon stikken is in sterke sfearskildering, rûch, yn skerpe halen. De bêste bledsiden fynt men yn it middenstik, de mislearre trijehoeksfrijerij fan Lyntsje, Kobe en Peter.

Letter sakket it ferhaal by riten wer gefaarlik ôf nei de draak, it melodrama, om in slot te finen dat ûnwier oandocht. De ‘minsklike’ Kobe dy't ús hjir oanpraat wurdt, is yn striid mei de wrede, wraaksuchtige Kobe dy't ús (nei har houlik!) it ferhaal fan har libben fertelt. Mar al te faak, ek yn de as ‘flitsend’ bedoelde petearen, ûntaardet it ferhaal yn yntellektueel orakelspul. De minsken sizze dan gjin dingen mear, mar litte se har ûntfalle (mei of sûnder opsetsin), de dingen ûntkomme har, it is derút foar't se der erch yn hawwe en sa giet dat mar troch. Yn sa'n styl past ek in al te oerfloedich en gauris ferkeard gebrûk fan it wurd ‘hommels’.

Lykas der gâns hapert oan it Frysk idioom fan de skriuwster, sa ek oan har ûnthâld. Wat it lêste oanbelanget: neffens bledside 86 skille Kobe en Lyntsje fiif jier, neffens side 61 tolve jier. Op bledside 104 hat Kobe it oer har ‘grutte fuotten’, op side 138 konstatearret se dat se sokke ‘útsûnderlik lytse’ hat. Op side 122 stiet: ‘Wy praten nea oer itjinge, dat bard wie,’ mar noch gjin side fierder docht bliken dat der wòl oer praat waard (‘Lyntsje frege my op it ferfeelsume omt ôf, oft it net oars kinnen hie’). En sa is der wol mear dêr't men fan fielt of fermoedet, dat it net kloppet, en dêr't de skriuwster mei har eigen skriuwdrift op 'e rin rekke is.

Wat de idiomatyske bokkesprongen oanbelanget sinjalearre ik (it is in lytse blomlêzing): ‘nettsjinsteande’ as bywurd yn pleats fan

[p. 87]

as foarsetsel (‘En dochs nettsjinsteande!’), it yrritearjend iderkear wer brûken fan in wurd as ‘earmelytse’, dat alteast mei myn wurdboeken lang net strykt, it net minder hinderlik brûken fan ‘hielendal’ yn in betsjutting dy't it yn it hjoeddeiske moade-Hollâns hat, dêr't it stiet foar ‘trouwens’, foar Dútsk ‘überhaupt’ en foar Frysk ‘nammers’ (b.g.: ‘Wat wist ik hielendal fan menhear Peter syn dwaan en litten’).

De romp fan in mole ‘skeanbillet’ oer in stik greide, de lju binne ‘bûten siken’ yn pleats fan ‘efter de siken’ of de ‘pûst’, en ‘útwije’ stiet foar it Hollânsk ‘uitweiden’. In tinkfout soe men sykje wolle efter in nuvere sin as dizze: ‘De sútrige roazeknopkes njonken myn paad lâns liken wol ien foar ien foarby te krûpen sa hurd woe ik.’

Ypk fan der Fear har jongste roman is en bliuwt in nijsgjirrich produkt. Mar mear as psychologysk objekt foar instúdzje oer it skriuwerskip dan as literêr keunstwurk. It hat wat gedrochtliks oer him en der leit foar myn fielen in flues fan perversy oerhinne. In boek dat, nettsjinsteande it talint fan dizze skriuwster (dy't heech boppe desljochte folksskriuwerij úttaast), by my net folle oars as wjeraksel oproppe kin. Net sasear iens om wàt der beskreaun wurdt as wol om hoe't it beskreaun wurdt. It docht my ûngesûn oan.

[VV 29-12-61]