It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

[p. 79]

Balans fan jeugd en jeld

G. Mulder, Romten en paed. Roman.
Drachten 1961.

G. Mulder syn jongste roman Romten en paed twingt de kritikus ta in nivo dêr't er yn Fryslân spitigernôch net al te faak op operearje mei. Om yn 'e styl fan modern-Fryske romantiteljouwing te bliuwen: hy krûpt diskear ris net yn 'e ûnderwâl of yn 'e dyksberm om, mar beweecht him rojaalwei op 'e hurde dyk fan fakkundichheid en kwaliteit. Dat is al in lokwinsk wurdich. En ik sis grif net tefolle, as ik dizze Fryske roman sa net as it libbenswurk fan de skriuwer beskôgje, dan dochs wol as de ripe wjerslach fan wat in libben fan ûnderfining en minsklik wjerfarren yn him ta wêzen brocht hat.

Romten en paed (de titel mei ik net rjocht lije: it padet yn 'e Fryske lettertún langer wat al te folle) is in boek fan de ripere jierren, in boek dêr't mei in glimk fan wiisheid en in meinimmend gefoel foar humor distânsje yn nommen is fan de nearens en benyptens dy't mar al te faak yn it libben, mar noch folle sterker yn de Fryske romankeunst it rojaal sykheljen ûnmooglik meitsje.

Mulder hat romte makke, net it minst yn it wat muffe dilettantefermidden dat se ús kristlik-Fryske literatuer plichtsje te neamen. Hy hat dat dien mei syn fakmanskip, syn fertellerskip, syn minskekennis, syn kristlike oertsjûging. En hy hat dat net dien troch mei it Frysk fermidden alhiel en folslein te brekken. Mei behâld fan inkelde lyts-fryske motiven (in doarpsskoalmaster, de hinnehâlderij, it libben fan in ienfâldige folksfrou, de naaister dy't net folle fan it libben sjoen hat en as earsum, mar net al te heech geastlik libjend widdo yn har boeltsje húsmannet) hat er dochs besocht - en dat is him in stikhinne slagge - sels yn dit lytse, behyplike skroarsbestean romte te skeppen.

It ferhaal fan Romten en paed is net it sterkste en einliks ek net iens fan it oarspronklikste. Boukje Neisimmer (Mulder kiest de nammen symboalysk), widdo en skroar fan in goede fjirtich, wurdt ferûntrêste troch de oanwêzichheid fan har nije buorman, in goede sechstiger, kwyk foar syn jierren, sportyf, redenryk, keunst- en hinne-leafhabber en in man fol ferrassingen en geheimen. Reimer de Hjerst is in man dy't yn syn libben de romte al skepen hat dêr't Boukje winliken nea fan dreamd of sels mar oan tocht hat, mar dy't er troch syn persoanlikheid op har oer wit te dragen.

[p. 80]

Under syn ynfloed en benammen troch it libbensferhaal dat Reimer de Hjerst har by biten en brokken fertelt, geane ek foar de widdofrou hoarizonten iepen, sa dat it har mooglik wurdt om troch de nij-wûne romten it paad te finen nei in died dy't har út it isolemint weihellet, dy't har in nij gelok bringe sil, sis mar. Oars as party lêzers mooglik healwei it boek ferwachtsje sille: it wurdt net in lette leafde tusken Boukje en Reimer dy't it boek de fersoening jout. Hat de skriuwer dat te guodkeap achte? Of net ferrassend genôch?

Hoe dan ek, de reden wêróm't Reimer har as de kniper op 'e skine komt ‘frijlit’, him fan har of har fan him ôfmakket (syn tiid is foarby, sij hat rjocht op in ‘jonger’ lok, de feearts hat har méar nedich as hy) oertsjûget my net sa bot. Earlik sein liket Reimer syn redenearring, syn edelmoedichheid in soad op ‘sels-kwelling’ en op in falske etyk. As in man sokke dingen seit, is it him yn 'e regel gjin tinken, en wêrom soe Reimer de Hjerst in útsûndering wêze? Op 'en bêsten kin men sizze dat Reimer himsels èn Boukje mar wat wysmakket.

Wat it dan ek wêze mei, Boukje, oars lang net fij en net frij fan de hupse buorman, lit de earen hingje nei de wat stúmske, ûnhandige en dúdlik om in frou ferlegene feearts. Se wifket noch al in skoft, mar ûntdekt op 't lêst (it hat likefolle fan in fynst as fan in needsprong!), dat se yn de wrâld fan Reimer en syn nuversoartige famylje dochs net aardzje kinne sil, en sa rint har paad troch de romte nei de bistedokter, dy't yn it sikehús op har leit te wachtsjen.

It befrediget my net allegearre. Romten en paed ferriedt hjir en dêr wat fan konstruksje, wat keunstmjittichheid. En dat wat ryklik slim konstruktive fynt men benammen yn it libbensferhaal fan Reimer de Hjerst, dat behalve ynformaasje oan Boukje' adres ek foar him de balâns fan syn libben is of wêze moat. Der is tusken dizze beide gegevens (de ferhâlding Reimer-Boukje en it jeugdferhaal fan Reimer), al hoe knap dy suver romantechnysk mei elkoar ferweefd binne, in beskate diskrepânsje, in romte - ek yn tiid fan mear as fjirtich jier dy't tusken beide ferhalen leit, in romte dy't net goed opfold wurdt. Wy ferlieze Reimer út it sicht as er sa'n tweintich jier is en wy fine him werom as er him, pensjoenearre polysjeman, yn it doarp fan Boukje nei wenjen set. Oer dy goed fjirtich jier tuskenromte yn syn libben tripket it boek justjes te licht hinne, en dat jout ús net de absolute wissichheid dat wy mei ien en deselde persoan te krijen hawwe.

[p. 81]

Dêr komt by, dat it ferhaal yn ûnderskate opsichten ûnwierskynlikheden fertoant. Ferhaaltechnysk is der bygelyks dit, dat Reimer de Hjerst Boukje gâns dingen fertelt as hied er der sels by west, dingen dêr't er lykwols ûnmooglik by wêze kind hat. No kin men sizze: hy lit syn fantasij wurkje. Mar kyndat hie dan hjir of dêr earne út bliken dwaan moatten.

Ek de libbensskiednis fan Reimer syn âlden is my ûnwêzenlik genôch om alhiel te befredigjen. Syn mem is de bûtenechtlike dochter fan in dominy (letter professor) en in tsjinstfaam (toemar..., en it bliuwt ferhoalen ek noch, yn dat froede Gasterlân fan 75 jier lyn!). Reimer sels is boppedat de soan fan dy oerwûne mem en in seeman dy't noait mei har troud is, dus eins is hysels ek in oerwinneling. Wis, der barre yn it libben nuvere dingen, Mulder seit it sels ek earne, méar nuvere dingen as yn romans... Mar dit is in roman, miskien justjes te dúdlik in roman...

Unwierskynlik is ek, dat de jonge Reimer, sûnder it te witten fereale op syn eigen muoike (jongere healsuster fan syn mem, út in wettich houlik fan de heit-dominy), fan nimmen ynljochte wurdt oer dy frjemde situaasje, net fan de faam yn kwestje, ek net fan de gelearde mem, dy't noch doktor yn 'e skiednis wurdt. Unwierskynlik en àl te tafallich is ek, dat oan 'e ein de skoalmaster fan it doarp dêr't Reimer him nei wenjen set hat, mei wa't er tige befreone is, nimmen oars blykt te wêzen as syn eigen (heal)broer. Men freget jin ôf: wist Reimer dan dy skoalmaster syn namme net? It bringt jin op 'e ûntdekking dat yn dit boek, behalve de beide haadpersoanen mei har symboalyske nammen, nimmen in ‘fan’ hat. Boppe-al ûnwierskynlik is, dat Reimer syn jonge omke Johannes, mei wa't er as jongfeint in soad op en út giet en dy't at jong op 'e ferkearde wei en sels yn 'e finzenis rekket, lykwols talitten wurdt ta it korps fan de resjerzje! Ik hie altyd tocht dat dêr op syn minst in blanko strafregister foar nedich wie.

Beswieren binne der wol mear. Ik wol wol tajaan, dat ik sels by twadde lêzing noch lijen hie om de à la Ypk fan der Fear sa betiisde famyljeferhâldings yn it each te hâlden. Sûnder help fan in eigenmakke stambeamke woe it net slagje. Psychologysk wit ik fierder gjin wei mei de figuer fan it famke Cor de Rijcke, de betsjoenend moaie liedster fan in frijwat ûndúdlik slûkerskomplot, dat har libben betteret, ek troch in houlik mei de sloppe en wifsinnige Johannes, en har heil siket yn 'e muzyk. De muzyk dêr't, men fielt it mei de klompen oan, skriuwer Mulder net it aldermeaste bestek op hat.

[p. 82]

Ek histoarysk sit der yn it boek wat skeef. It ferhaal hat gjin eftergrûn. Reimer syn libbensferhaal dat, as ik goed rekkenje, foar in grut part yn 'e earste wrâldoarloch spilet, rekket nearne oan sokke eftergrûnproblemen. En sa steapelet it iene beswier him op it oare, en men kin se swier jilde litte.

Mar it eigenaardige is, dat party fan dy beswieren de alluere en de toan fan it ferhaal amper of net oantaaste. De meinimmende, libbene, echte ferteltrant fan Mulder makket dat men al dy dingen, nei se ienkear fêststeld te hawwen, dochs ek wer falle lit. Want yn wêzen is dit boek, mei ûnwierskynlikheden en al, mei syn keunstmjittichheid en syn nochal twivelige oplossing oan 'e ein, dochs it wurk fan in ras-skriuwer, fan in yngreven persoanlikheid, en is it fan dy persoanlikheid om sa te sizzen trochljochte.

Tagelyk is it de balâns fan in minskelibben: de balâns fan 'e jeugd (de ûnwissens, it sykjen en taasten yn 'e romte, de komplisearre gefoelens foar de neiste, foar de famylje, foar de lju dy't it libben op jins paad bringt) èn de balâns fan de jeld: in foarm fan lok yn religy en omgong mei de meiminske, in bestean fan bliermoedich oanfurdigjen fan ferlerne kânsen en like bliermoedich genietsjen fan wat noch oerbleaun is.

In balâns dy't - sa soe men it mei it each op al dy ûnwierskynlikheden sizze kinne - jenseits de wurklikheid leit, earne hast yn 'e omkriten fan it mearke, en dy't dus om dy wurklikheid sels net sa folle mear jout, dy't der al ôfstân fan nommen hat. De skriuwer Mulder moat men dan ek yn dit boek earne sykje tusken oan 'e iene kant de realisten en oan 'e oare kant de (neo)-romantisi.

Jeugd en jeld - dy beide binne foar myn fielen it boadskip dat Mulder mei dit boek bringt. It boadskip fan it Kristendom ek, oars soe Mulder Mulder net wêze. Mar gjin guodkeap en krinterich kristendom dat de dingen tusken deugd en misdied sjocht yn it ienfâldich skema fan wyt en swart. Mulder hat ôfstân nommen, en sûnde en genede lizze by him op suvere hichte. Wol men dit boek dòchs kristlik neame, it is my bêst. Mar dan wol boppe-al in minsklik boek. Wat net sizze wol dat it gjin problematysk boek is. De fraachtekens pylkje der oan alle kanten ta'n út.

[VV 29-11-61]