It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

[p. 76]

In ofdijer

Hein F. Faber, Doarp oan sé. Fryske Bibl.
Drachten 1960.

Dat Hein Faber foar syn earste roman gjin oarspronkliker en sprekkender titel betinke kind hat as Doarp oan sé, en dat de útjouwer gjin moderner stofomslach fine kind hat as mei help fan in fakkundige, mar ekspressyleaze en nuete foto fan seedykhúskes yn in maitiidssintsje (fan de skriuwer sels), koe wolris symptomatysk wêze foar it hiele boek. Ik wol der net omhinne helje: dit boek, mei benijdens en ferwachting nei útsjoen en in útjefte fan De Fryske Bibleteek, dy't yn kar fan boeken net oer ien nacht iis plichtet te gean, is foar my in slimmen ôfdijer wurden. De jeften fan golle, rojale, wat âldfrinzige, mar wol echte romantyk dêr't Faber yn earder ferhaalwurk bliken fan jûn hat, binne oer him as romanskriuwer net feardich wurden, en de Fryske Bibleteek leit mei dizze meagere jefte net folle eare yn.

Oer it generaal is Hein Faber yn dizze roman-fan-it-âlde-Makkum net boppe de lytse, nearzige steechjesromantyk en de gauris sentimintele anekdotyk útkommen. Wy misse yn dit boek de grutte, rojale fisy, de romantyk fan de brede earmswaai, de epyk fan de romte. Wis, Hein Faber ken dat âld-Makkum wol sawat, hy praat mei kennis fan saken oer farren, fiskjen, jeien, streupen en jutten, en der komme wolris in aardich stikje beskriuwingskeunst en in raak karakteristykje yn foar - benammen de earste siden, dat liket der wol wat op.

Mar fan in skriuwer dy't mear is as in begjinneling mei men mear ferwachtsje as inkeld kennis fan saken, mear as sjoernalistyk ferslachjouwerswurk. Psychologysk besjoen is Doarp oan sé in behyplik gefal. Wy krije wol in fikse rige Makkumer fiten, sterke stikken en gâns chronique scandaleuse opdist, komme yn 'e kunde mei hiel wat âld-Makkumer folkstypen, en wy nimme daliks oan dat dizze ferhalen en persoanen histoarysk binne - bygelyks dat gefal fan de earme jonge mem-mei-grutte-húshâlding, dy't by brek oan kofjemolke de by har ynkommende tsjerkfâd op in fluts tate traktearret -, mar de wize dêr't dy ferhalen en persoanen op útfiguerd binne, oertsjûget net fan libbensechtens.

Breklik en dilettantysk, sûnder de rûge fitaliteit en primitiviteit dy't se hân hawwe moatte, komme se foar ús te stean. It binne

[p. 77]

almeast klisjeefigueren, sûnder sielkundige ferdjipping, net fan binnenút belibbe, mar fan bûtenút waarnommen.

It bliuwt allegear oan 'e oerflakte, ferteld yn in taal dy't selden byldzjend, meastal droech en toar en flak is en soms ûntaardet yn gejeuzel oer dingen fan neat.

‘Twa oere yn 'e nacht. Hindrik tikket by Jan op de glêzen. Der bart neat. Hindrik tikket lûder. It bliuwt stil. Hindrik slacht mei de fûst op de finsters. De ramen rinkinke benaud. It hat fertuten dien. Jan ropt: “Slach de glêzen der net út!” en Hindrik raast: “Kom do der dan út!” - “Ik bin ûnderweis,” seit Jan, en efkes letter dêr is er, slûch en ûngedien.’ Mear as sljochtweihinne skoaljongesopstelpraat is soks net, der sit gjin piid yn, it is humorleas ferteld.

Guodkeap swart-wyt en sûnder ferdjipping is de ferhâlding skildere tusken de wylde, frije doarpsbefolking en de fjildwachter Heegstra, dy't suver net boppe it peil fan de âlderwetske jongesboeken à la Pietje Bell útkomt, folslein klisjee, dizze man, dy't sûnder ek mar wat goeds yn him te hawwen ûnreedlik-formalistysk en gemien de befolking tritrottet. Hiet dy fjildwachter út Dik Trom net Flipse? Dêr koe men teminsten noch om laitsje. Om Heegstra net iens.

Dêr komt by, dat it boek ek as komposysje in slopankelich gehiel is, sûnder dominearjende haadpersoan(en), sûnder folle gearhing, sûnder in alles-behearskjend sintraal barren. Wat in hichtepunt wêze kind hie, bliuwt yn it sketsmjittige en fragmintaryske en àl te smout fertellen stykjen. Ik bedoel it drama fan de modderskipper Foppe, dy't sûnder opsetsin in moard begiet oan de man dy't syn guodlike sokses fan in broer Sytse wiif en bern, húsrie en jild ûntnadere hat. Foppe, syn ried te'nein (alteast dat soe men tinke yn sa'n gefal, mar de skriuwer lit it ús net fiele), bringt it lyk ferskûl ûnder in bedstee om it letter foargoed lâns de wei fan de modderpream te bedobjen. Dat luguber, tragi-komysk barren wurdt nochterenwei ferteld, sûnder gefoel foar de minsklike demony dy't, liket my ta, mei it weistopjen fan in minsklik lyk mank gean moat. It is yn it gehiel mar in behyplik triedsje en it ferhaal kriget alhiel gjin ferfolch: it liket as hat gjin minske yn hiele Nederlân ea dy fermoarde man mist...

Dit soarte fan dramatyske konflikten en psychologyske spanningen hat Hein Faber ek yn kompositoarysk opsicht net treast west. Syn haadstik oer de died fan Foppe ûnderbrekt er troch in oar haadstik, dat minstens fjirtjin dagen beslacht. Wer by Foppe be-

[p. 78]

lâne soe men miene dat er it lyk minstens fjirtjin dagen ûnder it bedstee litten hat, wylst er it der wierskynlik al in dei letter weihelle hat. By mear ynlibjen en sterker fielen foar romantechnyk soe soks net foarfallen wêze.

Breklik is ek de maatskiplike eftergrûn fan it fiskersdoarp tekene. Fan de earmoed dy't yn soksoarte plakken bytiden plichte te hearskjen, krije wy mar in oerflakkich en populêr-anekdoatysk byld. Datselde jildt, oan 'e ein fan it boek, foar de grutte feroaring dy't Makkum sosjaal-ekonomysk troch de Suderseewurken ûndergien hat. Dat wurdt ôfhannele mei in soarte fan sjoernalistike reportaazje en einiget yn in preekje, dat Makkum Makkum net mear is, no't bygelyks de jongerein net mear ‘ús sjongsume fryske lieten sjongt’, mar balt fan ‘je hela, hola, hou er de moed maar in’ ... Men moat wol tige bernlik fan geast wêze as men soks leaut, ik bedoel: dat soks as symptoom fan in ‘grutte feroaring’ sjoen wurde moat. ‘Fan je hela hola ..’ songen wy yn 1925 yn it alhiel net sosjaal-ekonomysk feroare doarp Langwar ek al.

It spyt my mear as ik sizze kin, mar dit boek hie as feuilleton yn de Makkumer of Piamer Doarpsboade genôch eare hân. It leit op in peil dêr't de doch al net sterke Kristlik Fryske Folksbibleteek de lêste jierren gauris boppenút komt. Ek yn it opsicht fan de taal. Dy is faak slop en like faak stiif, yn de petearen bygelyks, en soms ûnkrekt: ‘roeikje’ dêr't ‘roeie’ bedoeld wurdt, de ‘ûngrypbere jonkheid’ yn pleats fan ‘jongerein’. Hinderlik en ûnfakkundich binne benammen it sûnder reden oergean fan de doe-tiid op 'e notiid (‘It seefolk seach raar op, doe't hja fernamen, wêr't Sibe mei dwaande wie. Hja skodzje de wize koppen’) en de ferkearde ôfwikseling fan no-tiid en folsleine doe-tiid: ‘De fearren fan de stoel dêr't er op sit, hienen it al jierren lyn bejûn.’ Sit hie siet, of hienen hie hawwe wêze moatten. Men soe it graach oars hawwe wolle, mar it feit bliuwt: de Fryske Bibleteek, dy't yn earder tiden safolle belangrike jeften jûn hat, hat mei Doarp oan sé gjin boppeslach makke. It is in boek fan in dilettant, en de geast fan Antoon Coolen dy't guon der yn sjogge, is by my apekoal. En dat is, by in romanproduksje fan fiif of seis yn 't jier, in saak om tryst fan te wurden.

[VV 15-2-61]