It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Mear romte nedich

Paulus Akkerman, Fan it anker slein.
De Fryske Bibl. Bolsert 1960.

Paulus Akkerman, de ûnferfearde leverânsier fan populêre sjoernalistyk út it folkslibben (Piper en sâlt, Oer de hage), hat sa linkenoan in respektabele rige romans op syn namme stean. Ik neam allinnich It Freark Jabiksfolk, De soargeleaze, De maitiid fan it libben, Wankend ljocht, Hessel Ypma, In man allinne, genôch om sjen te litten mei hok in pinfeardich en fruchtber man wy te dwaan

[p. 73]

hawwe. Lykwols falt yn dizze lange rige net folle ûntjouwing, net folle groei te fernimmen. It peil bliuwt frij wat konstant, der binne gjin hichtepunten, gjin djippe ynsinkings. De evenredichheid sels.

Wol moat sein wurde, dat Akkerman mei syn grutte doktersroman In man allinne op fertsjinstlike wize besocht hat om bûten syn oarspronklike belangstellingssfear te gean, mar dat hat mei-iens ek de oarsaak west fan it feit dat dizze roman net oer alle boegen slagge neamd wurde mei, al leit de kwaliteit grif net leger as dy fan syn foargeande boeken. En sa besjoen betsjut Fan it anker slein in soarte fan tebekfal. Hjir is Akkerman weromkeard ta syn âld fermidden: dat fan de ienfâldige doarpsminske en dy syn ienfâldige problemen. Oan skriuwers lykas hy soe men, mei mear kâns op sukses as oan al dy oerstjoere Hollânske knapen nei har earste pinnefrueht, ris in departemintale reisbeurs ta hawwe wolle. Mar de earmen fan Den Haach rikke yn sok ding ornaris net fierder as Harderwyk of Swolle en komme oan Marrum net ta. Net dat men fan sa'n reis in folsleine feroaring yn Akkerman syn skriuwerspersoanlikheid ferwachtsje kin (it is de fraach ek oft dat nedich wêze soe), mar wol soe in bûtenlânsk ferbliuw faaks om dat fermidden hinne wat romte skeppe kinne.

Dit romtegebrek achtsje ik nammentlik it grutste bes wier ek wer tsjin Akkerman syn jongste roman. Hy is in man fan rûtine, in knap fakman, dy't wol problemen sjòcht (dat yn Fan it anker slein is nijsgjirrich genôch), mar dy't om dy problemen hinne net genôch romte skept.

It ferhaal draait om in Fryske doarpsjonge, Hidde Dykstra, dy't de polisjonele aksjes fan 1947-'49 yn Yndonesië meimakke hat, dy't sjoen hat hoe't guon fan syn maten har libben of har sûnens kwytrekken, dy't honger en ellinde oanskôge hat, en dy't, werom yn it heitelân, yn it wat bekrompen en rêstich fierder libjend doarp syn draai net mear fine kin. Hy is yndied fan 't anker slein, hy doarmet doelleas om fan it iene baantsje yn it oare, pleage en hjitfolge fan wat er yn 'e tropen oan skrikliks belibbe hat. Syn freonen witte har gauwer en makliker oan te passen, mar Hidde sit mei himsels yn 'e knoop. Syn ferkearing mei Feikje, dy't er troch de jierren hinne trou bleaun is, skuort út en it besykjen om wat mei in oare faam te begjinnen rint op in teloarstelling út.

Hidde is rou, dwers en ûnferskillich soms, hy docht dryste en ûnferantwurde dingen, hy swijt broeisk of hy barst ferwoeden út. Syn âlden en syn freonen binne net by steat en helje him oer de drompel fan de wanhope werom. Dan is der in humane wurkjouwer, Berghús, dy't Hidde syn problemen begrypt en dy't him de

[p. 74]

wink jout om it yn Kanada as emigrant-boerefeint nochris te besykjen. Hidde giet nei Kanada, sûnder folle yllúzjes en nei noch in kear omdôch besocht te hawwen it mei syn faam by te lizzen. Hy set it ûnbekende temjitte en sil dêrjinsen faaks in feilige haven ynsile.

Te min romte. Yn 'e earste pleats oangeande it Yndonesiëprobleem. Akkerman makket dêr net folle fan, it bliuwt beheind ta wat algemienheden oer de ellindige oarloch, oer deadsgefaar, oer wraakgefoelens tsjinoer de brune knapen dêre. Fansels hie it net nedich west dat Akkerman de ienfâldige bakkersfeint Hidde it seedlik en maatskiplik en polityk probleem Yndonesië oplosse liet. Mar de foarstelling fan saken is dochs ek wol wat al te keal, te meager.

Typearjend is bygelyks dat de namme Sukarno (de namme dy't destiids dochs elke Yndonesië-gonger foaroan yn 'e mûle lei) net yn it boek foarkomt. Der is op 'e eftergrûn sels net in primityf begjin fan polityk tinken, en soks achtsje ik dochs einliks ûnwier, yn 'e sin fan: ûnwurklik.

Boppedat hat Akkerman him leau ik fersjoen op 'e medyske kant fan syn probleem. Hidde is eins gewoan oerspand troch wat er trochstien hat. Gâns lju bemoeie har dermei: âlden, freonen, ferloofde, wurkjouwer, sels de húsdokter, dy't him twaris in spuitsje jaan moat. It nuvere is lykwols, dat nimmen, sels de dokter net, op it idee komt dat dit winliken in (en wierskynlik ek noch in frij ienfâldich) gefal foar de psychiater is. It sit by Hidde fêst op it feit dat er dêrjinsen, by represailles foar it fermoardzjen fan Nederlânske militêren, lid west hat fan in eksekúsje-peloton en op ûnskuldige kriichsfinzenen sjitte moatten hat. Hy hat sketten op in meiminske.

Dit punt, dêr't Hidde syn tinken en syn dreamen iderkear hinne wize, dit punt hie, liket my ta, makliker troch in psychiater op te lossen west as troch de ûnwisse help fan it lân Kanada. Dit net sjoen, der sels net oan tocht te hawwen, achtsje ik in slimme fout fan de skriuwer.

It tredde ‘romteprobleem’ hat mei de foarm fan it boek te krijen. It hie, tinkt my, foar de hân lein, dat sintraal punt yn Hidde syn swierrichheden: it eksekúsje-peloton, mear klam en reliëf te jaan troch it bygelyks yn de foarm fan in flash-back belibje te litten: in tebekskowen fan it ferhaal nei dat krusiaal punt yn it ferline. De skriuwer hat dat net oandoarst, - en sok in beskiedenheid stiet him te priizgjen, mar hat ek ta gefolch, dat it by in tige summiere en

[p. 75]

ûndramatyske oantsjutting fan it sintraal, beskiedend barren bliuwt. Kin men fan in skriuwer út Marrum ferwachtsje dat er him mei kennis fan saken ynlibbet yn in stik tropyske sfear? Nee en ja. Men kin it net en men moat it einliks al. En der is fansels altyd dokumintêre ynformaasje oer soks te krijen.

En dan is der noch in lêste beswier dat ik by alle wurdearring foar dit boek uterje moat. Dat is de erotyske kant. Yn dat stik bliuwt Akkerman fan in kekenens dy't jin fan in realist fernuverje moat. Wêrom hat er sa'n war dien om it seksuele bûten it ferhaal te kearen? Wêrom makket er ús oan 'e iene kant wiis, dat Hidde yn 'e soele trope-nacht lange petearen hân hat mei in brune faam, en oan 'e oare kant dat Hidde syn ferloofde Feikje trou bleaun is? Wêrom doart er net oan, wat hjir eins dochs foar de hân lein hie? Soks makket nei myn betinken sa'n Hidde dochs wol wat ûnoannimlik (en ûnnedich) braaf. Namstemear as wy letter sjogge, dat er him, nei de brek mei Feikje, kjel losmakket út 'e earms fan in frijwat wyldeftige faam, dy't nochal fierstrekkende doelen mei Hidde hat.

Dy ferkearing mei Feikje ropt yn dy hiele sûne doarpsjonge Hidde sa't skynt ek net ien momint erotyske gefoelens wekker, is in suver konvinsjoneel-maatskiplike bining en oars net. En likemin jout de brek mei Feikje yn syn siel erotyske komplikaasjes.

My tinkt dit is allegear wol wat bernlik fan ienfâld. Akkerman hat hjir skromme om syn held seedlik falle te litten, wylst sa'n fal, tydlik alteast, sjoen syn hiele behyplike situaasje krekt sa foar de hân lei. Mooglik hat skriuwer syn kristendom hjir in rem west. Mar dizze saken lizze no ienris sa simpel net as gâns kristlike folksskriuwers ús, by al har oanstriid ta realisme, wysmeitsje wolle.

Dit kristendom doar net troch de djipste djipten fan de sûnde hinne te brekken, it negearret de feiten (behalve as der ‘in bern fan komt’), en hat dêrtroch foar myn fielen wat lytsboargerlik-froeds oer him krige. Hjir wurdt in skoattel foar it libben strutsen dy't, ek yn ferbân mei wat ik it romteprobleem fan dizze flotte en goedskreaune roman neamde, net ferantwurde is. Dit boek is my net iepen genôch. Dat kinne sels de wide flakten fan Kanada net ferhelpe.

[VV 16-7-60]