It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Echtskieding fan in keunstskilder

Pier Feddema, Gods terskflier. Kristlik Fryske
Folksbibl. Bolsert 1959.

Oer Pier Feddema syn earste roman Brekkende brânning (1955) haw ik yndertiid net folle goeds sizze kinnen. It wie in op bloed begien en rûchhouwerich stik boereromantyk fol psychologyske drakerichheid út 'e âlde doaze, kompleet mei lilke bolle, tsjerklik houliksûngeriif en bekearing. Gelokkich hat de auteur him mei syn twadde boek net ferskrept: Gods terskflier komt fjouwer jier letter en ik leau dat dat pypskoft de skriuwer Feddema gjin kwea dien hat. Hy is yn dy jierren wat rêstiger en minder holderdebolderich wurden, al ûntbrekke platheden net alhiel en ferfalt er noch wolris yn 'e âlde sûnde. Yn alle gefallen mei wis wêze, dat wy te dwaan hawwe mei in stoffe en in motyf dêr't de skriuwer oant yn it djipst fan syn wêzen oan bún west hat. Dat allinne al hat, wol my oan, him de kâns jûn him gâns in ein boppe it peil fan syn earsteling út te tillen. Yn miljeu- en sfeartekening is in soad dat respekt ôftwingt.

Feddema hat noch altyd in rûge, hurde, mar op gâns plakken rûnút meinimmende oanpak, it boek hat wat boarstelichs en rûchs,

[p. 69]

dat men, lykas syn skilderwurk, ekspresjonistysk neame mei. En psychologysk, dat mei ek sein wurde, hat er him der net sa guodkeap ôfmakke as yn dat eardere boek.

Gods terskflier is it tryst ferslach fan it mislearre houlik tusken de keunstskilder Hedzer Sybranda en syn frou Rixt Gjaltema, hy in sletten, net botte ûnôfhinklik man, dy't slimme earnst mei de religy makket, dy't ferlet hat fan ferealing en tearens; sij in wat skerpe, fitse en bittere frou dy't him dat wat er winsket net jaan kin. In pear kear wurdt yn dit boek sein dat Rixt ‘him altyd yn 'e kjeld stean litten hat’. Hòkker kjeld, dat is net rjocht dúdlik. Erotyske kjeld, dat wol ús, sjoen Rixt har aard, net oan. Dus: geastlike kjeld, moai wis.

Al hawwe se twa bern, se reitsje hieltyd fierder fan inoar ôf en meitsje elkoar it libben soer. Net allinne dat Rixt, ûnder ynfloed fan in frij wat karikaturaal úttekene buorfrou, juffer Van Hees, fan it leauwe ôfrekket, mar der binne mear dingen dêr't se net yn lykfine kinne. De skriuwer hat wol tige war dien dat religieus motyf mei in soad klam en omhaal fan wurden nei foaren te skowen, ik leau lykwols dat it wêzenlike konflikt earne oars leit: te min ynteresse by Rixt foar har man syn wurk, te min ferearing, te folle krityk, se is him net ta in ‘stipe’, se is te selsstannich, te ûnôfhinklik, se wijt har net yn oandwaanlike selsopoffering oan har Man-De-Keunstner.

Op side nei side wurdt dizze trageedzje út 'e doeken dien. Beide ferfalle ta ûntrou, hy earst, dan sy, dan hy wer, dan sy wer. Hy wurdt wat swietich en skoaljongeseftich fereale op in ljochthierrige âld-learlinge, Frouck, dy't foar him it Froulik Ideaal fertsjintwurdiget en oan wa't er him almar sterker en needlottiger ferbûn fielt. Se witte har, sa't dat hjit, rein te be war jen, mar mei lijen, sa goed as, en dat allinne omdat Frouck noch net ta it uterste gean wol. Mar Hedzer hat foar syn gewisse Gods wetten fertrape en dat makket dat er him opfret fan wanhoop en skuldgefoel. Hy wurdt meager en griis fan ellinde.

Rixt siket har treast by in Frysk dichter (se skriuwt sels ek fersen), in Tsjip van der Zee, dy't as persoan op gjin stikken nei út 'e ferve komt, en dy't har, om hokker reden dan ek, gjin bliuwende ferhâlding jout. De echtskieding is yn 't sicht, mar as Rixt (dy't dus sels ek net alhiel skjin op 'e ribben is) troch in stom tafal Hedzer syn ûntrou op it spoar komt, wegeret se meiwurking en rekket de saak oan 't sloeren, wylst Hedzer him mei syn ‘famke’, lykas dat berneftich hjit, iderkear djipper yn 'e nederklits arbeidet:

[p. 70]

hy kin gjin ôfstân mear fan har dwaan, mar ferlanget wol tige nei syn beide bern.

Rixt lykwols leit har hieltyd mear út op in fersoening, se besiket har man werom te winnen, mei brieven, mei help fan in dominy, fan freonen en kunde, mei in berop op Hedzer syn leafde ta de bern. Mar Hedzer, stipe troch syn dappere ideaal-faam, mei wa't er in hearlike romantyske wike yn Gasterlân teneinbringt (mei ‘bêd’, mer krekt sûnder it ‘uterste’), hâldt syn ein fêst en bliuwt yn in tryste winterske iensumheid allinne efter.

Oan 'e ein fan it boek is dan ynienen praat fan twa brieven: ien fan Hedzer oan syn Frouck, dat er har ôfskriuwt, en ien fan Rixt oan him, dat se him frij lit. It ferhaal einiget dan, yn in soad omhaal fan retoaryske stipkes en in floed fan retoryk, mei it yn it sikehûs reitsjen fan Rixt, dy't slim oerspand is, en it yn 't sikehûs reitsjen fan Hedzer, dy't by in Gasterlânske jachtpartij troch in ferdoalde kûgel rekke wurdt. As dan, ek noch nei in sykte, de faam Frouck op 'e lêste bledside in besiik oan it sikehûs bringt, binne alle trije haadpersoanen alteast symboalysk ûnder ien dak brocht, sûnder dat in oplossing yn 't sicht is. In nuveraardige, drakerige ein, miskien te ferklearjen út in langst by de skriuwer om dochs noch in ferfolch yn 't fet te hâlden, dat sjoen it gewicht fan de religieuze oerwegings wol, yn of bûten it sikehûs, op in fersoening fan man en frou delkomme sil. Allinne, Frouck, hoe sil dy it dan rêde?

In boek dat der, sa't dat hjit, ‘djip yn lâns giet’, de titel seit it ek al. It boek is sels swier fan pretinsjes, want it freget noch al wat om de religieuze en teologyske kant fan in saak as dizze rjocht te dwaan. Ik betwivelje oft dat Feddema alhiel slagge is. Der steane gâns oerflakkige dingen yn, mar wis is, dat dizze skriuwer de dingen earnstich nimt, àl te earnstich faaks, want de fûnk fan de humor, dy't ornaris seis troch de meast tragyske libbensdingen hinneslacht, kriget hjir nearne in kâns. Spitich is ek, dat Feddema Rixt har oergong nei it ûnleauwe sa oerflakkich en sûnder it minste begryp foarstelt. It bliuwt by wat skellen fan har kant en wat algemien dizich praat oer ‘Jezus as folmakke minske’, dat se fan dy mâle juffer Van Hees oernimt. In man as Hedzer, dy't sels mei it leauwe tangele sit, moast dochs foar de twivel fan oaren ek wat mear begryp hawwe.

En dit bringt ús by it haadprobleem dêr't dit boek jin foar set. Feddema hat yn alle oprjochtens stribbe nei in objektive fisy op it houliksprobleem fan Rixt en Hedzer. Hy hat beide partijen rjocht

[p. 71]

dwaan wollen en soms slagget dat him ek wol. Syn ferslach fan houliksmistribelingen, fan beroerde situaasjes, fan al dy opheappe en opkroppe spanningen, docht faken trochlibbe en suver field oan, benammen ek troch de sterke eftergrûnsfear.

De frage wêrom't Rixt tekoartsketten is yn eare en earbied foar har man, soe noch oer te praten wêze, al lykje de opfettings yn dit stik fan man Hedzer my frijwat patriargaal èn egoistysk ta, wylst er yn syn leafde foar Frouck suver nea boppe de romantyske bernlikheid fan in skoaljonge útkomt. Hokker man mei griis hier en hurde ûnderfiningen, praat bygelyks sà oer de ‘faam fan syn dreamen’:

‘Hjoed soe se komme. Yn dreamen seach er har trintene gong troch dizige fjilden, har ljochte krollen boartlik om 'e skouders, it weagjen fan har heupen. Tsjoen, net te begripen tsjoen, skat, omstriele fan it prilste ljocht! ‘Frouck!’ lústere er, ‘silste komme ta myn befrijing hjoed?’’

Of dit, dêr't de iensume skilder syn leafde foar har útwierret op it doek: ‘Hy skildert - de master skildert. De winen rûze en beare, hy wurdt meinaam yn har grut geweld. ‘Frouck, skat, dyn leafde is in net te berongjen berûzing foar my. Do bist myn langst en myn rêst!’’

De twadde helte fan dit boek stiet fol mei sokke net te daaien, bluisterige en lege retoryk. Slimmer lykwols noch is, dat dwers troch de skynbere objektiviteit hinne dochs iderkear wer skriuwers meilijen en beklach nei Hedzer útgiet. Wis, Hedzer is oertsjûge fan eigen skuld, nimme wy oan, hy hat it earst ûntrou begien, ta twa kear ta. Mar de ûntrou fan syn frou, dêr't de skriuwer ús allinne mar oer ynsinuearret, neat oer bewust, fielt Hedzer as in gemiene died oan. Hy is altyd de man dy't de klappen kriget en dy't se mei in soarte fan selsbefrediging ûndergiet. Hy wurdt almar meagerder, hy rint net mear, mar hy stoartelt of sjamperet, hy falt sels fan klearebare ellinde fan de treppen. Der is iderkear in ûnbedoeld mar net ûndúdlik partijkiezen foar de man, tsjin Rixt. Men fernimt dat oan lytse ûnderdielen.

As Frouck in kear fan harsels falt, falt se gewoan fan harsels. As Rixt lykwols itselde oerkomt, dan ‘leit hja foar merakel oer de flier.’ It liket as projektearret de skriuwer yn Hedzer beskate gefoelens fan hate, dy't mear yn de skriuwer sels as yn Hedzer libje. As Frouck foar Hedzer fjochtet, is dat har goed rjocht, ja, neffens Frouck hat God sels it sa wold. As Rixt fjochtet om Hedzer werom te winnen, is it opkringerichheid en gemiene berekkening.

Op sokke stuiten is alle objektiviteit tesiik en kriget dit boek it oansjen fan in ferhoalen selsferdigening. De hâlding fan in skriu-

[p. 72]

wer dy't syn eigen problemen optwingt oan syn romanfigueren. Dy't fan it libben net genôch ôfstân nimme kind hat om it ta literatuer te ferselsstannigjen, te transformearjen, te transponearjen, te sublimearjen.

De knappe skilder fan miljeu en sfear is yn it sielkundige dan ek in retoarysk en ûnnuânsearre tinker. De fine nuânse dêr't in konflikt as dit om freget, yn 't bysûnder ek om't it yn in keunstnersfermidden spilet, beskikt Feddema net oer. Boppedat liket syn hiele persoanlikheid, sa't er dy ûnbedoeld en faaks ûnbewust yn dit boek bleatlein hat, ien dy't behearske wurdt fan de eangst, eangst ferhoalen yn religieuze en teologyske dramatyk, eangst foar de wrâld (frjemd foar in keunstner), eangst foar de meiminske, eangst foar de yntelliginsje, eangst foar de frou dy't har selsstannichheid uteret. En dêrfoaroer: langstme nei de swiete koestering fan de leaflike idylle, de mem.

De kaai ta dit boek, ek ta de siel fan Hedzer Sybranda en de skriuwer sels, koe tinkt my hjir lizze, dêr't Hedzer earne yn Frouck de ferfanging sjocht fan syn ferstoarne mem. Dat komt mear foar, en dêr sit op himsels gjin skande yn. Mar it bart op in bernlike wize, en dêr sit de oast: de skriuwer hat der sels gjin weet fan en is net by steat efter de uterlike skyn fan de minskesiel de wiere eftergrûnen bleat te lizzen.

Wat in skuldbelidenis wêze moast en wêze wol, is yn wêzen wurden ta in ûnbewust omgûcheljen mei allerhande oare motiven as de wiere. It is net op it stik oan. En krekt dêre jout de skriuwer him bleat, wierskynlik mear as him leaf is.

[VV 29-2-60]