It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Efter de wurklikheid

Jo Smit, Bisten en boargers. Ferhalen.
Drachten 1959.

Wa't al lêzende de tweintich ferhalen fan ûngelikense langte, fan ûngelikense stoffe mar ek fan ûngelikense kwaliteit, dy't Jo Smit sammele hat ta syn bondel Bisten en boargers, besiket gear te fetsjen yn ien formule, sil út dizze grutte en ferrassende mearsidichheid dochs daliks opmeitsje, dat Smit in anekdoatikus is, in man mei in typysk fielen foar de ferrifeljende ‘pointe’ en de absurde situaasje. Tekenjend dêrfoar is dat koarte Kranteferhaal, de stoarje fan in jong sjoernalist dy't opdracht kriget om yn 'e stêd

[p. 66]

stoffe foar in smout kursyfke op te dwaan. Hy skriuwt yndied in stikje, oer it rêden fan in yn it wetter fallen kat, mar it mist, neffens hear haadredakteur, de ‘pointe’. De sjoernalist, syn ried tenein, wit net better te dwaan as no sels mar in situaasje op tou te setten: hy smyt echt in kat te wetter en kin ta trije kear ta konkludearje, dat de reaksje fan it publyk iderkear deselde is: ien sûnder ‘pointe’. Mar net alsa de kat. Nei syn tredde dûk yn it wetter seit dy mei fjurrige eagen: ‘Mar no ferdom ik it langer.’

Dizze hast folmakke pointe, dit trochlûken fan in situaasje oant yn it absurde, is tinkt my typearjend foar de hiele libbensfisy fan dizze skriuwer. Smit is dan ek gjin trou oanhinger fan it neiskilderjen fan libbens wurklikheid. Hy hat oanstriid om efter de waarnimbere dingen te speuren nei òare realiteit. Hjir en dêr kin men fan ‘surrealisme’ sprekke, as der yndied in dreameftige en benearjende boppe- of efterwurklikheid oan it wurd is. Bygelyks yn dat ferhaal Kearnenergy, dat suver ûngemurken, slûpendeweis de reis út de deistige wurklikheid nei dy oare realiteit oangiet.

Histoarysk sjoen is it surrealisme fuortkommen út de dreamteoryen fan Sigmund Freud. Ek foar Jo Smit is de dream de fertsjintwurdiging fan in oare wrâld efter de bekende, in efterwrâld of in ‘ûnderwrâld’, hoe't men it dan mar neame wol. Dreamen komme yn syn wurk gauris foar, sa yn dat moaie ferhaal oer de jonge ûnderwizer dy't ûnder hierknippers hannen yn 'e sliep falt, fan syn faam dreamt en dan mient dat er net fan de kapper ôfbliuwe kind hat.

Lykwols soe ik fan in prinsipieel en strang trochfierd surrealisme net sprekke wolle. Smit fertsjintwurdiget net in systeem, mar allinne himsels. Guon fan dizze ferhalen, bygelyks De brân, litte har yn wat wy sjogge as de ‘normale’ wurklikheid tige goed pleatse. Yn oare hat skriuwers fernimstichheid, útgeande fán dy normale wurklikheid, ûnderweis in net-reële, in absurde omkear teweibrocht, dy't soms net alhiel frij is fan keunstmjittichheid.

Dat is foar myn fielen it gefal yn it earste, langste ferhaal, It âlde hûs, dat ynienen fan de stelde oarder begjint ôf te wiken wannear't de haadpersoan (in man dy't as bern in romantyske leafde hie foar it ‘âlde hûs’ fan syn famylje, mar ûntdekt dat it ôfbrutsen is en troch in keal nijmoadrich hotel ferfongen) mei in ferstoarne praat, dy't him dúdlik makket wa't hysels, de romantikus, winliken is. De skriuwer lit nammers de mooglikheid noch iepen dat it petear taskreaun wurde moat oan geastlike oerspanning fan de haadpersoan.

It sterkste fan de ferhalen út Bisten en boargers is dit earste net, al hat it fan allegearre de measte epyske alluere. Op syn bêsten is

[p. 67]

Smit nei myn betinken yn syn koartere stikken, dy't driuwe op in absurde tins en op in lichte, yntelliginte irony, soms op 'e grins fan de satire. Yn dit soarte fynt men masterstikjes dy't lyksoartich wurk fan Belcampo nei oankomme: de fabel fan de túnslang, de fabel fan de wjirm en de fisk, it fyngefoelige Mingd berjocht, ferhaal fan in lyts jonkje dat oan syn ein komt, meidat er in mieltsje docht op 'e triedden fan de heechspanning. En dan dat moai ferhaal De bêdkwast, dat driuwt op in geniale fynst, mar dat yn it begjin, spitich genôch, wat jeuzelich is.

De yntelliginsje dêr't Smit mei ta syn objekten komt, wurdt hjir en dêr wolris wat kopswier, wat redenearderich. Nim dat lêste ferhaal, Brief, dat gjin ferhaal wurde wol: te min barren, tefolle redendielen. In man docht per brief ferslach fan syn bekearing ta it katolisisme. Religieus en teologysk komt der net folle út. De man dreamt fan in moard dy't er miskien al en wierskynlik nèt begien hat (it bekende motyf fan de oerskuld) en hy dreamt noch in dream, dêr't in ‘Baas’ yn foarkomt, de direkteur fan in skoalle, mar ‘fuortdaalk wist ik dat de Baas net de âlde Van Willigen wie, mar God’. Sa simpel leit leau 'k de saak fan in bekearing net: dy freget yn alle gefallen mear dramatyske spanning as hjir jûn wurdt.

Smit hat in skerp en gefoelich each foar de lytse dingen fan 'e wurklikheid en foar de humor dêryn, hy is op dit punt, soe men sizze kinne, suver ‘heldersjende’. Mar dy realiteit is foar him gjin fêstige en itige grutheid. Sadwaande grypt er soms nei de útflecht fan de aktualiteit.

Dy aktualiteit is bytiden raak keazen, lykas yn dat prachtferhaal oer de ymmorele en tapiten-frettende swarte ka, dy't by de skriuwer oanfleanen komt krekt op 30 april, dat is de dei dat Adolf Hitier (‘der Tapetenfresser’, neffens it bekend ferhaal) yn syn Berlynse bunker in ein oan syn ymmoreel libben makke.

Soms binne dy útflechten nei de aktualiteit minder oertsjûgjend, wat te partikulier, sis mar. Sa, as it giet oer de Gysbert Japikspriis, oer it Bûn fan Fryske Keunstners, oer de Fryske beweging - behalve dan yn dat moai gekke ferhaal It komplot, oer in jonge Frysk-nasjonalist dy't yn Den Haach frjemde ûnderfinings opdocht.

Flau en al te maklik is Detective-story; oer in Frysk skriuwer, dy't troch in eardere flam fan sines fermoarde wurdt mei in bosk skerppuntige potleaden. In kolderferhaal dat syn (filosofyske of psychologyske) pointe mar min priisjaan wol. Soms ferjit Jo Smit

[p. 68]

ek, dat in skriftlik dien ferhaal oare easken stelt as in mûnling fertelden-ien, en dan komt er ta flauwe dingen lykas: ‘psychologen en oare lju dy't neat betters te dwaan hawwe’.

Nettsjinsteande dy swakke punten is Bisten en boargers in oanwinst foar de Fryske ferhale-literatuer, dy't men yn gâns hannen winskje soe. In rike boarne oan ferhaaltechnyske kwaliteiten, mar ek oan minsklikheid. Minsklikheid ek dêre noch dêr't it dier, it bist oan it wurd is. Foar Smit liket soms de hiele wrâld fan libbene wêzens besiele en fan dit ‘minsklike yn it dier’ hawwe dizze ferhalen in net lyts part fan har bekoaring weikrige.

Bisten en boargers is de delslach fan in ryk en ryp keunstnerskip, dat de wrâld, ek de wrâld fan it skynber lytse en neatige, wit troch te ljochtsjen mei helderheid, mei tagedienens, mei skerpe yntelliginsje, mei gefoel foar fine humor en foar filosofy, en net it minst, mei begryp foar dat fan ‘Jenseits’.

[VV 25-1-60]