It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

De sucht nei it grutte

Ypk fan der Fear, De deade by de libbene.
De Fryske Bibl. Drachten 1959.

Ypk fan der Fear, har eardere grutte romans Ta him dyn bigearte en De breugeman komt kinne it bewize, is in skriuwster dy't de oanstriid en de moed ta it grutte en dramatyske hat, en dy't har heil as skriuwster perfoarst net siket yn it libben fan al den dei, yn it al-te-gewoane. Ek har nijste roman De deade by de libbene is wer it produkt fan in wrakseling dy't net faak foarkomt by Fryske skriuwers. ‘In famyljeroman, mar dan net ien fan it tradisjonele soarte’, seit it omslach, en ik bin it dêr wol mei iens. Wat by de tradisjonele famyljeroman in neffens de tiidsfolchoarder útiengean is, in divergearjen, in spjalten yn ûnderskate generaasjes út ien sintraal útgongspunt wei, dat is yn har roman krekt in nei el-

[p. 63]

koar tabûgjen, in gearbinen en gearfallen fan gâns útienrinnende triedden yn de figuer fan de haadpersoan, de frou Swopkje Rosier, dy't har eigen libbensferhaal fertelt, dat op allerhande, faak geheimsinnige wizen ferbûn is oan in grutte famyljerûnte.

Ypk fan der Fear beskriuwt dy famyljerûnte weromsjend út de tink- en libbenswrâld fan har haadpersoan as âldere frou. Se beskriuwt hoe't al dy sibben, mei har útienrinnende eigenskippen, nuverichheden en ôfwikingen, de deaden net minder as de libbenen, beskiedend west hawwe foar it ta in hichte tragysk libbensferrin fan Swopkje Rosier.

Se docht dat net systematysk, earder frij wat ûnoersichtlik, en dat mei as utering fan ‘typysk froulike’ sjenswize syn bekoaring hawwe, it wurket op 'e lêzer nochal betiizjend, as men bygelyks iderkear wer persoanen moetet dy't men al lang dea of ôfhannele tocht. Dat makket it lêzen fan dit boek der net makliker op, faak is it in bloedigen kerwei om al dy paken en beppen, omkes en muoikes út elkoar te hâlden. Mar it is dochs leau ik wol dúdlik wat de skriuwster hjirmei foarhat: it ferline opspoare, benammen yn syn mannichfâldige gearstalde relaasjes mei famyljelju, om út dat ferline it hjoed ôf te lieden, te ferklearjen en te ferantwurdzjen, ek yn it religieuze.

Myn betinken is lykwols, dat dat stribjen de skriuwster mar foar in part slagge is. Dat komt foaral hjirfan, dat se tefolle materiaal gearsleept, it ferline sa wiidweidich en yn bysûnderheden syn gerak jaan wollen hat, dat de lêzer der maklik yn op 'e doele rekket en dat it ‘bewiis’, troch tefolle bewiismateriaal, syn jildichheid ferliest. It hie better mei wat minder takinnen. Yn dy monumintale en earbied ôftwingende follefâldichheid ferslopje gâns linen en triedden dy't troch it boek spand binne, fersloppet benammen de religieuze tried dy't der troch rint.

Wy folgje Swopkje Rosier op har libbenspaad. Wy sjogge har uterlik belibjen: hoe't se nei in net maklike jeugd heal tsjin 't sin trout mei in neef fan harres, in ûnbetsjuttend skoalmaster, dy't jild fertsjusteret. Wy sjogge hoe't Swopkje yn 'e tiid dat har man yn 'e finzenis sit, leafde opfettet foar in oare man, de wat grutwrâldske ideaal-man Joan Kelk. Hoe't se mei dy nije man nei Amearika giet, nei in echtskieding fan Oege, en mei him trout. Hoe't se mem wurdt fan in frjemd bern, hoe't se har mei lijen oan it Amerikaanske libbenspatroan oanpast, hoe't har leafde foar Joan bedrige wurdt troch wat se mient syn ûntrou te wêzen. Hoe't Joan op it lêst, yn 'e oarloch, nei Europa giet en as strider falt.

Dan set Swopkje, dy't dochs by einsluten oertsjûge wie fan de

[p. 64]

gruttens fan har leafde, werom nei har heitelân en har doarp. De sirkel slút him en sij skriuwt har libbensferhaal, oantreastge fan de dokter, dy't by har in net te genêzen kwaal konstatearret. Dy dokter hat dan yn it boek it lêste wurd.

Mar Ypk fan der Fear hat méar dwaan wollen as in ferhaal fan uterlik barren jaan. Se bringt ús ek yn 'e kunde mei suver alle ynwindige reaksjes fan Swopkje, en dat binne in soad, ja te folle. Wy ferlieze troch dy oerladenens stadichoan it sicht op 'e siel en de geast fan dy frou, en spesjaal op 'e bysûndere eigenskippen yn it geastlike en yntellektuele dy't it de muoite wurdich meitsje moatte har ta haadpersoan te stellen fan 320 tichtbeprinte bledsiden. De betsjutting fan dit boek leit net sasear yn it ferhaal, dat frij guodkeape kanten hat, as wol yn 'e beskriuwing fan it frijwurdingsproses. Frijwurding út 'e tradisjonele bannen fan in benypt doarps- en famyljelibben. Mar goedbesjoen is dat emansipaasjemotyf lang net dúdlik ta syn rjocht kommen. De bannen mei it ferline binne noch te sterk, dat ferline hie syn bekoaring en freget om in fermoedsoening. Lykwols, Swopkje har weromkommen betsjut gjin folsleine fermoedsoening. En de lêzer bliuwt mei de fraach tangele sitten yn hoefier't dat hjir in foaropset doel wie, of dat de skriuwster sels yn har al te grutte wiidweidichheid it paad bjuster rekke is. It emansipaasjemotyf wurdt om sa te sizzen deadrukt ûnder tè folle tinzen, gefoelens en reaksjes, en boppedat ûnder wat eins bysaak wêze moatten hie: it eksposee fan famyljebysûnderheden.

Dat is allegear lang net sûnder talint fan waarnimming en byldzjend fermogen dien. Wy sjogge in galerij fan faak tige nijsgjirrige persoanlikheden en meinimmende famyljeportretten, benammen as wy yn 'e kunde komme mei religieus laden figueren, oefeners, gebedsgenêzers, evangeeljeferkundigers.

Mar dizze mystyk is dochs ek net frij fan tsjerkhôfromantyk en melodramatyske geheimsinnichheid. It is slim hoef olie fan Ypk fan der Fear har personaazjes (ek yn oare boeken) miswoeksen en wanskiklik binne, nei de geast, mar foaral nei it lichem.

De skriuwtrant fan Ypk fan der Fear hat gâns wûn by it ‘Ot en Sien’ fan har earste roman. Mar by goed tasjen fernimt men dat yn har styl fan skriuwen in nij elemint slûpt is, dat likemin grutte bewûndering opropt. Der is in soarte fan yntellektuele oerbeljochting, in al te grutte neidruklikheid, in mei in soad klam en gewicht sizzen fan ûnbetsjuttende dingen, dat op 'en doer yrritearret. In soarte fan etalear-sucht ek, benammen yn it psychologyske flak, fuortkommend, wol ik leauwe, út de sucht nei it tefolle, nei siel-

[p. 65]

kundige folsleinens. De skriuwster sparret ús gjin sucht, gjin tinkromfeltsje, gjin gefoelsoandwaninkje fan har haadpersoan en dat bringt ek yn de styl wat fan selsbehaachlike oerspanning. It gefolch is wer, dat de lju binnen it koartste tiidsbestek op folslein tsjinstridige wize reagearje kinne. Alles is psychologysk mooglik wurden en yn dat oerbosk fan tsjinstridige tinzen, oertinkingen en gewaarwurdings rekket de psychologyske line útwiske. In sintsje as ‘It wie gjin maklike gong, mar sa swier foel it my ek wer net’ is dêrfoar typearjend: it is in einleas nimmen-en-jaan, in duorjend ‘mar-en-alhoewol’-redenearjen dêr't men op 't lêst wurch fan wurdt.

Nim dat allegearre by elkoar en jo hawwe in boek, grut en monumintaal fan opset en fisy, en laden yn mannich haadstik en op mannich side, mar dat al te faak dearint yn it manierke, yn it pjutterich yntellektualistysk detail, yn ûnbelangrike sydspoaren, yn in duorjend tefolle. It is spitich dat dizze skriuwster har masterskip net bewize kind hat troch harsels te beheinen, troch te skrassen en ôfstân te dwaan. Dat it sicht ferlern gien is op 'e siel fan har haadpersoan en ek op 'e religieuze problematyk dy't yn it boek opheappe is. Ypk fan der Fear is, yn de Fryske ferhâldingen, in skriuwster mei de oanlis ta it grutte, mar sij sil, om dat grutte yndied berikke te kinnen en net boppe har yntellektuele meuch te gean, in stik natuer en in klassike, besonken ienfâld weromwinne moatte.

[VV 24-10-59]