It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Yn 'e fuotleasten fan poe

Geart Jonkman, Y. Poortinga en Marten
Sikkema, De grize oer de grouwe. 22 ferhalen.
Drachten 1958.

De skriuwers fan De grize oer de grouwe hearre ien foar oar ta it minskesoarte dat men yn Fryslân wolris ‘múske’ neamt: lju dy't sa fyntsjeswei glimkjend lytse ûndogense streekjes tsjin har meiminsken úthelje. Ik stel my foar, dat se, ear't se har oppenearren as de trije musketiers fan de mysterieuze muze, sà redenearre hawwe: dat Fryske folkje, mei syn drege earnst, hat wolris in lytse ynjeksje foar rydboskjen nedich, it mei de grize wolris oer de

[p. 60]

grouwe hawwe; en in poarsje mysterieuze lichtsinnichheid soe dit etysk tinkend en swiertillend skaai goed fan pas komme.

No moat sein wurde, dat it mei de grizelsucht fan it Fryske folk net ôffalt, as men ôfgean mei op it feit dat in grut part fan de 19deieuske Fryske fertelkeunst bestie út spoek- en duvelbannersromantyk, al waard dy dan beskreaun fan lju dy't derop út wiene har folk krekt fan dy sucht te befrijen, trochkrúpte ferljochtings- en foarútgongsmannen as hja wiene, foar wa't de striid tsjin it byleauwe diel útmakke fan harren striid foar in skjinne, suvere, modern tinkende wrâld. Ik leau dat Waling Dykstra de spoeken mear beskerme hat as einliks syn doel wie...

Eigenaardich is it, dat wy yn mar in pear fan de 22 ferhalen út De grize oer de grouwe regelrjochte besibbens úntdekke kinne mei dy 19de-ieuske folksferhalen. Ype Poortinga komt der mei syn Hy koe net bang noch it neiste oan: dat stik hat fan begjin oant 'e ein, ek yn syn nochteren-natuerlike oplossing as lugubere grap, de ynslach en de toan fan it âlde folksferhaal út Waling-om syn dagen.

Dat is ek wol sa yn Kin myn hynder hjir ek stâljel? fan deselde auteur, mar dat ferhaal is dochs wol efkes méar. It is foar myn fielen ien fan de bêste ferhalen út de samling, mei in sterke ienheid fan tema en sfear en in oplossing dy't genôch yn it tsjuster lit om it mystearje libben te hâlden.

Ek it earst opnommen ferhaal fan Geart Jonkman, It lieden op 'e mar, hat in soad fan it tradisjonele folksferhaal, mar it makket op my te folle de yndruk fan foar de gelegenheid makke te wêzen. Persoanlik jou ik de foar kar oan syn De frjemdling út 'e Lytse Trije Romers, skreaun út in mear persoanlike probleemstelling wei. It is by my syn hichtepunt yn dizze bondel. Ek hjir binne ferhaal, motyf en mystearje ta in hechte en suggestive ienheid gearfoege, sadanich dat men - en dat is leau ik it geheim fan it wierliken goede mystearjeferhaal - einliks fan in oplossing of reedlike ferklearring gjin ferlet mear hat. De grutte krêft fan dit unike ferhaal is de dûbelde boaiem dy't it hat: de reële, histoaryske, mar ek de symboalyske en algemien-minsklike ynhâld dêr't it mei laden is.

Geart Jonkman is fan de trije mystearjemannen dyjinge dy't noch it meast út is op it fantastyske, op in swier oansette, op kjelmeitsjen en skril effekt berekkene ferteltrant. Hy siket syn spanningen benammen yn hastige, uterlike dynamyk, yn ûnferwachtse situaasje-wikseling.

[p. 61]

Mar soms is syn fantasij my wat te wyld, te min trochtocht en behearske. Dat makket fan in nei sfear en psychology sa knap begjinnend ferhaal as De demon yn 'e spylseale op healwei in nochal drakerich gefal, him ferliezend yn ûndúdlikheid. Jonkman weaget fan it trijetal it measte, grypt it heechste, mar falt ek it djipste, as it him mislearret. Dan moat er him yn melodramatyk sjen te rêden.

Sa besiket er yn Nacht op Teakesyl in stik wrâldproblematyk neieroan te kommen, dat him boppe de meuch liket te gean. Hy lit hjiryn op in ferlitten Joadsk tsjerkhôf - op himsels in nijsgjirrich dekôr - mids in tige romantysk-mystike grouwel-atmosfear, in petear hâlde tusken in âld-SS-er en in Joad. De earste docht yn spoekestal belidenis fan skuld tsjinoer de twadde, dy't lykwols koppich mei syn minym stikje éigen skuld oandragen komt. Sa't liket wol Jonkman hjir de duldsumens en de tragyk fan it Joadske folk útbyldzje. Mar it petear sels glydt him tusken de hannen troch, it docht forsearre en ûnecht oan, it is kâld maakwurk.

De ferhalen fan Marten Sikkema binne foarsichtiger, evenrediger, flakker. Se hawwe yn oanlis gauris wat keunstmjittichs en dêrtroch stiet hy noch it tichtst by de moderne short story-technyk, ek meidat syn ferhalen faak konstruearre binne om ûnbelangrike, net by de namme neamde persoanen (kantoarmantsjes, winkelfammen, hannelsreizgers).

Saaklikheid en bûnichheid geane lykop mei understatement: fijannichheid tsjin grutte wurden, brûken fan ‘lytser’ wurden as de saak freget. Dat makket fan syn gearkrongen ferhaal PP 131153 in masterstikje. Yn mar trije siden - it koartste stik út 'e bondel - wit Sikkema mei de soberste middels in maksimum oan spanning en ladenens op te roppen. Sûnder ynlieding pleatse syn bêste ferhalen ús daliks midden yn in situaasje, dêr't de persoanen mei dreameftige helderheid finzen set wurde yn in needlotsrûnte, om der nea wer út te kommen.

Mar as Sikkema it him mear oan tiid docht en him ynlit mei mear ‘normale’ foarmen fan spoekerij troch ferstoarne minsken, dan driuwt er te maklik op skriuwersrûtine, jout er him te folle oer oan sfearbeskriuwing en moat er foar de oplossing syn taflecht nimme ta tafallichheden (moetingen, brieven), dy't wierskynlikheden binne, mar krekt yn in mystearjeferhaal ûnwierskynlikheden wurde. Yn guon fan syn langere ferhalen nimt de oplossing fan de saak in tè grut plak yn.

De lichte toets fine wy benammen yn inkelde ferhalen fan Ype Poortinga. Veronica ropt is in story dy't mei De Kweade nochal

[p. 62]

geklik omspringt en wêrby't de skriuwer net mear de muoite nimt in oplossing te jaan of te suggerearjen. Stikken better is fan deselde Yn 'e weme, mei in seldsum suggestive sfear- en lânskipsbeskriuwing, de krite om de Tsjûkemar hinne grif. Ek hjir fine wy in beskate humor tsjinoer it spoekferskynsel. De tige orizjinele oplossing kriget sels noch in teologysk sturtsje.

Alle 22 ferhalen apart te besprekken en mei elkoar te fergelykjen hat gjin doel, likemin as it prize-útdielen oan de skriuwers, dy't nammers aardich oan elkoar weage binne. Ik soe net úthâlde wolle dat de titel De grize oer de grouwe al syn ûnthjit wiermakket. Ik persoanlik haw mar hiel inkeld dy grize oer dy grouwe rinnen field. Mar dat leit faaks ek mei oan de omstannichheden dêr't in resinsint ûnder lêze moat.

Yn alle gefallen, ik wol de trije baasmannen net de mjitstêf fan Edgar Allan Poe oanlizze, by wa't ik op ien side mear ‘grize’ fyn as by 10 of 20 fan harren. Poe wie op 't lêst in sjeny, en sokken rûgelje net fan de beammen. Mar wol bringt in bondel as dizze, resultaat fan teamwork tusken trije skriuwers, ien útjouwer en ien tekener (Spahr van der Hoek hat knap wurk levere, mar yn myn each wolris wat ryklik op effekt berekkene), in wolkomme útwreiding fan it Fryske-ferhalefront.

[VV 21-1-59]