It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Ferfolling fan in skriuwerslibeen

W. Cuperus, Striid en segen. Kristlik Fryske
Folksbibl. 35. Bolsert 1958.

Watse Cuperus syn romans, al hoe fertsjinstlik ek as stikken folkslibben mei sterk sosjale ynslach, hawwe foar myn fielen altyd wat ûnbefredigjends hân. Syn jongste boek, Striid en segen, hat my dúdlik makke wêr't de oast siet. Skriuwers fan syn type, foar wa't maatskippij en wurklikheid fan grutter belang binne as keunst, foar wa't keunst middel, gjin doel yn himsels is, kinne leau ik har libbensferfolling as skriuwer allinne ferwêzenlikje, as se ôfstân dwaan kinne fan alle romantechnyske omballingen, as se har ienfâldichwei, sûnder twingende easken fan ferhaal, yntrige en komposysje, beheine kinne ta it libben sa't se it yn 'e wurklikheid sjoen hawwe; as se net mear behindere wurde troch de needsaak har stoffe te ferbyldzjen mei de keunstmjittige helpmiddels fan it

[p. 57]

objektyf sjoene en foar in part fantasearre romanferhaal. De roman bliuwt foar harren altyd in klaad, in steurende omklaaiing, in ferhoalen hâlden, en dêrom ûntarikkend.

It liket my ta, dat de romanskriuwer yn Cuperus altyd de skriuwer-puer yn 'e wei stien hat. Sok in ynwindich konflikt hat er earst opromje kinnen troch folslein himsels te wêzen, troch eigen libben en groei ta grûnslach te nimmen, troch in autobiografy te skriuwen of memoires, tinkskriften, hoe't men it mar neame wol. En yn dit boek hat er dan ek syn sterkste libbensferfolling fûn, is er ta de kearn fan syn eigen wêzen kommen en hat er it bêste jûn wat er te jaan hat. Dit boek is sadwaande mear as in roman wurden.

Net alle romantechnyske middels hat Cuperus lykwols ôfstân fan dien. Syn haadpersoan hjit net ‘ik’, mar Bouke Blijstra. Mar dêr is it net minder om: dy lêste ‘objektiviteit’ is as minimum noch krekt needsaaklik en as útdrukkingsmiddel ûnmisber. Faaks is der méar yn dit boek dat fantasearre of optocht is, of yn alle gefallen net grûndearre op persoanlik wjerfarren.

Ik wiis bygelyks op dat prachtich ferhaal fan it skeel tusken Bouke syn âlden en harren buorman-hûseigener, yn 'e tiid dat Bouke noch net of krekt berne is, en dat dus út famylje-oerlevering fuortkomme moat, mar dat lykwols yn it gehiel in folslein autentike yndruk makket.

Yn dit boek hat Cuperus foar it earst alhiel himsels wêze kinnen, ek yn de sobere, mar faak kostlike en nearne op uterlik effekt berekkene humor dy't him eigen is. De humor dy't wurket as tsjinelemint tsjinoer it ferslach fan sosjale ellinde, earmoede en geastlike ûnderdrukking dat dit libbensrelaas jout. Yn tastânen dy't wy ús no, sechstich-santich jier letter, amper mear foarstelle kinne, groeide en bloeide it minsklik libben mei syn humor, syn lytse freugden.

Cuperus syn boek is folle mear as in sombere, tryste kronyk. It makket ús dúdlik, dat sels middenmank de swartste wurklikheid it libben hearrich is oan syn eigen wûnderlike wetten. En dat allegear makket fan dit boek in minsklik dokumint fan de earste oarder.

Wylst stadichoan it besef wekker waard dat ek de arbeider rjocht hie op in minskweardich bestean, sjogge wy yn dit boek in jonge man opgroeien dy't yn syn fermidden en troch syn aard wat fan de ‘rebel’ yn him hie, ien dy't derút kipte by de grutte mannichte troch jeften fan gefoel en ferstân, ien dy't somtiden nuvere dingen

[p. 58]

dwaan koe en gauris yn tsjokwaar rekke mei de lytse, faak lytsminsklike, benypt tinkende mienskip dêr't er út fuortkaam.

It libben fan Bouke Blijstra is in libben fan sosjale bewustwurding, fan sosjale striid, op in beheind plan, dat wol, mar dêrom net minder nijsgjirrich. It is it libben fan in man dy't fierder en skerper sjocht as de measten, ien dy't wjerstannen opropt en gauris de klappen kriget, mar dy't deemoedich en lytsman wêze kin by al syn grutskens. Yn dit libbensferhaal komme mominten foar fan oangripende tragyk, mar sober ferteld, sûnder patos of meilijerichheid.

Ik wiis op dy meinimmende bledsiden dy't ferhelje hoe't Bouke syn earste faam, ien dy't er ‘mei al har skurve earmoede foar syn rekken nimme woe tsjinoer de wrede wrâld’, nei it grêf bringe moat. Ik wiis ek op de prachtige heit-figuer: de man dy't Bouke ta in foarbyld is, èk in rebel, èk ien mei in reade tried, in sosjaal strider en in dwerskop, mar ien dy't der bûten stiet en dy't al jong net mear meidwaan kin, strampeljend en hinkjend ‘op in bamboestôk en in luiwagen’.

Humor en tragyk lizze ek ferfrissele yn dat oare ferhaal fan Bouke syn earste dronkenskip, in jier nei it ferstjerren fan syn earste faam, as er syn fertriet fertarre wol yn drank en omgong mei ‘ferkearde’ maten. Drank en ferkearde maten, wis, mar de wiisheid fan de skriuwer is te grut om ús te oerstjalpjen mei skuld- en sûndegefoelens nei oanlieding fan sok in misstap. Cuperus is net in skriuwer dy't him mei in flutsje moralisme fan de saken ôfmakket.

Spitich is, dat Cuperus yn 'e lêste 30, 40 bledsiden syn libbensferhaal justjes ferslopje lit. As Bouke Blijstra troud is en in eigen húshâlding ûnderhâlde moat, jout syn libben net folle nijsgjirrichs mear te sjen. It wurdt dan in nochal hastich, yn inkelde halen dien ferslach fan maatskiplike op- en delgong, sûnder folle gearhing mei de maatskiplike ûntjouwing fan de tiid.

Oer de earste wrâldoarloch wit Cuperus net folle fan belang by te bringen. Hy liket de sosjale opbloei yn it libben fan Bouke fierderop te sjen as in gefolch fan dy oarloch, en sadwaande kriget de sosjale striid yn it ferrin fan it boek te min konkrete ynhâld. De wize wêrop't Bouke mei foarkarstimmen ta lid fan de gemeenterie stimd wurdt, is in saak dy't ús gâns minder ynteressearret as de sosjale eftergrûn fan de krisis yn de jierren tritich, dêr't net folle fan makke wurdt. It libbensferhaal wurdt krûmelich en ferliest syn skerpe kontoeren. Der komt wat fan ferboargerliking oer, sadree't Bouke Blijstra kâns sjocht him op te arbeidzjen ta in soarte fan kapitalist-yn-it-lyts. It liket as hellet Cuperus hjir dochs it roman-

[p. 59]

prosedee der troch in efterdoarke wer yn, troch te besykjen mei geweld syn ferhaal oant de dei fan hjoed ta folslein te meitsjen. Hy hie better dien en hâld mei Bouke syn trouwen op.

Mar dy ynsinking kin de ein fan it boek ús dochs in stikhinne mei fersoenje. Hjir komt foargoed ta utering, dat de skriuwer in djipleauwich man is, foar wa't Gods wurd rjochtingjaand yn it libben is en dy't ek de maatskiplike foarútgong dêr't er tsjûge fan is en him yn ferblidet, yn it ljocht fan it Evangeelje sjocht.

Mar dat wjerhâldt him net skerpe en bittere wierheden te sizzen. Oan 'e ein hat Cuperus yn in mannich snijende sinnen it hiele probleem formulearre dêr't syn boek ús foar set. Bouke sels, seit er dêr, mei him ferbliidzje yn betreklike woltier, alteast yndutsen wêzen tsjin maatskiplike tsjinstuiten. Mar wêrom moasten syn heit en syn pake in libben lizze fan heukerjen en earmoede oant op hege jierren?

Dy lêste rigels fan dit wize, minsklike en ta tankberheid twingende boek soe men ris ta oertinking foarlizze wolle oan gâns lju dy't hjoed de dei raar guod opjouwe fan de betreklike woltier dêr't ‘de mindere man’ diel oan hawwe mei...

Watse Cuperus is gjin sosjalist en syn sosjale striid mei mannich progressyf partijman wat nuet en dimmen oankomme, mar ek harren hat dit boadskip fan in leauwich, ienfâldich en skerptinkend folksman wat te sizzen, omdat it sa troch ende wer troch earlik en minsklik is.

[VV 30-12-58]