It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

[p. 53]

De sunde yn it fiskersdoarp

Abe Brouwer, Springtij. Diel I: De ramp.
Drachten 1958.

Abe Brouwer, foar party lêzers noch altyd de skriuwer fan De gouden swipe út 1941, hat nei gâns in rige jierren swijen in nije roman op 'e merk brocht. Reden genôch foar benijdens. Spitigernôch komt er yn it earste diel fan de trilogy Springtij net nei foaren as in skriuwer dy't him yn in tiid fan krisis en selsûndersiik in nije fisy op minsken en wrâld of in fernijde romantechnyk oaneigene hat. Der is net folle feroare, te'n goede noch te'n kweade. Hy bliuwt de man dy't mei brede, rojale, soms wat patetyske gebeartens en byneed yn skrille kleuren in brok folkslibben skilderje kin, dy't in beskate sfear yn syn ferhaal wit te lizzen en effektyf wurket mei in spannende, lykwols net botte ferfine yntrige. Ek de tekoartkommings binne bleaun: in jeien op uterlik effekt, in net djipgeand ynsjoch yn de minsklike siele, in al te skerp swart en wyt yn 'e tekening fan de karakters, in hjir en dêr unnedich rûge toan.

Dêr komt noch in spesjaal yn Springtij steurend tekoart by. It is in histoaryske roman, spyljend ûnder de fiskers fan it Waaddoarp Wierum yn it jier 1893. Brouwer hat war dien him yn te libjen yn it bestean fan dy fiskersbefolking en yn har deistich wurk. En yn dat stik liket syn boek my net sa min beteard ta. Hy fertelt in pear masterlike anekdoaten en beskriuwt in mannich moaie fiskerstypen. En ik leau dat de saak ‘fakkundich’ (wat it fiskersfak oanbelanget) ek wol yn 'e es is, wylst de yntrige fan it ferhaal, al is dy net sterk, de lêzer dochs wol yn spanning hâldt.

Wat dit boek lykwols mist, is in histoaryske fundearring. It is meastepart yn uterlike beskriuwing stykjen bleaun. De eftergrûn fan in roman dy't pleatslik en histoarysk sa by útstek fêstlein is en dus pretinsje hat, hat rjocht op in krekte histoaryske stúdzje. Dêr no hat Brouwer mar wat mei de pet nei smiten, liket my ta. En dêrtroch sjit er tekoart yn it tekenjen fan de maatskiplike en godstsjinstige faktoaren dy't it Wierumer fiskerslibben anno 1893 behearske hawwe.

Yn it begjin al wurdt ús ferdútst, dat it mei Wierum aardich mis is. It is net mear sa as carder tiid. As men jin no ôffreget wàt der krekt mis is, dan komt men ta in rige ferskynsels dy't ien foar oar wol oannimlik binne en har grif wol foardien hawwe, mar dy't dochs ek stik foar stik allinne mar de uterlike tekens binne fan in

[p. 54]

maatskiplike tastân en as sadanich mear gefolgen as oarsaken, mear bysaken as kearn fan de saak.

Dat binne dan: 1. it byleauwe, dat yn Wierum hommels de kop opstekt, wylst it yn dy tiid krekt oeral oan it kwinen rekke. 2. de rabberij, dy't sûnder neiere ferklearring yn dit ferhaal rampsillige gefolgen hat; 3. dranksucht, dy't yn dy dagen wier net allinne Wierum slim teistere hat; 4. merke-oerdwealskens dêr't men ek al net fan oannimme kin dat er krekt yn dy dagen sa slim oanwûn; 5. yntrou, dy't it slachte siik en swak makket en net mear bestand tsjin folkssykten. Fan dy yntrou makket Brouwer net folle wurk. Hy leit der wol tige de klam op, mar ferjit dit motyf yn syn dramatysk ferhaal stal te jaan.

Al dy folkssûnden, dêr wol de skriuwer op út, binne yn it Wierum fan de jierren njoggentich ynslûpt en bestiene fan te foaren net. En sa kriget it foarhinne blykber fromme en dimmene doarp ynienen it oansjen fan in Sodom en Gomorra en kringt sels de ‘antykrist’ it froede plak binnen. Brouwer skrillet der dan ek net foar tebek de sûndichheid yn de swartste bewurdingen te skilderjen. Sjoch hjir de Wierumer merke, op 'e tredde jûn, dy foar de trouden noch wol:

‘Yn 'e platte jachtweide, yn in stadichoan broeiende hjitte dy't oaren wurch makket, liket it wol as wurde hja feller en wylder! Hja sûpe, dûnsje en goverje mei frjemde gebearten en gjalpen. De toffels tikje yn razende mjitte op 'e flier, de wide rokken fan de froulju swaaie en warrelje omheech en omleech, de muzyk jaget harren noch mear op oant hja yn in benei kranksinnige oerjefte alles ferjitte dat harren bynt oan 'e wrâld.

As de muzyk ophâldt, falle hja del op 'e stuollen, guon hingje op en om elkoar hinne, folslein ien yn dizze helske symfony.’

Sa'n beskriuwing, dêr't us rock 'n roll in sêftsiden bernespultsje by is, dat giet by my oer de skreef, jout in karikatuer, in ferfalske byld fan in ortodokse, doe al foar in part grifformearde doarpsmienskip. Dit is in wurkjen mei grouwélige effekten dat men yn in moderne roman net mear ferwachte hie.

Ik nim fuortdaliks oan dat it mei it seedlik hâlden en dragen fan de Wierumers wolris gjin sprekken lije koe, dat rabberij, dronkenskip, skynfrommens en in poarsje ûndeugden mear harren net frjemd wiene, mar ik wegerje oan te nimmen dat soks yn Wierum sokke útsûnderlike foarmen oannommen hat.

En fierder hat Brouwer him der mei soarch fan ûnthâlden ús fergelikingsmateriaal te jaan. Hy praat oer Wierum en neat oars as Wierum, en ek yn dat stik binne de kimen fan it boek te ticht. Yn

[p. 55]

dit isolearre Wierum hat de skriuwer ek himsels isolearre en sadwaande in wakker iensidich en ûnwier byld jûn. Boppedat, al dy sûnden dêr't fan praat wurdt, binne nea oarsaak, altyd gefolch fan wat oars, yn dit gefal fan sosjale need, earmoede, honger, ellinde. Mar fan dy ellinde makket Brouwer goedbesjoen in blinders bytsje wurk. Nearne is de earmoede of de honger dúdlik útbylde of beskreaun. En sa kriget de sûnde op gjin stikken nei har sosjaal gerak.

Brouwer syn font leit, leau ik, benammen hjirre, dat er syn stoffe net besjocht mei it koele, ynteressearre en begripende gefoel fan de skiedkundige, mar mei it oerspande each fan de romantikus en tagelyk mei de partidichheid en it te smelle eachweid fan de moralist, de sedepreker. As romantikus fielt er him roppen om de sûndige wurklikheid ta ûnwierskynlike proporsjes op te blazen, en as moralist miskent er de gruttens fan de sûnde, de felle libbenskrêft dy't har yn wêzen ropt, makket er har ta in stikje kliemske gemienichheid. Hjir leit foar myn fielen de tsjinstridichheid dy't dit hiele boek behearsket.

Boppedat stiet er as moralist, as typysk fertsjintwurdiger fan it Foarútgongsleauwe machteleas tsjinoer de religieuze gefoelens fan syn Wierumers. Foar him is it ortodoksisme dêre net in eigenaardige ôftakking fan in primityf-mystike streaming dy't ûnder fiskersbefolkingen mear foarkomt, mar inkeld in soarte healbewuste skynhilligens, yn striid mei it Evangeelje. De Doleânsje, dy't ûnder sok in befolking grif as in libbene wurklikheid yn it tinken yngrypt hat, in jiermannich earder al, wurdt sels net iens by de namme neamd.

En dan de ‘oare kant’. Wat Brouwer oan ‘goede’ en seinebringende tsjinkrêften yn it gewear ropt, is meager en berneftich. Tsjinoer de ferdoarnens fan it moderne Babel stelt er in goedbedoelende, nei sosjale ferbettering en foarútgongsmoralisme stribjende skoalmaster, dy't wat goed-bedoelende eleminten om him hinne sammelt om boeken foar te lêzen en te debattearjen. Wàt en wêroer, dêr meie wy nei riede.

Fan al dy ‘goede’ figueren, it ferljochte diel fan Wierums naasje, is Auke Visser de meast libbenskrêftige en oannimlike. Mar krekt him hat Brouwer behelle yn it dramatysk spul troch him, de nettroude, eigensinnige frijbûtser, fereale wurde te litten op de troude fiskersfrou Naenke. It binne mar praatsjes, want der bart neat dat ek mar yn 'e fierste fierte as ûntrou en oerhoer te bewizen is, mar it losse praat is foldwaande foar inkelde krasse dramatyske hichte-

[p. 56]

punten, mei sels in soarte fan folksgerjocht. Gjin kleuren hawwe Brouwer te fel west om de sûndefal fan Wierum te skilderjen.

Wis is der goeds fan it boek te sizzen. Brouwer soe Brouwer net wêze as er syn dingen net faken smaaklik, mei spanning en kleur wist foar te bringen. Der steane treflike bledsiden yn. Mar dat is allegear net foldwaande om ús frede mei dit boek te jaan: it hie safolle better kinnen. De stoffe en it miljeu jouwe der oanlieding genôch ta. My tinkt, Brouwer hie gâns sterker stien as er syn ferhaal yn 'e mûle lein hie fan in ik-persoan, ien dy't it seis fan tichteby meimakke hat, bygelyks dy Auke Visser, dy't foar sa'n rol krekt de figuer wie. Yn dat gefal ommers hie men jin deljaan kinnen by de histoaryske fertekening, by it oerdreaune en opsnolke byld. Immen dy't der sels by west hat, sjocht de dingen net mei it each fan de lettere skiedskriuwer, hy belibbet se mear fan binnenút, fûlder en minder objektyf. In ik-persoan hat ta in hichte rjocht op ferfalsking. Syn brek oan distânsje makket it byld iensidich en it perspektyf bryk, rnar dat hie nimmen de skriuwer oanrekkenje kinnen. It hie yn en mei it prosedee ferantwurde west. En no? In histoaryske roman sûnder djippere histoaryske eftergrûn en op swakke fûneminten boud, oars kin ik it net sjen.

[VV 19-11-58]