It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

De sfear fan in deftich walddoarp

Sjoerd van der Schaaf, De wûndere simmer
fan Jurrit Jongema. Fryske Bibl. nr. 85, Snits
1957.

Sûnt dat Sjoerd van der Schaaf yn 1947 mei syn roman Abbingawâld de lju fan dat doarp (fansels hat it yn 'e wurklikheid in oare namme) aardich kidele hat, hawwe wy fan dizze eigensoartige skriuwer net folle mear heard. Abbingawâld wie in doarpsferhaal mei sterk anekdoatyske trekken, dêr't gâns lju harsels, har sibben of har freonen net sa bare noflik yn ôftekene fûnen en dêr't de

[p. 50]

skriuwer om sa te sizzen stiltsjeswei wat wrokgefoelens yn ôfreagearre tsjin syn earder fermidden.

De wûndere simmer fan Jurrit Jongema, skreaun yn 1943, midden yn 'e besettingstiid dus, yn 1946 publisearre yn it moanneblêd It Heitelân en no as boekje fan in foech 140 siden útkommen yn de rige fan de Fryske Bibleteek, is nei Abbingawâld syn earste apart ferskynde wurk en toant mei dy roman gâns gelikens: spilet yn itselde, mar hjir net by in namme neamde doarp en ammet deselde sfear fan lichte weemoedigens. It hat ek itselde anekdoatysk karakter.

Sa komt ek yn dit boek in aadlike slothear foar dy't op tragyske wize oan syn ein rekket. Ek hjir is wol wat, sij it foarsichtiger spot yn ferwurke en komme beskate doarpstypen efkes yn 't ljocht. Van der Schaaf wurket net folle mei fantasijmotiven, by ûntlient meast oan de wurklikheid, mei of sûnder oerdriuwing. Ek hjir is in lichte irony tsjinoer de faak ûnnoazele ferskillen tusken de godstsjinstige rjochtingen. En ek hjir binne wol út 'e wurklikheid werom te kennen persoanen skildere.

Sa is der in doktersfiguer yn wa't men sûnder folle muoite de bekende dichter Jan Slauerhoff ûntdekt, dy't yndied in skoftke yn it plak ‘Abbingawâld’ as ferfanger wurke hat en fan wa't bekend is dat er mei de doarpslju net sa botte bêst oer de wei koe. Ek de uterlike beskriuwing is, liket my ta, op in bekende foto fan Slauerhoff ynspirearre: ‘in wat spûkeftige ferskining mei syn pelerine oer de smelle skouders en dat meagere skerpe fûgelprofyl ûnder de breedrânige swarte hoed.’ Sels spilet de (net by de namme neamde) dokter noch in foech roltsje yn it ferhaal mei.

De wûndere simmer fan Jurrit Jongema is min ofte mear in herhelling fan Abbingawâld, in swakkere echo. It stikeljende fan de eardere roman ûntbrekt der oan. It is ek ienfâldiger fan struktuer, einliks de simpele troch-elkoar-minging fan twa skiednissen. De iene is de foar de dea opskreaune leafde fan de deeglik-ortodokse jongkeardel Jurrit Jongema foar it famke Eva Dykman, dat heart ta de eigenaardige sekte fan de Hilligen fan de Lêste Dagen, de saneamde Mormoanen. De oare it foar de dea opskreaune libben fan de doelleaze swalker Jonker Gemme fan Galama, lêste leat út in âld, mei bjusterbaarlike ferhalen en leginden omweve slachte, dat by âlds it bewâld oer it doarp hie.

Jonker Gemme, de nea befredige, de opjage, dy't mei syn jild dwaan kin wat er wol, mar dy't neat docht, omdat er net wit wàt er dwaan wol, makket op it strân fan Skeveningen mei in revolverskot in ein oan syn doelleas bestean, dat omklaaid wie mei wee-

[p. 51]

moed en fergonklikheid. Jonker Gemme syn iensumheid en brek oan libbensmoed binne te ferklearjen út de wurgens fan de dekadinsje. Dêrfoaroer fertsjintwurdiget, soe men sizze kinne, de boargerjonge Jurrit Jongema de ienfâldige doarpsminske, waans soargen en swierrichheden gâns oars lizze, mar yn wêzen likegoed op in te min oan libbensmoed delkomme.

Winkelmanssoan út in lyts, stiif-ortodoks Klaaidoarp, tsjocht Jurrit op in dei, dreaun fan in dizich ûnrêstfielen en in driuw nei it lân efter de kym, op aventoer syn doarp út. Hy belânet net yn Australië of Afghanistan, mar sljochtwei yn ‘Abbingawâld’, dêr't it libben wat ferheftiger en waarmer brûst, wat wrâldsker en dryster as op 'e stive Klaai, en dêr't de rjochtsinnige jongfeint sels de merkeferliedingen gjin treast is.

Hy kriget in túnmansbaantsje op it slot Galamahûs en belibbet in hearlike simmer troch syn romantyske leafdesidylle mei de moaie, mar ryklik op it skerp fan har Mormoan-wêzen steande Eva Dykman. In idylle dy't syn hichtepunt kriget by it túnfeest op Galamahûs en dy't syn ein fynt, as Jurrit yn 'e hjerst wer op hûs ta set. Jurrit doar it net oan mei Eva: Amearika mei syn Salt Lake City, dêr't se him mei hinne ha wol, laket him net oan, en it strange, mar tagelyk wrâldske leauwe fan har folk - der wurdt yn tsjerke dûnse! - en de swiere, suver skriklike eed dy't dat leauwe fan him easkje soe, lykje him nei fleanen. Boppedat sette syn heit, âlderling fan de grutte tsjerke, en de dominy him noch al ûnder presje.

Brek oan libbensmoed, sûnder mis, al is it neffens de boargerlike mjitte ek ferstânich. Lykas Jonker Gemme net by steat is en fjochtsje tsjin de ferfeling en foàr de sin fan it libben, sa is Jurrit ûnmachtich te fjochtsjen foar syn leafde en tsjin de omstannichheden dy't dy leafde yn 'e wei steane.

Botte dúdlik is net wat Van der Schaaf mei dizze Jurrit foarhat. Sjocht er syn hâlding yndied as sloppens en healens, of fynt er dat in ferstânich rjochtsinnich jongfeint syn hannen better út dat Mormoansk holdersnêst weihâlde kin? De skriuwer lit it sawat yn 'e midden.

Mar krekt dêrtroch jout er de skyn as hâldt er it op 'e lêste ferklearring: in ôfwizen fan de romantyk, fan de dryste sprong yn it tsjuster. In kapitulaasje dus foar de stadige, ferfeelsume doarpswiisheden, foar de fêstige tradysje en foar de seedlike oermacht fan dominy en âlderling. Mar... net foar de krêft fan it eigen leauwe!

[p. 52]

Hjirmei sitte wy fuortdaliks yn de meast typearjende eigenaardichheid fan de skriuwer Van der Schaaf. Syn libbensfisy is yn dit boek te iensidich anekdoatysk, te simplistysk, te foarsichtich om him ta grutte konsepsjes te bringen en om him djip ynkringe te litten yn de konflikten fan it libben. Oer de grutte striid tusken leafde en godstsjinst, mei as nijsgjirrige eftergrûn it libben en tinken fan de Hilligen fan de Lêste Dagen, hie in nijsgjirrige psychologyske roman te skriuwen west. Mar it liket as rint Van der Schaaf it wêzenlike fan sa'n konfrontaasje leaver út 'e wei, as hippelt er der mar wat losjeswei oerhinne. Hy nimt oan it bestean fan syn persoanen net genôch diel, hy is der sels nearne by betrutsen, hy sjocht en beskriuwt se op in distânsje, as woed er him de fingers net oan harren baarne. Oan de ûnderstreamen fan it libben komt er sadwaande net ta. Syn ferhalen tippe oan it libben, sûgje der wat huning út, mar snije net yn it fleis.

Dêrtroch hat dit ferhaal ek te min dramatysk hichtepunt, gjin oangripende spanning. It ferrint igaalwei en giet stadich út, sadree't de weemoed fan de wankende hjerst syn triedden om it doarp spint en Jurrit him foar syn leafdesaventoer (yn dûbele sin) mei de swierweagende konsekwinsjes weiwynt, om yn syn heite doarp wer syn heite feintsje te wurden.

Ek yn de trant fan skriuwen is wat simpels en bernliks. Sa de oanwenst om Jurrit Jongema iderkear by syn folsleine namme te neamen. Sa it altyd-troch brûken fan de no-tiid, as maklik ferskowingsmiddel fan de iene situaasje yn de oare.

En dochs libbet ûnder de oerflakte fan dit sa rêstich en sûnder ferhef fierderkabbeljend proaza in beweging, der is wat geande, der wurket wat, in oanrin ta tragyk en ta djipte, mar tesmoard yn foarsichtichheid, te hoeden om de lêzer mear mei te jaan as in sfear, in flechtige bekoaring.

En dat kin men dochs ek wol wer in fertsjinste neame. Dizze skriuwer set syn literêre spierballen net op, hy grypt net boppe de macht, hy blaast net út in grut gat. De sfear is dan ek treflik, by alle simpelheid. It boekje is fol fan de rook fan bosk en túngrûn, fol fan de fergonklikheid dy't elke simmer ûnferbidlik yn it fet hat. Dy wat weake melankoly is Van der Schaaf syn sterke kant. En dat makket ta in hichte goed wat dit ienfâldich ferhaal oan dramatyske spanning mist.

[VV 5-6-58]