It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

[p. 46]

Roman fan in kristen-sosjalist

Gerrit Mulder, Agur en de twa portretten.
K.F.F.B., Bolsert 1957.

It is wat in nuver spul mei Gerrit Mulder syn nijste boek. It koe net yn it gewoane abonnemint fan de Kristlik Fryske Folksbibleteek opnommen wurde, omdat it gjin roman is. Nee, yndied, it is gjin ‘optocht’ ferhaal, it is in libbensbeskriuwing. Mar Mulder hat foar syn foarmjouwing dochs bewust in soarte fan tuskenmodel keazen tusken roman en biografy, en foar myn fielen is dit libbensbyld, opboud út tal fan literêre ‘sketskes’, dochs earder in roman as wat men troch de bank ûnder in ‘biografy’ ferstiet. Yn alle gefallen is it, às ‘roman’ besjoen, grif better en foarfêst ek ‘kristliker’ as gâns românse boeken dy't àl yn it K.F.F.B.-abonnemint opnommen binne.

De histoaryske kant is nammers Mulder syn sterkste kant ek net. In pear kear lit er in stek falle. Sa lit er by syn held Metten Koornstra al yn 1891 in portret fan Piter Jelles Troelstra oan 't lewant hingje. Dat is tige ûnwierskynlik, sjoen it feit, dat Piter Jelles doe noch in allinne as Frysk dichter bekend steande persoan wie en, jong advokaat, yn it politike noch amper in rol spile hie, lit stean dat men him sjen koe as de lieder fan it Nederlânske sosjalisme. En yn 1897 lit Mulder syn haadpersoan it deiblêd ‘Het Volk’ al lêze, dat earst trije jier letter oprjochte waard. Slim binne sokke dingen net, se bewize allinne dat men dit boek alderearst as in persoanlik tsjûgenis, net as in wurkstik mei wittenskiplike pretinsjes lêze moat.

Oer 't generaal trouwens hat Mulder net folle oanstriid to romantisearjen, dat komt moai grif mei trochdat er Metten Koornstra persoanlik kend hat. Wy moatte al slim mis wêze as de jongfeint út it haadstik ‘Master en learfeint’ net Mulder sels is. Gâns anekdoaten út dit boek, al binne se faaks wat opsnolke, meitsje wol in wierhaftige en betroubere yndruk, en ûnwierskynlik yn minsklike sin binne se nearne.

Wa wie Metten Koornstra? De ûndertitel fernijt ús: ‘Libbensskets fan Metten Koornstra, pakesizzer fan de dichter Salverda’. Soks wurdt men net folle wizer fan: elkenien is ommers wol immens pakesizzer. En dat it hjir de dichter Salverda jildt, seit ek net it measte. Mei it libben fan de yn 1836 ferstoarne dichter hat dat fan de yn 1852 berne Koornstra mar in bedroefden bytsje to krijen. Oft

[p. 47]

it dichterskip erflik is, moat betwivele wurde, en de poëzij fan Koornstra, yn it Hollânsk, is syn sterkste kant net.

It liket my ta, Mulder hat syn ûndertitel keazen om Koornstra min of mear oan de Fryske kultuer-histoarje fêst te knotsjen, mar oft dêr reden ta is? Grif is der gjin bewiis dat de man syn sosjaal striderskip wat te krijen hat mei de sosjale ellinde dêr't neffens syn biografen Salverda oan lit hat, al skriuwt Mulder ta ynlieding ek in tryst ferslachje fan de earmoede en fersmoarging dêr't de Wûnser dichter yn ferstoar.

Dus: wa wie Metten Koornstra? Berne yn 1852 as soan fan in Koudumer winkelman-slachter, wurdt er as jonge al oangrypt fan it Réveil, it wer oplibjen fan de rjochtsinnige godstsjinstsin dat yn 'e midden fan de foarige ieu ek yn Fryslân te finen is. As soldaat rekket er yn 'e kunde mei it probleem fan de geastlik-seedlike soarch foar de militêren, en dat probleem hat him syn libben lang net wer loslitten, is him ta in ropping wurden.

Dêrby hied er in tige sterk en yn dy dagen by syn soarte fan lju seldsum fielen foar sosjale rjochtfeardichheid. Sa waard er oan 'e iene kant in striidber ortodoks kristen, in man dy't it djip tinken wie mei it leauwe, - oan 'e oare kant in sosjaal strider, in sosjalist, sis mar, hy waard nammers ek lid fan de S.D.A.P.

En dy dûbelde gesindheid fynt har symboalyske útdrukking yn de titel fan dit boek: Agur en de twa portretten. Agur is in bibelske figuer yn waans bea de wurden foarkomme: ‘earmoed en rykdom jou my net, fied my mei it brea fan myn beskieden diel’. En de twa portretten binne dat fan Abraham Kuyper en dat fan Troelstra, dy't by him oan 'e muorre hongen en dy't er omkearde as ien fan beide hearen (of somtiden beide tagelyk) wat útheefd hie dat him, Koornstra, net noaske. By de Spoarstaking bygelyks moast earst Troelstra omkeard wurde, mar efkes letter waard Kuyper de skuldige.

Dizze yn 'e doetiidske ferhâldingen seldsume kombinaasje hat Koornstra yn it libben foar ûnnoflike situaasjes pleatst: hy wie ‘fyn’ en ‘read’ tagelyk. Hy wie dêrby in koppige, stive Fries, dy't him net foege yn 'e foarskriften fan de heger-pleatsten, as hy miende dat dy it mis hiene. Hy wie in fêsthâldende stridersnatuer, wa't tsjinwurking en fertriet net besparre bleaun binne. De nije opfiedingswize dy't er bygelyks tapaste yn it weeshûs fan Den Briel en dy't de bern ferlosse moast fan izeren tucht en publike diskriminaasje, foel der by de benypte boargerbestjoerders net yn, en

[p. 48]

Koornstra moast it fjild romje, ta fertriet fan de weesbern en ta argewaasje fan de publike opiny.

Boppe-al wie Koornstra de skepper fan de Militêre Tehuzen en hat er ûnwittende folle Bien foar dy nuttige en lang net oerstallige ynstellings. Hy seach yn dat in soldaat ek in minske wie en rjocht hie op in navenante behanneling. Yn dy dagen wie it mar al te faak lykas Mulder it beskriuwt: ‘Jawis, God wie yn 'e himel, mar dan kamen ek al gau de offisieren, dêrnei in hiel set neat, dan it boargerlik regear, keamerleden en advokaten, dan kaam de boargerij, wer in hiele tiid neat en dan de arbeiders en dy wiene hast noch te fatsoenlik foar de soldaten ’. Yn it teken fan dy striid foar de ferhûddûke soldaat hat it libben fan de lange Fries Metten Koornstra stien, mar ek dat fan syn lyts wyfke Karolyn Fekkes, en wy meie bliid wêze dat immen dizze libbens te boek steld hat.

Mulder is in skriuwer foar wa't it Evangeelje in libbene wurklikheid yn 'e wrâld is en dy't dêrfan tsjûgje moat oft er wol of net. ‘Behearden net alle Kristenen libbene tsjûgen te wêzen, lêsbere brieven fan de Grutte Heare?’ lit er earne Metten Koornstra freegje, en der is gjin mis op: hjir is it ek en benammen Gerrit Mulder dy't sprekt.

Syn boek is sadwaande, behalven in beskriuwing fan in troch him heechset man, ek in tsjûgenis dat men earbiedigje moat, ek al sprekt it de net- of oars-leauwenden net fuortdaliks oan.

Ek sille guon lêzers der muoite mei hawwe, dat it boek yn syn skriuwwize gauris in rjochtsinnich-dogmatysk tinken ferriedt, in skriuwwize mei typysk bibelske of sterk yn rjochtsinnige rûnten libjend retoarysk taalgebrûk. Dan is der soms in suver wat ûnferdraachsume gemoedlikheid oan it wurd, dy't tinkt my wol wat al te fertroulik omspringt mei de hillige dingen, se te gau assimilearret oan de deistige besteansoarder. ‘Har honger en longer nei de genede yn Jezus lei djip yn har eagen,’ seit Mulder fan de jongfaam dêr't Koornstra ferkearing mei kriget. En justjes fierder: ‘En der kaam in grut feest yn 'e himel, doe't in lang lichem knibbele neist in fanke, suver allinne mar siel.’ As de twa nei in oar plak ferhúzje, hjit it: ‘it wenhûs wie twa ferdjippings heech en stie dêr as in teken, dat in húslik libben nei de himel rikte.’ En fan in tige leauwich gesin: ‘De honger en kommer nei it ferlossende wurd foar har geastlik wolwêzen lei tsjok op 'e gesichten.’ In jongfeint kriget gjin kreaze jongfaam om mei te trouwen, nee by kriget ‘in keunststik út 'e hannen fan de Heare.’ En as Koornstra mei in ploechje ‘kristenen en anargisten, leauwigen en ûnleauwigen’ sit

[p. 49]

te debattearjen, hjit it: ‘It wie dêr suver de nije apostelskare, nei't de Hillige Geast útstoart wie.’

It gefolch is, dat Mulder wolris wat tefolle tajout oan syn oanstriid ta ûnkrityske bewûndering fan syn held, lykas er ek oer syn ynderlike konflikten, want dy moatte der by sa'n man en yn sa'n tiid west hawwe, al te maklik hinnestapt. It is him yn myn each net slagge Koornstra syn kristendom mei syn sosjalisme ta in geve ienheid te ferbinen, in ienheid dy't er wol suggerearret, mar net wiermakket.

Lykwols, mei alle beswieren, dy't benammen te ferklearjen binne út in oare tinkwize, moat men wurdearring hawwe foar dit boek, dat in te min achtsleine figuer nei foaren hellet en dat sawol kristlike as ‘sosjale’ lju wat te sizzen hawwe kin. Spitich is it dêrom, dat Mulder net wat mear omtinken hân hat foar soartgelikense figueren dy't yn it Fryslân fan de foarige ieu stribben nei in sosjale striid yn ferbining mei it rjochtsinnich folksdiel (Oebele Stellingwerf bygelyks). Koornstra liket sa in iensume allinnesteander. Mar sà iensum wied er net, dat gâns fan syn ideeën en idealen net libben yn de Fryske Folkspartij, dêr't Stellingwerf ien fan de foaroanmannen fan wie.

Bliid moat men ek wêze, dat dit boek rojaal útjûn is en dat it in mannich priuwkes jout fan de wolfersniene pinne dy't Koornstra hie yn it sjoernalistike en op it mêd fan oarspronklike bibelferklearring.

[VV 20-2-58]