It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Nije Fryske ferhaalkeunst

Boukje Fokkema, Bisiden de wei.
Novellen. Bolsert 1957.

Boukje Fokkema heart mei har ferhalen, sammele ûnder de tige slagge titel Bisiden de wei - al moat men jin earst efkes losmeitsje fan Brolsma syn Bylâns de wei en ek net al te folle tinke oan Van der Werf syn Yn 'e berm lâns - net sûnder mear ta de modernisten, dy't út binne op it beskriuwen fan nije, net oan Fryslân bûne fermiddens en wrâld-omfiemjende konflikten en dy't in foarkar hawwe foar it minsklik abnormale en foar it jachtige, gystene fan de moderne minskemienskip.

De opset fan de novelle Erfskip en krús, dy't mear as in treddepart fan de bondel beslacht, is typysk tradisjoneel en docht jin tinken oan it ferhaalwurk fan Brolsma. Men soe dit ferhaal dan ek einliks in lytse roman neame kinne, dy't it houlik beskriuwt fan de primityf-romantyske boer Ids Lettinga. Dy Lettinga telt ûnder syn foarâlden sawol boeren as seelju en sjocht syn houlikslibben bedrige en bedoarn fan in net te dwêsten langstme nei de fierte, nei de see, wylst er dochs oan syn boerehiem bûn is.

Syn romantysk langstme kin er him net frij fan meitsje, hy docht der ynearsten ek gjin ferkeards mei, mar troch syn ûnmacht om syn jonge frou Ank dielhawwe te litten oan syn dreamen, rekket er iderkear fierder fan har ôf en wurdt er foar syn eigen fielen skuldich oan har iere dea, al geane oan dy dea dan noch foarôf in better begryp en in soarte fan fermoedsoening.

Nei Ank har ferstjerren en nei it ûngemak dat him oerkomt - gjin sterk motyf: in ûngemak dat de bekearing mei bewurkje moat - komt der lang om let frede yn syn hert. Hy fynt de wei ta God en hy begrypt dat de minske de moed hawwe moat om ‘hjir wei te wollen’.

Erfskip en krús is fol fan in benearjende, tryste, hjerstige sfear, de sfear fan keale lânen en swypkjende reinfleagen. It ferhaal wurdt ferteld yn sobere wurden en yn koarte, spande sintsjes. It is

[p. 44]

wol dúdlik, dat de moderne ynfloeden net alhiel by dizze jonge skriuwster lâns gien binne: se stribbet nei in strakke, stege epyske styl en berikt dat op ûnderskate plakken ek sûnder mis. Lykwols befrediget it ferhaal jin as gehiel net fan rjochten, en dat komt meidat de psychology net oeral like sterk is. De frou Ank komt suver net út 'e ferve, is tefolle op in distânsje beskreaun. Wy witte net oft sij allinne mar slachtoffer is of dat se sels ek mei skuld hat troch har ferbittering. Dy ferbittering kriget net genôch ûndergrûn.

Ek Ids Lettinga, de ûnbedimbere swalker, oertsjûget jin net alhiel. Fan sa'n kjirl mei seemansbloed soe men ferwachtsje, hy swalket as er de pleats ûntflechtet, om lâns de havens, kaden en dokken fan Rotterdam of Antwerpen. Mar dizze ryklik dichterlike Ids siket syn heil troch op in dúnhichte sitten te gean en him oer te jaan oan de ‘ivige sang fan de see’...

It beskiedende punt yn de ferhâlding tusken Ank en Ids: de oergong fan it lokkich houliksbegjin nei de ferwidering en de misêre, komt der wat keal en skematysk by wei, der wurdt te hastich oerhinne gien: ‘Mar stadichoan bewenden alle dingen, gong de glâns fan it nije der ôf, begûn it libben syn fêste gong te gean. En doe't it sa fier wie, begûn it wer mis te gean mei Ids.’ Dat is te meager foar sa'n swierweagende oergong, de feroaring hie minder hastich wêze moatten. In stadige, yn in mannich details fette oankundiging fan it mislearjen hie it ferhaal gâns sterker makke.

Boukje Fokkema hat in foarleafde foar primityf-romantyske natueren, dy't amper witten hawwe fan de driften dy't har driuwe. It docht ek bliken oan it twadde ferhaal, De moolder, oer in man dy't yn syn eare taast wurdt, omdat se syn mole ferfange wolle troch in modern elektrysk gemaal. Dit ferhaal is winliken te koart om goed op 'e gleed te kommen.

It sterkst is dat primityf libbensgefoel wol útbylde yn Dûbele went, it bêste en ek ien fan de koartste út de hiele samling. Strang, sober, twingend, yn faak byldzjende taal en mei in knappe ferhastiging oan 'e ein, wurdt hjir de bycht jûn fan in arbeidersfrou, dy't út amper bewuste wrok oer eigen bernleazens derta komt wurkleas ta te sjen as it iennichst bern fan har buorfrou te wetter rint en foar har eagen ferdrinkt. In suggestyf ferhaal dêr't wierliken gjin wurd tefolle of te min yn stiet.

Dat de psychology ek hjir wat simpel oandocht, kin gjin kwea, om't it is de frou sels dy't har ferhaal docht. En goed sjoen is it, de lêzer net folslein yn te ljochtsjen oer de skuldfrage: ommers, wie

[p. 45]

se net fan kjeltme befongen en ferlamme? En is it wol wis dat it oars rûn wie, bywannear't it har eigen bern west hie?

De oare ferhalen binne net fan dy kwaliteit. Benammen sjit Boukje Fokkema tekoart, as se bûten it Fryske plattelânsfermidden komt. Se ferfalt dan ta in wat drakerige guodkeapens, lykas yn Myn heit, de stoarje fan in bûtenhouliks berne dochter fan in skilderes en in muzikus.

De heit, in romantysk artyst, ek al wer sa'n figuer mei net te bedimjen swalkersbloed, giet by de frou wei, sij stjert en it famke wurdt, mei har oantinkens oan in lokkige iere jonkheid, grutbrocht yn it sombere, tryste grêftehûs fan in âld omke en muoike. Op 't lêst brekt se der út en slagget oan in krantebaan. Op in kongres moetet se dan in âldere man, waans eagen hja weromken fan ien fan har memme skilderijen. It bloed sprekt en heit en dochter binne feriene. Dy heit, in grut fioelist, dy't sà prachtich spilet dat de lju gûle moatte en soms oan it dûnsjen slane(!), en dy't mei syn frou praat oer skilderijen, boeken en fersen, dy heit is in artyst út in boekje, neffens de standerdisearre foarstelling dy't de tuskenbeidene boarger him graach fan in keunstner makket.

It is dúdlik, dat Boukje Fokkema yn dat artystelân frjemd is, dat dy wrâld har oanwaaid is út in beskaat soarte lektuer. Dêrby binne har manljusfigueren eins ien foar oar sa likernôch fan itselde slach: romantyske, sloppe, mar yn har guodlike karakterswakkens dochs wol sympatike sikers en swalkers.

Dat docht ek ôfbrek oan it lêste ferhaal, Direktrise, de skiednis fan in leafde tusken de direktrise fan in tehûs foar ûnmaatskiplike fammen en, al wer, sa'n goedhinnige, mar ûngelokkige swabber, dy't se nei jierren fan skieding wer moetet, as by mei in gefaarlik wiif troud is. De swakke karaktertekening ferswakket ek it ferhaal as gehiel.

Skriuwers fan koarte ferhalen wurde maklik ta leginde, as se har produkten rêste litte yn 'e ferjitnis fan blêd en tydskrift, en net ta aparte bondeling oergeane. Dat men moat bliid wêze, dat dizze fan talint en earnstich stribjen tsjûgjende ferhalen fan Boukje Fokkema, al binne se net allegear like sterk en ûntbrekt foar myn fielen de humor te folle, no yn in bysûnder kreas fersoarge útjefte ferskynd binne. Boukje Fokkema is noch net dêr't se wêze moat, mar sil har paad grif fine.

[VV 31-1-58]