It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Romantyk ut it goede hout

G. Spaanderman-Wielinga, It goudene û
eboerd.
Kristlik Fryske Folksbibl. Bolsert 1956.

As nei in rige frijwat ûngeunstige kritiken ien boek ta in hichte in ferrassing foar my waard, dan wol It goudene ûleboerd fan in oant no ta folslein ûnbekende skriuwster. Ien kritikus miende sels sprekke te moatten fan ‘it mislearre besykjen fan in debutante’. Soks komt my folslein ûnkrekt foar. Mefrou Spaanderman har boek is yn myn each in folweardige roman, ien dy't èn skeppende geast èn skriuwtalint ferriedt, wat lang net fan alle earstelingen sein wurde kin.

Sûnder mis, it boek hat swakke kanten. De persoanen, mei as haadfiguer de grutte Roel Eises, de spikerhurde boer-lânhearre, binne yn har wat rûge omtrekken yndied mear typen as karakters. Mar it liket my ta dat dit gearhinget mei de hiele hyperromantyske opset fan dit boek.

Sa'n Roel Eises is wis it proto-type fan alle boerengeweldmannen dy't ús út safolle streek- en boereromans temjittewâdzje. Mar dan ek yndied en alhiel it prototype, dat is te sizzen: it grûnfoarbyld, dat sels net stribbet nei nuansearring, krekt omdat

[p. 38]

it syn wêzen útspylje moat yn it ramt fan de alles-oerhearskjende romantyk dêr't de auteur it yn pleatst. Dit boek is nammentlik net skreaun út in ferlet fan strang-realistyske útbylding fan in jûne feitlikheid wei. It is folle earder, útgeande fàn in beskate feitlikheid, de projeksje dêrfan yn de sfear fan de ferbylding. Koartsein: it is mear fèrbylding as útbylding, en dêrmei is, mien ik, de rûge bou fan de minsklike figueren hjir ferantwurde.

Ik wol ek graach tajaan, dat it eigenlike ferhaal net sa botte sterk is. Mar dat leit likegoed wol yn it aard fan dit romantysk fielen: romantyk hat no ienris oanstriid ta dizichheid, ta ûndúdlikheid fan foarstelling, ta foarmleazens. Ik leau dan ek dat dizze roman, al is er alhiel net fij fan de wurklikheid, dochs nearne de pretinsje hat realistyske waarnimmingskeunst of psychologyske ferfining te jaan. De hiele foarstelling leit mear yn de primityf-magyske sfear fan it mearke, dat no ienris ta kin mei summier sketste typen en net gleon is op sielkundige ferfiningen.

Fan in skerp oanset swart-wyt is yn dit boek nammers ek net it measte te finen. Dat docht bygelyks bliken út it ferhaal fan de leafdesferhâlding tusken Roel Eises syn soan Tseard en de tsjinstfaam Lokke, in ferhaal dat jin krekt troch it ûntbrekken fan moreel effekt-wurk sa meinimt, al is it barren sels: de tsjinstfaam dy't yn 'e kream moat fan de soan fan de boer, dochs wrychtich sa oarspronklik net.

Sûnder mis ek komme yn dit boek sterke fiten foar, it hat wat drakerichs bytiden, mar alwer: dat elemint hinget op 'en nausten gear mei de hiele romantyske atmosfear. En dat allegear bart op sa'n sympatike en fakentiden suggestive wize, dat men guon minder goed betearde bledsiden, benammen nei de ein ta, mei alle wille oersljochtet.

Us tiid hat in skalk each op 'e romantyk. Mar tagelyk: ús tiid kin fan de romantyk net loskomme al wol er noch sa graach. Romantyk mei ek no noch ferantwurde achte wurde, as se ècht is, fan binnen út wei belibbe, as se sûnder tsjustere bybedoelings harsels wêze wol, as se tagelyk in mear realistyske fisy op it libben net útslút. As dy romantyk gjin útgliders makket dat út fan it dierbere en sentimintele of grotesk-guodkeape, as se har op 'e noedlike mominten wit yn te hâlden, as se net de pretinsje hat de iennichste wierheid te wêzen. Oan dy easken foldocht it boek fan mefrou Spaanderman: it is romantyk út it goede hout.

[p. 39]

De skriuwster hat har kristlike libbensoertsjûging net ferswijd, mar ek net hinderlik nei foaren skood. Unbefongen, mei begryp foar histoarje en distânsje, komt se it yn de beskreaune tiid en streek (de Fryske heide fan sa rûchwei in ieu tebek) sa ferheftich libjende leauwe oan duvelbanders, kwaksalvers en tsjoenderij neieroan. Se wit, dat gâns wat him yn dy tiid as kristendom oantsjinne, amper mear wie as in yn deftich ferrinnewearre Tale Kanaäns ferhoalen heidendom.

Men lêze mar ris dat haadstikje oer de ‘jûnpraterij’, sa'n Bibeloefening yn primityf-magyske sfear. Beide, dit primitive kristendom fan de heide en it heidensk byleauwe, binne de fruchten fan in djipper ûndergrûn: de mystyk, de geheimsinnige gearraning fan de minsklike siele mei it godlik mystearje. En sels it helderder, minskliker kristendom fan de skriuwster sels, projektearre yn in mannich figueren fan it twadde plan, stiet ta dy mystike libbensfoarmen net yn in te skerpe, te banale tsjinstelling.

Satan, Koarthakke wurdt er yn dit ferhaal neamd, is yn syn folslein liiflike oanwêzichheid in meispiler yn it drama, gjin morele warskôging, mar in wêzenlikheid, in ta libben wekke brok realiteit út de primitive folksferbylding.

Dizze duvel libbet, as in konkretisearre begeliedingsferskynsel fan minskene siele, sa't er altyd libbe hat yn de ferbylding fan mearke en folksferhaal. No ja, wy ferljochte bern fan de 20ste ieu, wy leauwe der it measte net mear fan. Wy hawwe Hear Koarthakke al lang ûnskeadlik makke, ûntkrêftige ta symboal yn ús oerdrachtlik taalgebrûk. Mar binne wy der riker fan wurden? Is it, nettsjinsteande alle segening fan de technyk, net earder sa, dat wy ferlern hawwe oan folheid fan de siel, meagerder wurden binne oan tink-libjen, wy lju fan radio en iiskast? Earmer as de primitive minske fan alear? Sille wy net altyd, lit it dan wêze de literêre wei lâns, weromkeare ta dy steat, om't wy ek altyd earne yn ús wêzen werom-wolle nei it bern dat wy ienris wiene?

Dêrom leau ik yn dit romantysk boek fan G. Spaanderman-Wielinga, al is it gjin masterwurk. It is echt, earlik, goed skreaun en it wit sfear te skeppen. De K.F.F.B. hat wolris briker setten úthelle as mei de útjefte fan dit boek.

[VV 12-4-57]