It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

Skriuwe as skaakspul

Piter Terpstra, Fjouwer minsken yn in stêd.
Drachten 1956.

Piter Terpstra, waans eardere Fryske romans no just net fan 't sterkste wiene, hat mei Fjouwer minsken yn in stêd foar in ferrassing soarge. As ik myn sin sis: de bêste roman dy't de lêste jierren yn it Frysk it ljocht sjoen hat. Mar ek in roman dy't by in part fan it romanlêzend publyk beskate wjerstannen oproppe sil en faaks oanlieding jaan ta dy yn Fryslân net seldsume fraach: ‘Wêr geane wy hinne op dizze wize?’ Want fleurige lektuer is dit boek net, krekt oarsom. Lang net alles, better kin ik sizze: neat fan alles komt op syn poatsjes telâne. In sombere, mankelike stimming oer-

[p. 33]

hearsket: de toansoarte dêr't dit boek yn stiet wurdt wol sa likernôch oanjûn troch de earste bledsiden, de beskriuwing fan de reinsône dy't oer hiele West-Europa hinget. It is in ferhaal fan mislearre libbens, dy't de swierrichheden en ûngemakken fan it bestean gjin treast binne: in boek sûnder útsjoch, in boek dus dat net fuortdaliks meiwurket oan dat Nommel Doel dêr't neffens gâns lêzers in boek foar skreaun wurde moat: de minske fan binnen better, fleuriger, blider, lokkiger te meitsjen. Mar sûnt hoenear hat in boek by definysje de plicht om ús oan it laitsjen te bringen of ús yn better en nommeler minsken te herskeppen? Soks kin yn dizze neare tiid syn nut hawwe, mar foarskrift is it net. Literatuer hat it rjocht om ús mei de noas op minder noflike feiten te triuwen, hat sels it rjocht om ús noch ‘beroerder’ te meitsjen as wy al binne. As it mar op in artistyk ferantwurde wize bart. Fryske boeken hawwe ús al sa faken traktearre op 'e swiete optimismen en al of net bewuste skynhillichheden dêr't dy saneamd ta feredeling bedoelde boeken mar al te gau oanlieding ta jouwe, dat it grif gjin kwea kin en lês ris in boek, wêryn't bygelyks it erotysk bestean, lykas dat no ienris yn 'e wurklikheid fan it bestean syn gerak kriget, sûnder opsetlikheid en ûnferhoalen útskildere wurdt. Wis, it is yn Fryske boeken gjin beswier en ek gjin seldsumheid dàt erotyske dingen op it aljemint komme. De lêzers meie der sels graach oer, as it mar rou en grou genôch bart om der in ôfskrik fan te krijen, as de skriuwer mar mei oprôle wynbrauwen fernimme lit dat er it strang ôfkart en as er mar útkomme lit dat sok in kwea straft wurdt of alteast straft heart te wurden. Piter Terpstra seit dizze dingen sûnder sensaasjemakkerij en sûnder grou te wurden. Mar, en dat is gjin minder grutte fertsjinste, ek sûnder de preektoan.

Neffens it omslach is Fjouwer minsken yn in stêd in ramtfertelling, in frame story. Dy omskriuwing komt my net alhiel krekt foar, of men moat de stedsympresjes dy't iderkear de haadstikken ynliede en dy't ta doel hawwe de libbens fan de fjouwer haadpersoanen gear te binen en yn in list te setten, as dat ‘frame’ sjen. Mar faaks kin men better prate fan in simultaanroman, in roman dy't op ûnderskate plans tagelyk spilet en wêrby't de skriuwer om sa te sizzen simultaan-skaakspilet oan in mannich buorden tagelyk. Binnen it ramt fan elk haadstik docht de skriuwer iderkear wer in set op elk boerd en sa skoot er syn partijen de kant út dêr't er se hawwe wol. Boppedat wurde dy haadstikken elk foar oar noch wer ynliste yn mear algemiene ym-

[p. 34]

presjes, sfearflarden, losse notysjes dy't yn in pear halen oantsjutte moatte wat op itselde stuit earne oars yn de stêd pleats hat.

Sok in prosedee kriget sûnder mis wat meganysk, wat opsetliks. Men sjocht om sa te sizzen hoe't de skriuwer fan it iene boerd nei it oare draaft en neat oan it tafal oerlit. En hoe knap as Terpstra him der hieltyd ek wer útrêdt, de gefaren dy't it meibringt ûntkomt er net altyd oan. Der is in justjes forsearre wikselwurking tusken it ferhaal en syn ramt. De stedsympresjes moatte de libbens fan de grutte fjouwer beljochtsje en yn in list sette. En dy fjouwer hawwe tagelyk ta taak it grutte libben dat om harren hinne woelet en docht, troch te ljochtsjen en te ferklearjen. It ferhaal kriget der romte en perspektyf troch, mar wolris op in wat maklike en guodkeape wize. En oan 'e oare kant: de skriuwer hat dy fjouwer minsken mei wat te grutte opsetlikheid eksemplarysk steld. Hy pikt dizze fjouwer derút, mar hie krekt like goed fjouwer oaren nimme kinnen. It komt dúdlik oan 't ljocht oan de ein fan it boek, dêr't de skriuwer syn fjouwer haadpersoanen noch efkes de revu passearje lit: ‘Der binne minsken as mr. Herman Geertsma, dy't...’, ‘Minsken as Nynke Kaspersma, dy't ...’, ‘Minsken as Eelco Rauwerda...’, ‘En minsken as Gerry Beintema, dy't...’. Tige slagge is soks net. It liket derop as wol de skriuwer foar syn lêzers konklúzjes lûke dy't dy lêzers einliks út harsels fine moatten hiene. Soksoarte passaazjes, benammen ek it iderkear herhelle ‘Tûzenen minsken dogge dit... Tûzenen dogge dat...’ ensafh., klinke maklik en te retoarysk. Dat jildt ek foar it begjin, dy Europeeske reinprolooch. It is wol suggestyf, dat byld fan Londen yn 'e mist en Marseille yn 'e rein, it is yndied it prosedee fan de simultaanroman, de sjoernalistike reportaazje-roman út 'e jierren tweintich, mar it is in frijwat literêre trúk, as mei gauwens bliken docht, noch fan Londen noch fan Marseille is yn it hiele boek fierderop mear sprake. Dêr komt noch by, dat krekt op sokke by útstek ‘literêre’ steeën Terpstra syn wat meager taalbesit te dúdlik oan it ljocht komt.

Myn beswier tsjin dit boek - mar it is in beswier op in heech nivo - is dan ek tige yn 't algemien, dat it prosedee mei in al te grutte en te maklike, hast wat sjoernalistike neidruklikens tapast is en dat dêrtroch it ferhaal, hoe meinimmend en spannend it is, tefolle konstruksje bliuwt, produkt fan glêde, effisjinte berekkening. It is net soepel genôch, te strak, te meganysk opset. It ferriedt syn eigen draaipunten al te iepenlik.

Dizze opset brocht mei, dat de fjouwer minsken, dy't elkoar by it begjin fan it ferhaal net kenne, mar tafallich yn deselde trein

[p. 35]

sitte, yn 'e rin fan it ferhaal mei elkoar yn 'e kunde komme moatte. De skiednis wurket dus dúdlik op in klimaks oan en it is nijsgjirrich te sjen hoe't de auteur de toutsjes iderkear nauwer oanhellet en, ek mei help fan oare dramatyske figueren lykas de Heilslegerkapiteine Feddema, op 'e ûntknoping oanstjoert. Dit is yndied in grutte fertsjinste fan it boek, dat it sa'n knappe yntrige, sa'n fernimstich gearknotsjen fan motiven sjen lit. Dat is ek wat dit boek ûnderskiedt fan safolle oare Fryske romans dy't mar net ta in fernimstige yntrige komme kinne, dy't hingjen bliuwe yn it stadige, wiidweidige beskriuwen fan in libbensgong fan widze oant grêf.

De fjouwer libbensferhalen dy't elkoar by einsluten reitsje yn de dramatyske rjochtsitting oan de ein, binne fan ûngelikense betsjutting en wearde. De skiednis fan mr. Herman Geertsma is dêrby wer konstruearre as tsjinsteld oan dy fan it famke Gerry Beintema. Net allinne dat de earste it ferhaal is fan in libbensein en de twadde dat fan in libbensbegjin, mar ek kwa karakter binne se elkoars tsjinpoalen: it oer-bewuste, dat yn mr. Geertsma ta it ynsjoch komt fan eigen mislearjen, tsjinoer it ûnbewuste by it famke Gerry, dat sels as it fertize rekket yn 'e ûnbegrepen ferwikkelingen fan de grutte minsken, ferwûndere en suver bliuwt. De wize werop dizze twa libbens elkoar op 't lêst reitsje - de wees Gerry wurdt opnommen yn it gesin Geertsma - is de swakste skeakel yn it gehiel. De skriuwer hat hjir in knoop lein dy't der letterlik te grou op leit, en dy't er psychologysk mar min ferantwurdzje kin. Nearne yn it boek komt er bygelyks ta in tekening fan dy Gerry yn har Geertsma-miljeu, wylst al har foarige fermiddens wol oan 'e oarder komme.

Nammers, mr. Geertsma en Gerry Beintema binne, liket my ta, mar flankfigueren om it eigenlike barren hinne. De kearn fan dit boek is it gearbinen fan de yn mannich opsicht mislearre dominyssoan Eelco Rauwerda en de winkelfaam Nynke Kaspersma. Dy Nynke is gjin faam fan de flakte, mar yn har erotyske avontoerlikheid is se der bytiden net al te fier mear ôf. Sydlings moat my efkes fan it hert, dat se yn har net al te yntelliginte minsklikheid neat hat fan de wat klassikerige hetaere dy't Jentsje Popma op 'e omslachtekening fan har meitsje wol.

Yn dizze beide figueren no, Eelco en Nynke, besiket de skriuwer - en neffens my is dat him treflik ôfgien - de saneamde ‘moderne jeugd’ psychologysk neieroan te kommen. De jeugd fan maatskiplike oanpassingsproblemen, fan de dûnstinten, fan de iere en ûnmaatskiplike erotyske warberens. Sy beide drage it ferhaal en hjir wurdt Terpstra syn skriuwerskip net behindere fan de twang ta sjoernalistike reportaazjes. Hjir fynt men sielkundige ferdjip-

[p. 36]

ping en skerpsinnichheid. Eelco Rauwerda, mislearre as H.B.S.-er, net geskikt foar fierdere stúdzje, oanienwei yn tsjokwaar mei syn wettise en fantasijleaze heit, mislearre as kantoarfeint, in kearmannich mislearre as frijer en foarornearre om te mislearjen yn 'e muzyk, dêr't syn hert oars nei útgiet. En dêrfoaroer Nynke Kaspersma yn har trou oan in ‘ferkearde’ feint, Martin, dy't se troch in falske eed fan de ûndergong besiket te rêden. Sels wurdt se net fan Eelco rêden, meidat de ûntrou him better ôfgiet as de trou, en hy, by alle goede foarnimmens, gjin kâns sjocht der wat fan te meitsjen. Sûnder wjerstân lit er him weromgliidzje yn syn âld fermidden.

It is in ferhaal dat jin mannich kear tinke lit oan Vestdijk syn roman De koperen tuin. Beide romans hawwe Ljouwert ta eftergrûn, nee, ta méar as eftergrûn: ta katalysator, ta boarne fan ynspiraasje. Yn beide spilet de muzyk mei, al is it by Vestdijk mei ûneindich mear kennis fan saken. En ek de leafdesferhâlding tusken Nynke en Eelco bringt jin mear as ienris dy tusken Trix Cuperus en Nol Rieske yn 't sin. Terpstra syn boek hat mear faasje, mear oerflaktespanning tsjinoer de gauris wat stadige, him muoisum ûntjaande djiptespanning fan Vestdijk. It is yn wêzen moderner, ynsafier't it kwa libbenssfear èn kwa skriuwstyl mear oanslút by ús eigen tiid.

Dy skriuwstyl fan Terpstra foldocht my oars lang net oeral. Yn dat stik is it boek faak de guodkeape en flodderige kant neist. Ik kin der neat oan dwaan, ik mei net oer dat hoarterige styltsje dat wolris ‘staccato’ neamd wurdt, mar dat foar myn fielen in soad hat fan Ot en Sien. Lykas op side 105: ‘Hy smookt in sigaret. / De kelner bringt de kofje. / Hy betellet fuort.’ - Trochinoar fjouwer wurden de sin en elke sin in nije alinea. En noch slimmer op side 128: ‘Hy wie by Reimer Feenstra. / Hy sjocht har. / Hja komt wat oerein en groetet. / Hy wifket efkes. / Dan rint er nei har ta.’ Dy staccatostyl wie wat nijs yn de jierren tweintich en tritich, doe't ekspresjonisme en nije saaklikheid út wiene op it ôfsnijen fan alle oerstallichheid. In stylfernijing, dy't bygelyks Bordewijk yn syn earste romans sa treflik tapast hat. Sa'n soarte fan fertelstyl moat lykwols funksjoneel wêze, moat in spanning oproppende faktor wêze yn it ferhaal, en dat is by Terpstra lang net altyd it gefal. Mar al te faak ferwurdt it ta retoryk en al te maklik suggerearjen fan dynamyk. In sintsje as: ‘Hja rint tsjin de klean, dy't oan de kapstok hingje, oan’ (s. 87) is in benaud staal fan skoaljongesopstel-styl en slop gejeuzel is op bls. 93: ‘As it healwei twaën is

[p. 37]

binne de measte minsken, dy't earst net sliepe koene, dochs wol yn 'e sliep fallen. It is ek in bytsje kâlder wurden.’

Terpstra syn Frysk is wolris wat meager en rûch. Der wurdt oanienwei praat fan ‘plaatsje’ dêr't ‘printsje’ bedoeld is; de lju sjogge troch it ‘raam’ yn pleats fan troch it rút, it glês of it finster. Se ‘skrikke’ en wurde sels by ôfwikseling net ienris kjel. Immen ‘mei Petrus graach’ yn pleats fan him graach lije te meien. In bern wurdt ‘ôfseame’ ynstee fan ‘omseame’ en sa fierder. Ik hoopje dat Terpstra - mar it is in oanwinnende skoalmaster dy't it seit - tenei wat soarchsumer op syn taal wurde wol.

Mar ôfsjoen fan dy dingen - Terpstra hat in tige akseptabele roman skreaun, in knap bewiis fan ‘it kin ek oars.’ Fiif fan sokke romans yn 't jier, en Fryslân is rêden, soe ik sizze wolle - as it net ryklik dryst wie om it libben fan in folk ôfhingje te litten fan sokssawat ûnstofliks en ‘kultureels’ as in mannich romans.

[TS XII (1957), nr.3, 82-86]