It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

In Fryske doarpsdokter

P. Akkerman, In man allinne. Drachten 1956.

Amper in jier nei Watse Cuperus mei syn roman oer in Fryske doarpsdominy, Hoeder en skiep, komt Paulus Akkerman mei in roman oer in Fryske doarpsdokter. De oerienkomst is mear as allinne dy fan de kar fan de haadpersoan: in ‘doarpsyntellektueel’ tsjin de eftergrûn fan de doarpsmienskip. Beide skriuwers steane, dat mei út harren earder wurk bekend wêze, frij frjemd tsjinoer it type fan de ‘yntellektueel’ - yn dit gefal de universitêr foarme persoan - en foar beide is it dus in besykjen om nije wegen te gean. Beide hearre se ta de kristlike folksskriuwers, mar beide sjogge se fierder as har de noas lang is. Cuperus stiet kritysk foar gâns dingen út syn tsjerklik fermidden oer, Akkerman beskriuwt sels in liberaal man mei in objektiviteit dy't te priizgjen stiet. Beide litte se har haadpersoan trouwe mei in ienfâldige doarpsfaam dy't it net ta de beneaming ‘mefrou’ bringe kin. Yn beide boeken is fan leafde wol, mar fan erotyk suver gjin sprake. En by einsluten: beide ferhalen beslane wol gâns in stik minskelibben, mar sûnder histoaryske eftergrûn dat 't makket. Sûnder ‘wrâld’ deromhinne.

Akkerman hat oan syn dokter, Jan Teroele, gâns soarch jûn. De man is in treflik arts, in goed minske, in man mei mooglikheden op it mêd fan de wittenskip, mar syn libben lit net folle fleurichs sjen. Syn earste frou komt jong te ferstjerren, hy kin it min roaie mei gâns in rige húshâldsters, syn twadde houlik, mei in rinteniersdochter dy't like iensum is as hy, wurdt in mislearring: de frou is fan in oar leauwe, se begrypt him net en hat gjin slach fan it wurk fan in doktersfrou. Se stiet syn ûntjouwing as wittenskipsman yn 'e wei en om har lit er de kâns op in praktyk yn Amsterdam slûpe.

[p. 31]

Nei de dea fan syn twadde frou bliuwt dokter Teroele iensum efter mei in pear tsjinstfammen yn it grutte doktershûs en wijt syn lêste jierren oan in wittenskiplik wurk, dêr't er, yn syn bernskens kommen, yn stykjen bliuwt.

Mar dokter Teroele syn tragyk wurdt einliks te folle fan de bûtenkant skôge om oangripend te hjitten. It is yn 'e grûn mear pech, tsjinstuit, in gearmjuksel fan tafallichheden, dy't mei syn aard en wêzen net it measte te meitsjen hawwe.

En hjir leit it ûnbefredigjende fan dizze roman: dat Akkerman ús in haadpersoan foarset dy't eins safolle ynspanning en belangstelling net fertsjinnet. Wis, hy is in nommel persoan, fol plichtsgefoel, in man mei sosjaal fielen, in goede heit. Mar krekt dêrtroch is er te tuskenbeiden, te gewoantsjes. Der falt mei him as romanpersonaazje net folle te begjinnen. Hy hie as sadanich allinne te rêden west mei in fikse ôfwiking, mei wat tesplitenens, mei wat oanstriid ta de sûnde of ta wat dan ek. Mar hy is te normaal en hat sadwaande de lêzer te min dramatyk en spanning te bieden, al hoe libbenswier er fierder oankomme mei. It liket, in roman hat, om oan 'e ferfeling fan de wurklikheid te ûntkommen, dochs altyd in soarte fan ferfalsking, in ombûging, in ferried fan de wurklikheid nedich.

In twadde tekoart fan In man allinne is, lykas hjirfoare al sein, it ûntbrekken fan in histoaryske kontekst. Wy kinne it wol sawat riede: it ferhaal begjint sa om ende by de ieuwiksel en beslacht in fjirtich, fyftich jier. De stomfyts en de auto komme op 't aljemint en der wurdt in ôfdieling fan it Griene Krús oprjochte. Mar fierder is it krekt as hat Jan Teroele gjin spoen mei de grutte wrâld te krijen. Der is gjin Boere-oarloch, gjin mobilisaasje, gjin Wrâldoarloch I of II, gjin krisis, der is suver neat fan al dy dingen dy't dochs al dy jierren troch sels op it ôfgelegenste doarp fan Fryslân har wjerlûden fûn hawwe.

Sadwaande is it ferhaal fan it boek losrekke út in gehiel dêr't it net út losmakke wurde kin of te'n koste fan in stik sintrale libbenswurklikheid. Sûnder dy libjende, aktuele eftergrûn kin it miskien yn boeken dêr't in sterk psychologisearjend oerwicht alle oare feiten yn nei de eftergrûn kringt, mar it kin net yn it soarte boek dat Akkerman ús biedt. Krekt troch it op himsels minder betsjuttend libbensferhaal fan de al te normale dokter Teroele yn it ramt fan in stik tiidsûntjouwing te pleatsen, krekt troch dizze man te meitsjen ta it ûntfangtastel fan wat de grutte wrâld beweecht en beroeret, hie Akkerman syn dokter as romanfiguer rêde kinnen.

[p. 32]

Dat allegearre nimt net wei: In man allinne is lang gjin min boek. It komt boppe de wenstige midsmjittige folksskriuwerij in knap stik út. It beskriuwen fan de deistige gong fan saken yn in doarpsdokterspraktyk is de auteur as bûtensteander aardich goed ôfgien. It doarpslibben, benammen dat yn earmoede en smoargens, wit er yn in mannich rake halen foar jin út te sketsen. Dat is noch altyd Akkerman syn sterkste kant: it tekenjen fan ‘lytse platte mantsjes’ en langskonkige en -earmige haaibaaien oan 'e selskant fan de doarpsmienskip. Der stiet yn dit sober en mei soarch en oerlis skreaune boek mannich bledside treflik proaza. Der is in bysûnder knap stik dêr't Akkerman de beskriuwing jout fan in nachtlike reis troch mânselhege snie om in kreamfrou te helpen, in beskriuwing laden mei driging en eangstme dy't de lêzer net gau wer loslit.

In man allinne sil syn lêzers wol fine en fertsjinnet dy sûnder mis. Doktersromans wurde by heappen slynd en dy't op sensaasje begien is (dêr hat it sjenre by einsluten syn sukses oan te tankjen) hoecht it by de deeglike Akkerman net te sykjen. Mar ferfeelsum is syn boek net, al wie it allinne mar troch de doarpsanekdotyk dy't deryn ferwurke is. De Fryske literatuer is mei dit boek net min út. Lykwols hoopje ik, dat it Paulus Akkerman jûn wurde mei te kommen ta de psychologyske ferdjipping en it histoarysk eachweid dy't syn romans úttille kinne boppe it al te deistige en gewoane. De leagen-fan-de-roman, it ‘ferried’ oan de wurklikheid, dêr haw ik by it lêzen fan In man allinne omdôch op wachte.

[VV 29-3-57]