It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

[p. 28]

Kronyk fan deagewoane dingen

Ria Postma-Stolk, Fiif minuten is to lang.
Drachten 1956.

Net graach soe ik úthâlde, dat de earste roman fan de Fryske, mar fan komôf Hollânske skriuwster Ria Stolk in masterwurk of sels mar in hichtepunt yn 'e Fryske proazakeunst fan de lêste jierren neamd wurde moat. Dêrfoar is Fiif minuten is to lang miskien oan tat siden (107) de krappe kant it neist, mar benammen hat it te min ynhouten, te min ynwindige substânsje. Dêrfoar is der te min dramatyk yn ferwurke, spilet it net genôch heech spul mei it libben. Ferheftige foarfallen, grutte konflikten, ferheven spanningen fynt men der net yn.

It eigenlike ferhaal hat dan ek net sa folle om 'e hakken. In Fryske jongfaam, Dedtsje Valk, wol wat fan de wrâld sjen. Dat levert har fuort al in ferbrutsen ferloving op. Se komt as help telâne yn in Switsersk bernetehûs mei de banale namme Kinderfreude. Se docht dêr net folle ûnderfiningen op dy't har idealisme stypje kinne. De oanpassing falt ôf, net elkenien mei har graach lije, - ek mei troch har eigen skuld.

Se rekket fertiisd yn in rige yntriges tusken allerhande ferpleechsters en tsjinstfammefolk, lytse yntriges dy't har ûntstean fine yn 'e oanwêzichheid fan in Hollânske jongfeint, Rinus van der Laan, dy't hjir fersille is meidat syn rike heit him ta opfolger yn 'e saak ha woe en him syn leafde foar de tekenkeunst fergunde.

It binne allegear mar deagewoane dinkjes, lytse deistige konflikten, heibeltsjes, argewaasjes, lykas oeral foarkomme dêr't minsken fan ûnderskate komôf en ûnderskaat aard yn in lytse mienskip byinoar binne. Lytse oerwinninkjes, lytse ferliesposten, lytse yllúzjes tsjin de saaklik en sûnder folle omballingen beskreaune eftergrûn fan sa'n tehûs.

In deagewoane skiednis dy't elke jongfaam mei wat idealisme en wat langst nei frijheid oerkomme kin. Mar ek sûnder tragyske skelen en grutte botsingen kin it libben nijsgjirrich wêze. En Ria Stolk hat it yn 'e macht om it nijsgjirrige yn al dy lytse dingen waar te nimmen, om fan in ding fan neat wat fan belang te meitsjen. Se hat in tûk each foar de lytse wriuwingen dy't it libben tusken minsken soms sa alderraarste ûngeryflik meitsje kinne. Se hat it fermogen om de gefoelens en gefoelichheden, de riedselige spanningen dy't ferskûl lizze yn minsklike ferhâldingen, raak, sûnder psychologysk gegriem yn in mannich wurden oan te tippen.

[p. 29]

Nim no dy Rinus van der Laan, de jonge dy't sa graach tekenje wol en net mei fan syn heit. Mannich skriuwer soe him in miskend sjeny makke hawwe of in strider foar de heechheid fan de Keunst, of in tragysk mislearre artyst. Mar dizze Rinus is in deagewoane, flotte, aardige jonge, dy't net ûnaardich tekenje kin, mar gjin sjeny is en dy't by einsluten alhiel gjin keunstner wurdt, mar belies jout foar de hertkwaal fan syn heit. Net heroysk, tajûn, mar minsklik besjoen dochs wol ferstânich en yn dit ferhaal sels sympatyk.

Ek de oare persoanen, allegear froulju, binne gjin heldinnen, gjin ingels fan sêftsedichheid, gjin duvelinnen fan minnens. De iene fereale en jaloersk, de oare wat ferbittere, in tredden-ien fleurich of oerflakkich. En dan Dedtsje Valk sels, mei lêst fan ûnwennigens, fan allerhande foarmen fan misbegryp en fan de gedachte dat se troch dit ûntrochtocht aventoer fan in bûtenlânske reis al te maklik har skippen efter har ferbaarnd hat.

Se hat lêst fan dy dingen, mar ienfâldich en gewoan, sûnder oanstellerij, - lykas in Fryske faam ûnwennich wêze kin omdat se har net goed oanpasse kin, net it fermogen hat de minsken oan har te binen, mei har ûnhandichheid en har gefoel fan minderweardigens. Dat is de fertsjinste fan dit boekje, dat it nearne mei falske of grouwélige effekten opgnistere wurdt.

Ria Stolk hat oare middels om der spanning yn te hâlden. Lytse ferskowingen yn it byld, lytse ferspringingen yn de gong fan it ferhaal, ôfbrekken op in punt dêr't men krekt neier ynljochtingen ferwachtet, ophelderingen dy't net komme, flarden fan petear en fan situaasjes.

Faaks falt de ‘ûntknoping’ de lêzer wat ôf. Der is gjin klap, gjin fjoerwurk, gjin lokkige en gjin ûngelokkige ein. Wat bard is, is goedbesjoen net sa bare folle. Alles wat winliken bart, is in lytse feroaring yn de siel fan Dedtsje Valk en sels dàt wurdt noch mar amper yn wurden oantsjut.

Fiif minuten is to lang is in fris, sympatyk, libben en yntelligint skreaun boekje. De skriuwster lit sjen hoe't in Frysk ferhaal yn it bûtenlân spylje kin sûnder dat men it einliks fernimt. Men sjocht dat de lêste tiid ek wolris oars. Guon Fryske skriuwers litte har ferhalen langer mar al te maklik en sûnder te folle kennis fan saken yn Yokohama en Kaapstêd spylje en ferfalle sadwaande ta in guodkeap, forsearre en ûnecht kosmopolitisme. Ria Stolk forsearret har net, dy wit har grinzen.

Dat hat fansels syn beswieren. It betsjut tagelyk ek, dat men yn dizze lytse roman net fynt de dryste taast, de grutte konsepsje, de sprong yn it tsjuster dêr't de siel fan de skriuwster by op it spul

[p. 30]

stiet. Se weaget net folle - se weaget faaks justjes te min. Dat betsjut it gefaar, dat se har tenei fêstbite sil yn wat har sterke kant is: har kennis fan de lytse minsklike konfliktstof, en dat se, troch binnen har kinnen te bliuwen, ûnder har kinnen bliuwt.

Ik sjoch dizze earsteling dan ek as in fingeroefening, as in foarspul ta wat fan grutter oarder en alluere. Ria Postma-Stolk hat genôch yn har marse om grutter stof treast te wêzen.

[VV 2-2-57]