It kritysk kerwei

Resinsjes en skôgingen 1950-1970

It geheim fan in ‘Beweging’

Jo Smit, Sûnder sûker. Reiddomp-rige
1954 nr. 3. Drachten 1956.

Jo Smit hat it de lêzer yn syn earste Fryske publikaasje net maklik makke. Earst is dêr al de foarm fan syn novelle. It ferhaal is yn 'e mûle lein fan in ik-figuer, dy't in soarte fan bycht útsprekt tsjin in man mei namme Kaspersma, waans rol pas op 'e lêste bledsiden rjocht dúdlik wurdt. Kaspersma is de bychtfaar, de interviewer, mar hy is tagelyk de ynkwisiteur, de ûnderfreger, de fanatike partijman, dy't bycht ôfnimt oan in ôffallige dy't foar syn ôffal straft wurde sil.

Dat ik-ferhaal wurdt in hiel inkelde kear ûnderbrutsen troch in sfearbeskriuwing fan it kafee dêr't it ûnderhâld pleatshat. In ûnderhâld trouwens is it amper, mear in allinnespraak, dy't oan 'e ein útrint op in arrestaasje.

De twadde - ynhâldlike - swierrichheid dêr't Smit ús foar set, is it eigenlike probleem fan dizze nijsgjirrige novelle: it probleem fan in ‘Beweging’. Fan ‘de’ Beweging. Sa'n beweging, likefolle mei hokker ynset, begjint by in espeltsje nuvere hampelmannen, nijljochters en idealisten, dy't elkoar fine yn in fûleindige striid, dêr't alle mear boargerlike en ‘normale’ eleminten har tsjin teskoar sette, mar dy't oan 'e ein, as ek de ûnferskillige grutte mannichte, tsjin eigen sin yn, oan 'e striid meidocht, de oerwinning befjochtsje en de ideeën fan de Beweging ta triomf fiere.

Mar dan begjint foar it Ideaal it kritike tiidrek. In beweging dy't ta har doel kommen is en de maatskippij neffens dy doelen feroare

[p. 26]

hat, wurdt fan binnenút wei oantaast en útholle. Dan ommers iepenbieret him hjir en dêr de twivel, it ferlet fan mear yndividualiteit. De Idee, dêr't ienris sa fûl foar striden is, wurdt no ta algemiene noarm opheve en beskerme fan steat en polysje.

Komt de strider dy't dit allegear meimakke hat, net yn striid mei syn prinsipes fan hanthaving fan syn eigen persoanlikheid? Sadree't de mannichte har by it Ideaal deljûn hat, ûntstiet by de inkeling wer it ferlet om him fan dy mannichte los te meitsjen, him ôf te kearen fan de fêstige oarder.

Dit konflikt is it, dat de eftergrûn en ynset foarmet fan Jo Smit syn novelle, en dy aktuele en skerp sniene probleemstelling tilt it boekje al fuortdaliks út boppe gâns proaza út ferline en hjoed. It prikeljende leit benammen hjiryn, dat it Ideaal fan De Beweging gjin namme hat.

Wy komme net te witten wêr't al dy baasmannen sa fûleindich foar stride. Sadwaande kriget it ferhaal in algemiene jildichheid. Men kin bygelyks tinke oan Trotzky of oan Tito yn harren ‘ôfwiking fan de strange lear’, of oan it Yndonesyske of Arabyske nasjonalisme: de wrâldskiednis jout foarbylden by de rûs fan dit yn 'e grûn tragysk konflikt tusken leare en persoanlikheid. Skriuwers as Koestler en Sartre hawwe ditselde probleem yn har wurken oansnien.

Earne is, liket my ta, dizze probleemstelling fuortkommen út de konkrete situaasje fan de Fryske beweging. Om presiis te wêzen: earne moat de oantrún ta it skriuwen fan dit ferhaal útgien wêze fan wat yn de Fryske histoarje te boek stiet as ‘Kneppelfreed’, in taalynsidint tusken Fryske-bewegingslju en magistraat, in jiermannich ferlyn. It is lykwols mis, tinkt my, yn Smit syn geskrift in kaai-ferhaal te sjen en in krityk op dy Fryske beweging as sadanich. En as men hjir dan dochs gauris oan de opkomst fan de Fryske beweging tinke moat, dan is it tagelyk wol wis, dat wy mei in opsetlik fertekene, ferheftige byld te krijen hawwe.

Haadpersoan fan Sûnder sûker is net de ‘ik’, en likemin Kaspersma, mar in man dy't ek gjin namme hat, mar dy't, grut swijer en man op 'e eftergrûn, sa stadichoan de Lieder fan de beweging wurdt, troch de rin fan de dingen ûngemurkenwei nei foaren skood. It is in riedselige figuer, de ‘ik’ begrypt him ek net. Dy man komt ta macht, hoewol't er winliken noait wat oars seit as: ‘Der moat fûlder striden wurde.’

Wylst syn stjerre riist, wurdt de ik-figuer, de ferteller, dy't jierrenlang fûlbandich meistrider wie, linkendewei mear oantaast fan

[p. 27]

de twivel, meidat er besiket syn eigen persoanlikheid, syn yndividualiteit te rêden yn de kollektive stream dy't aloan mear waakst. De Beweging driuwt fierder op 'e grutte oerwinning ta. It wurdt in boargeroarloch, de lieders binne oppakt, deaden binne fallen, ‘hy’, de grutte Lieder, is nearne te sjen.

Mar dan komt dy ‘hy’ ynienen foar 't ljocht en allinne mar troch syn ferskinen wit er de striders mei nije moed te besieljen, en wol sa dat de saak ynienen omslacht en de oerwinningsdei yn 't sicht komt.

Wêr is de man sa hommels wei kommen? Nimmen hat it sjoen, allinne de ‘ik’ hat by tafal de lang net sa heldhaftige wurklikheid waarnommen: de Grutte Lieder wie by it útbrekken fan de boargeroarloch ûnderdûkt yn de Eastertsjerke, weikrûpt mei iten en drinken - brandewyn - yn in deakiste. Op in stuit flechtsje in mannich troch de Bewegingssoldaten efterfolge polysjemannen de tsjerke yn. ‘Hy’ flechtet oan 'e oare kant ta de tsjerke út. ‘Hy flechte, Kaspersma, hy wie bang.’ ‘Hy hat de révolúsje rêden. Mar hoe? Mar hoe?’ Dat is de ein fan it ik-ferhaal. De ferteller wurdt troch syn eardere partijmaten arrestearre. ‘Jim wrâld stjonkt my te folle, ik bin leaver frij man,’ dat is syn lêste wurd.

Jo Smit hat mei dit, mei faasje en humor skreaune ferhaal in nij faset oan de Fryske skriuwerij tafoege. Hy is trochkrongen ta inkelde fûneminteel minsklike begripen. Hy hat op in skerpsinnige wize it frijheidsbegryp fan de yntellektueel benadere, yn syn grutheid en syn tragyk.

De man ‘ik’ striidt, wit er, net foar it Wiere Leauwe of foar de fergodlike Idee, mar domwei om't er der nocht oan hat. Hy wol him it rjocht foarbehâlde kritysk te wêzen en troch it heldedom fan de Lieders hinne te sjen, en dermei op te hâlden as er der gjin nocht mear oan hat. Mar foar sa'nien is der yn dizze partijsteat, yn dizze wrâld dy't sa stjonkt, gjin plak mear.

Dat frijheidsbegryp is ek oantsjut yn de titel Sûnder sûker. Hy, de grutte lieder, brûkte altyd brandewyn mei sûker, en as de oerwinning behelle is, wurdt dat de algemiene regel, de noarm. Mar de ‘ik’ hâldt, oan syn arrestaasje ta, der oan fêst om sûnder sûker te drinken. Hy fermoardet sadwaande de noarm. De noarm fermoardet him. Sûnder sûker is in novelle mei eftergrûn en mei in djip-minsklike ynset.

[VV 30-10-56]